3. Шет елде білім беру саласын жетілдіру

Шетелдiк тәжiрибенiң әлеуметтiк сфераның реттеу ерекшелiктерiнде, оның iшiнде бiлiм беру саласындағы ерекшелiктерi әр түрлi. Экономикалық дамудың әсерi дамыған мемлекеттерде бiлiм беру саласын қаржыландыруға байланысты жұмсаған шығындары өте көп мөлшерде жұмсалынады. Мәселен, АҚШ ЖҰӨ-нiң 8%-ын жұмсайды, ал сәйкесiнше Жапония ЖҰӨ-нiң 6,5%-ын, Ұлыбритания-5%. ЮНЕСКО-нiң мәлiметтерiне негiзделсек, ЖҰӨ-нен бiлiм беру саласына 7%-дан төмен қаржыландыру жүргiзiлсе, қоғамның құлдырауына әкелiп соғады.

Көптеген мемлекеттерде қаржыландыру механизмi таңдаулы әдiс арқылы жүргiзедi, яғни алдын ала қандай мақсатқа жұмсалуы тиiстiгiн анықтап, оның қандай нәтиже беретiнiн жоспарлау арқылы iске асырады. Бiлiм беруге байланысты арнайы қорлар құрады, негiзiнен қаражат бөлу қызметiн атқарумен айналысады. Олар жоғарғы оқу орындарымен өнеркәсiп арасында тығыз байланыстың дамыған жағдайында және зерттеу жұмыстарының өнеркәсiп арасында байланыстың өсуiнде салық төлеуден босатылады немесе белгiлi-бiр жеңiлдiктер берiледi.

Ұлыбританияда қаржыландырудың көздерiн кеңейту мақсатында мемлекеттiк емес қорлар, үкiметтiк жәрдемдер (субсидия), бiлiм беру және т.б. қызметтер жасалынады. Жоғарғы оқу орындары мен өнеркәсiптiк ынтымақтастығы маңызды фактор болып табылады, себебi ондағы ескеретiн жағдай ретiнде экономиканың дамуына тiкелей әсер ететiн салалардың қажеттiлiгiн қанағаттандыратын сапалы, бiлiктi мамандардың қызмет жасауы және ғылыми жұмыстардың өнеркәсiпте пайдалануы маңызды болғандықтан, жоғарғы оқу орындарын дамыту саясатын жетiлдiру жалпы экономикалық өсiмге әсер етеiн бiрден-бiр фактор болып орын алатындығын басымды бағытқа қою мақсатты шара.

Қытайда, әр жоғарғы оқу орнына бiрден немесе екiден фабрикалар бекiтiлiп, оның нәтижесi екi жаққа тиiмдi болады және жалпы табыстың өсуiне ықпалын тигiзедi. Бiлiм саласын реттеудiң шет елдiк тәжiрибесiндегi жағымды жақтарының қатарына жоғарғы оқу орындары мен ғылыми зерттеу институттары арасындағы ынтымақтатық, яғни дәрiс беретiн пәндердiң мазмұны, сапасы және ерекшелiгi жаңашылдықпен ерекшеленуi тиiс.

Жоғарғы оқу орындарын шетелдiк тәжiрибеде орталықтан және орталықсыз деңгейде реттеудiң шаралары орын алады. АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Канада және Швейцарияда жергiлiктi басқару органдарының құзiретi шеттелiп, орталықтан реттеудiң басымдылығы артып келедi. Конституция бойынша бұл мемлекеттерде бiлiм беруге байланысты өкiлеттiлiк жергiлiктi басқару органдарына берiлген болатын. Себебi, ол органдар орталықтан басқару деңгейiне кiрген болатын. Алдыңғы позицияда федерация субъектiлерiнiң бiлiм беру министрлiктерi орын алады. Ал, федералдық министрлiктер деген мүлде қызмет жасамайды (Канада, Швейцария) немесе шектеулi өкiлеттiлiк жүргiзедi (АҚШ, Германия). Ұлыбританияда орталық деңгейде бекiтiлген бiрегей ұлттық бiлiм жоспарлары жергiлiктi деңгейде бекiтiлуге көшкен. Көптеген мектептер орталықтан қаржыландырылатын статусқа ие болды. Бұл дегенiмiз жергiлiктi басқару органдарының бақылауы және өкiлеттiлiк функциялары әлсiзденуiне себепкер болды.

Орталықтан басқару жүйесi дамыған мемлекеттерде (Франция, Швеция) орталықтандырусыз басқару жүйесiне, яғни жергiлiктi басқару органдарының құзiретiне берiлу көзделген. Бiрақ, жауапкершiлiгi жөнiнен мемлекет өзiнiң мiндетiн сақтап қалып отыр.

Мемлекеттiк реттеудiң қандай деңгейде болмасын шет мемлекеттерде орталықтандыру және жергiлiктi басқару органдары арқылы реттеудiң функциялары әр мемлекеттiң жергiлiктi бюджеттiң экономикалық жағдайына тәуелдiлiктiң себебiнен, аралас реттеудiң жолдары кездесетiнi анық. Осыған байланысты Қазақстан Республикасына тиiмдi реттеудiң жақтарын жетiлдiруге байланысты шетел тәжiрибесiн толық пайдаланудың қажеттiгi аз.

Қорытындылай келгенде, денсаулық сақату саласын реттеуге байланысты шет елдiк тәжiрибенiң тиiмдi жақтары ретiнде тек мемлекет пен сақтандыру принципi арасындағы ара қатынастың халықтың табыс деңгейiнен тәуелдiлiгi арқылы пропорцияны ұстау ғана қажеттi.

