3.3 Автобустардың істен шығуының басты себептері

Астана қаласы «№1 Автобус паркі» АҚ құрылымдық бөлімшелері бүгінгі күні астаналық ірі жолаушылар тасымалдау мекемесі болып табылады, ол тек қалалық бағыттарға ғана қызмет көрсетпейді, сонымен қатар автобустарды қолданудың тиімділігін арттыру үшін жоспарлы және үздіксіз түрде жұмыстар жүргізеді. Астана қаласының автобус парктеріндегі негізгі техникалық құралдарын қолданудың тиімділігін арттыру мәселелерін қарастырайық. Аталып өткеніндей, соңғы 10-12 жылда автобус паркі жаңа ыңғайлы автобустар мен басқа да алдыңғы қатарлы әлемдік техника өндірушілердің механизация құралдарымен жаңартылды. Бұл өндірістің алдына қойылып отырған барынша маңызды мәселе болып табылады.

Басты астаналық автобус паркіне мыналар тиесілі: №1 автомобильді колонна, №1 автомобильді колонна. Жолаушылар тасымалдау жұмыстарын жүргізуге арналған МАН, Скания, Вольво, ЛиАЗ-5256 және Хюндай Аэро Сити маркалы ыңғайлы автобустардан тұратын бұл автобус колонналарда қолданылатын басты техникалық құрылғылар саны барлығы – 215 бірлік болса, оның 12 бірлігін қосымша техникалар құрайды. Аталған кейбір үлгілердің техникалық сипаттамасы №3 кестеде келтірілген.

Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде машиналарды қолданудың тиімділігі анықталады, ол жұмыс уақытының және даярлық коэффициентініңжоспарлы қорын қолданудың коэффициенті ретінде сипатталады. Жекелей алғанда, жоспарлы уақыт қорынан таза қалып қоюды ұйымдастыру пайызы мына формуламен анықталады.

, % (3.1)

Диаграммада (Сурет 3.4) №1 автомобильді колоннаның 2011 және 2012 жылдардың 4-ші тоқсаны бойынша негізгі жұмысының қалып қоюы сағатпен көрсетілген; 3.5-суретте автобустар дайындығы коэффициентінің өзгеру динамикасы берілсе, ал 3.6-суретте 2012 жылы жылтоқсан айында машиналардың істен шығуының басты себептері берілген. Парк қолданысының көрсеткіштер динамикасы 3.4-3.4 – кестелерде берілген.

Өзгерістер көрсеткішінің динамикасы мыналарды көрсетеді:

- уақыттың күнтізбелік қорын қолдану 12-23 % жақсарған, оның басты себебі машиналарды уақыттың жоспарлы қоры аралығында 56,2 % мен 60,6 % -дан 86,1 % дейін тиімді пайдалану арқылы болып отыр;

- уақыттың жоспарлы қоры машиналардың тұрып қалуының төмендеуі есебінен көптеген жағдайларда ұйымдастыру себептеріне қатысты 30,6 % мен 36,1 % - ден 7 %-ке дейін, сонымен қатар техникалық себептеріне қатысты 8,8 % мен 7,6 % -ден, 6,9 %-дейін болып отыр;

- жөндеу әсерлі машиналардың сенімділігі мен тиімділігін сипаттайтын машиналардың дайындық коэффициенті мен оның берілген тапсырманы атқарудағы техникалық дайындығы корпорация бойынша машиналардың ескіруіне қарамастан, бірден артқан, яғни 0,874 мен 0,881–ден 0,926 дейін болып отыр (Сурет 3.5);

Сурет 3.4 - Ақаулары себепті тұрып қалулар диаграммасы

Сурет 3.5 - Дайындық коэффициентінің өзгеру динамикасы

Сурет 3.6 - Автобустардың істен шығуының басты себептері диаграммасы

Бір орта деңгейлі жүк тиеу тоқтаулары жұмыс уақытының жоспарлы қорының 7,6 % құрайды, соның ішінде 5,8 % - техникалық себептерден болса, 1,8 % ұйымдастыру себептерінен туындап отыр (3.3-кесте). Барынша жоспарсыз тұрып қалулар, диаграммадан көрсетіліп тұрғанындай, негізінен электр құралдарының істен шығуы себепті – 27 % болса, сушлангілерінің ақаулары – 19 % және двигательдің ақауы немесе жүк тиеу гидравликалық насосы мен тежегіш жүйесінің ақаулары – 16 % (11б-сурет) құрап отыр. Ұйымдастыру себептері бойынша тұрып қалулар негізінен автобустар мен жұмыс фронтының болмауынан туындап отыр.

«МАН маркалы автобустар» мен «ХюндайАэро Сити» үлгілері ұсынған шөміш арту машиналарының паркі жоғары жұмысқа қабілеттілігімен көзге түседі. Орташа жүк тиеу өнімділігі бар «Хюндай Аэро Сити» «МАН маркалы автобустардың» жүк тиеу машиналарынан өзінің техникалық дайындығының 2 есе артық жоғары дәрежелілігімен ерекшеленеді (тәулігіне 1116,5 т/тәуліктік 2094,8 т/тәуліктікке қарсы).

Автобустар паркіндегі тұрып қалулар: ұйымдастыру себептерінен орташа алғанда жұмыс уақытанан – 2,1 % (ГСМ болмауы және т.б.) және техникалық себептерінен жоспарлы уақыт қорынан қалып қоюлар – 8,2 % (14-кесте) құрып отыр. Жеткізуші машиналардың барынша тоқтап қалулары жүру бөліктерінің детальдары мен тепкішектерінің істен шығуы себептерінен (трансмиссия – 42 %), насос (19 %), гидромеханикалық жіберу қораптарының муфт фрикациялық дискілерінің бұзылуы – 15 % және сушлангілерінің істен шығуы – 12 % (3.1 а-кесте) құрайды.

Бір тавтобустың орташа айлық өнімділігі 33,09 мың.т. құрайды. Барлық парк машиналарының жоспарлы уақыт қорын қолдану коэффициенті 0,897 тең (кесте 3.1), ал «МАН» машиналарының дайындық коэффициенті барынша жоғары көрсеткіштерге ие – 0,921 (3.5-сурет).

Бұл көрсетілген дәйектемелер пайдаға асырып отырған автобус паркінің тиімділігін арттыру үшін белгілі бір тұжырымдамалар жасаауға мүмкіндік береді.

Автомобильді калонналар бойынша:

- автобустардың көнеруіне қарамастан, оның техникалық дайындығы жыл өткен сайын артуда (0,874-ден 0,926 дейін), бұл өз кезегінде ауысым жөндеулері мен машиналарды бөлшектермен қамтамасыз етуге жауап беретін корпорацияның Сервистік Орталығы жұмысының тиімділігін арттыру салдарынан болып отырғандығын атап өту керек;

- жұмыс уақытының жоспарлы қорын пайдалану машиналардың тұрып қалуларын төмендету есебінен болып отыр, көптеген жағдайларда ол ұйымдастыру себептерінен жүзеге асырылуда ( 30,6 % мен 36,1 % -ден 7 %-ке дейін);

- тұтастай алғанда корпорация бойынша қондырғылардың өнімділігі (13 %) төмендеген, оны барлық операцияларға жұмсалатын машиналық уақытқа қатысты машиналар уақыты үлесінің азаюымен түсіндіруге болады.

«ХюндайАэро Сити» - техникалық дайындығы мен өнімділігі барынша жоғары деңгейде сақталып отыр, орташа алғанда: тиісінше 0,941 мен 1116,5 т/тәулігіне.

«МАН маркалық автобустар»:

- парктағы осы сериялы машиналардың көнергенінен қарамастан, автобустардың техникалық дайындығы пайдаға асырыла бастаған алғашқы кезеңмен салыстырғанда аз ғана төмендеген (дайындық коэффициент:тиісінше 0,916 мен 0,927);

-жылдың қыс мерзіміне қарамастан машиналардың жұмысқа қабілеттілігі аз ғана деңгейге төмендеген (автобустардың өнімділігі 1000 т/тәуліктік деңгейден артық күйін сақтап қалып отыр) .

Осылайша, жүргізілген сараптама, негізінен машиналардың өнімділігі, сонымен қатар олардың жұмыс уақытының жоспарлы қорын пайдалану кооэффициенті мен құрылғылардың дайындығы бойынша белгілі мөлшерде автомобиль колоннасында пайдаға жарату тиімділігін орнатуға, сонымен бірге оны бұдан әрі қолдану мен жаңарту бойынша ұсыныстар қалыптастыруға мүмкіндік береді [40]. Алайда айта кететін жағдай, мұндай сараптамалар мен алынған қорытындылар, біздің көзқарасымыз бойынша, өнімділік жағдайындағы автобустар жұмысын анықтайтын көптеген факторлардың барлығын бірдей толық аша алмайды.

3.1 кесте – Паркті пайдалану көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы

Автомобиль колоннасы	Жыл	Салыстырмалы көрсеткіштер							Өнімділік, мың.м.шп. /айына
		Күнтізбелік уақытқа		Жоспарланға жұмыс уақытына
		Жоспарланға жұмыс уақытына	Жұмыстың нақты уақытына	Жұмыстың нақты уақытына	Қарапайымдылықтар		Әзірлік коэффициенті
					Ұйымдастырушылық себептерге байланысты	Технакалық себептерге байланысты
№ 1 автомобиль колоннасы	2010	0,860	0,546	0,635	0,279	0,086	0,881	25,00
	2011	0,719	0,474	0,659	0,248	0,093	0,876	27,07
	2012	0,750	0,647	0,863	0,056	0,081	0,914	27,00
№ 2 автомобиль колоннасы	2010	0,862	0,515	0,597	0,305	0,097	0,860	25,09
	2011	0,750	0,405	0,540	0,376	0,084	0,865	24,07
	2012	0,750	0,633	0,844	0,085	0,070	0,923	19,41

3.2 кесте – «№ 1 автобус паркі» АҚ бойынша «МАН маркалы автобус» және «Хюндай Аэро Сити» автобустардың пайдалану көрсеткіштері

Автомобиль колоннасы	МАН маркалы автобус	Саны	Өнімділік, т/тәулік	Әзірлік коэффи-циенті	Салыстырмалы көрсеткіштер
					Күнтізбелік уақытқа			Жоспарланған қор уақытына
					Жоспарланға жұмыс уақытына	Нақты жұмыс істеген уақытқа	Нақты жұмыс істеген уақытқа		Себептер бойынша қарапайымдылықтар
									Ұйымдастырушылық	техникалық
№1 автомобиль колоннасы	МАН	20	970,0	0,945	0,750	0,701	0,934		0,012	0,054
	Хюндай	4	2554,8	0,990	0,750	0,731	0,975		0,015	0,010
	парк	24	1100,0	0,949	0,750	0,700	0,938		0,012	0,050
№ 2 автомобиль колоннасы	МАН	9	1132,3	0,889	0,750	0,634	0,845		0,050	0,105
	Хюндай	2	1710,1	0,936	0,750	0,679	0,905		0,033	0,062
	парк	11	1256,0	0,899	0,750	0,643	0,858		0,046	0,096

Бейімделу теориясының элементтерін кең түрде қолданудың мақсаттылығы жолаушылар автобусын пайдалану мәселелеріне қатысты болып келеді. Осы қажеттіліктің басты себебі, біздің ойымызша [2] Астана қаласының автобус парктері үшін қымбат бағалы шетелдік құрылғыларды енгізудің белсенділігі машина құрамын сұрыптауда әртүрлі машина үлгілерін аса көп таңдауға әкелді, машиналар резерві тәжірибе ретінде анықталды, олардың қызмет ету мерзімі пайдаға жарату шарттарынсыз аталған тәжірибе мәліметтерінің негізінде тағайындалды. Машиналарды пайдаға жарату көрсеткіштерінің өзгерістері ұзақ мерзімді пайдалану барысында есепке алынбады. Апатты және ойланбай пайдаға жаратуды енгізу нәтижесінде қымбат бағалы машиналар саны арта түсті, олар өзінің іс жүзіндегі ресурсын пайдаланып болғаннан кейін, өздерінің істен шығу мерзімдерін күтеді; ал басқалары болса қала жағдайында пайдалануға жарамсыз болып шығады. Жөндеу жүйесінің жетілдірілмеуі салдарынан 1-ші реткі толықтай жөндеу жұмыстарынан кейін машиналардың өнімділігі 30-40 %-ға төмендейді. Ағымдық және толықтай жөндеу жұмыстарының шығыны машинаның алғашқыдағы бағасынан 3-5 есе қымбатқа шығады. Машиналар нұсқаулықтарының жетілдірілмеуі, оларды кен телімдерінде пайдаға жарату жағдайларына жарамсыздығы салдарынан, парктегі барлық машиналардың 20-30 % үнемі жөндеуде тұрады, телімде сонымен бірге резерв машиналары да болуы тиіс. Осындай жағдайларға байланысты амортизациялық жібеіп алушылық 1,7-2 есе өсті, ал цех шығындары өзі жүрмейтін құрылғыларды пайдаға жаратумен салыстырғанда 1,3-1,4 есеге артты [42].

Осы аталып өткен шығындарды азайту мен осындай мәселелерді шешудің қажеттілігі өзі жүретін сенімді қазіргі кездегі машиналарды таңдау ретінде нақты жағдайларда пайдаға жаратудың тиімділігіне қабілетті болу үшін, оларда тиімді де ықпалды пайдаға жарату параметрлерін орнату, техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жұмыстары үдерістерінің тиімділігін арттыру, тиімді жұмыс шарттарын жасау болып табылады.