Ұлыбританияның тиiмдi жағы медициналық сақтандыру жүйесiн мемлекеттiк реттеудiң басымдылығы қызықтырады. Ондағы сақтандыру жарналарының жоғарылығы халықтың өмiр сүру және өмiр сүру сапасының жоғарғы деңгейiне байланысты болғандықтан, оның халықтың басым көпшiлiгiне таратылуы әбден мүмкiн. Ал, елдегi әлеуметтiк сапалы өмiрдiң төмендiгiнен, әлеуметтiк инфрақұрылымның әлсiздiгiнен мемлекеттiк бюджет арқылы қаржыландырудың сақталу қажеттiлiгi маңызды.

Германияның ауруханалық кассаларының бiзге пайдаланудың қажеттiлiгi жоқ, себебi экономикалық салалардағы жағдайдың тұрақсыздығына, дамудың әр түрлiлiгiне байланысты жеке салағ кассаның ашылуы денсаулық сақтауға байланысты шараларды орындауға мүмкiндiгi жетiспейдi.

Бiлiм беру саласына қатысты реттеудiң тиiмдi жақтары бiлiм беру саласының стратегиялық дамуына маңыздылығы орасан зор. Үзiлiссiз бiлiм беру процесiн жалғастыру мақсатында, жоғарғы оқу орындарының тиiмдi қызмет атқаруын және мамандардың жұмысбастылығын қамтамасыз ету мақсатында Қытай тәжiрибесiнiң пайдалы жағы көңiл аудартады. Ондағы маңыздылығы жоғарғы оқу орындарының белгiлi бiр салаға сәйкес өнеркәсiп кәсiпорындарына бекiтуi қызықтырады.

Сонымен қатар, өнеркәсiп пен жоғарғы оқу орындарындағы байланыстың дамуын басымды бағытқа қоюы себебiнен, яғни жаңашылдықтың өндiрiсте пайдалануы және жұмыссыздық мәселесiн шешiлуiне қажеттi шара болып отырғандығы көңiл аудартады. Бүндай шараның iске асуында сол өнеркәсiп өндiрiсiне белгiлi-бiр салықтық жеңiлдiктердiң енгiзiлуi кәсiпорындарға ынталандыратын себеп ретiнде орын алуы мүмкiн.

Дегенмен, бiлiм саласын реттеуге байланысты реформалық сипат алатын қазiргi күнi 2015 жыла дейiнгi бiлiм жүйесiнiң даму тұжырымдамасының жобасын айтуға болады. Тұжырымдаманың негiзгi өзгерiсi ретiнде қазiргi бiлiм жүйесiнiң толық өзгерiске ұшырауы, оның iшiнде қаржыландыру жүйесi, бiлiмдi қамтамасыз ету, кадрлық және әлеуметтiк саясат және т.б. мәселелерiн жатқызуға болады. Бiлiм жүйеiснiң өзгеруi шет елдiк бiлiм беру модельдерiн сарапқа салу нәтижесiнен туындады. Таңдап алынған бағыт американдық модель. Ол бiлiм жүйесiнiң барлық деңгейiн қамтып отыр. Әсiресе, орта бiлiмде 5-10 сыныпта орта бiлiмнiң стандартын қамтамасыз ету, баланың қабiлетiн ояту, 9-10 сынапта оқушылардың талауында орта кәсiптiк бiлiм мекемелерiне немесе мектепте оқуды жалғастыру, әрмен қарай жоғарғы оқуға бет алу. Десекте, әр оқушының таңдауы бойынша 9-10 сыныптан кейiн қалу-қалмауы өз еркiгдегi шешiм болған.

Еңбек нарығындағы жоғарғы бiлiмдi мамандадың санының өсуi, оның iшiнде гуманитарлық кадрлардың көбеюi мен техникалық бағыттағы мамандардың жетiспеушiлiгiне әкелiп соққандықтан, мемлекет тарапынан мәжбүрлiк саясаттың орын алып отырғандығы анық. Жоғарғы бiлiм саласы дамыған мемлекеттерге ұқсас оқытудың кредиттiк технологиясы бар екi деңгейлi бакалавр-магистрлiк модель. Американдық модельдiң алуына негiзгi себеп, отандық мамандардың халықаралық мәртебеге ие болуын көздеп отыр, яғни бакалавр деңгейiндегi маманның Европаның еңбек рыногында қажетiлiгiн қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету Балон декларациясына ену, яғни жоғарғы бiлiм жүйеiсн екi деңгейлi бакалавр-магистрлiк жүйенiң орнығуы.

Бiлiм саласының американдық моделiнiң практикалық жағынан алып қарағанда нәтижесi оңды емес, әсiресе бакалавр деңгейiндегi бiтiрiп шыққан мамандар жалпы жоғары бiлiмi барлардың iшiнде, тiптi басым көпшiлiгiн құрайды. Кейбiр ұйымдардың бакалавр деңгейiндегi мамандарға жұмысбасты болуын қамтамасыз етпейдi және бакалаврдың қызмет барысында сыңар жақты мiндет атқаруына ғана мүмкiндiк бередi. Бұл үрдiс гуманитарлық маман болып шыққандардың арасында кездескен, әсiресе филология пәнiнiң мамандары бұл жағдайға тiкелей тап болған.

Ондай үрдiстiң жалғасуына тосқауыл болатын заңдық реттеу орын табуы мүмкiн. Енгiзiлiп отырған американдық модельдiң бiлiм сапасын арттыруында маңызы бар, бiрақ кредиттiк технологияның уақыт факторымен алып қарағанда мамандардың қажеттi уақытында қызмет атқаруы күдiктi болуы мүмкiн. Себебi, жоғары бiлiм мен өндiрiс немесе ұйымдар арасындағы байланыстың нашарлауы ықтимал және белгiлi- бiр маманмен келiсiм шарттың жасалуы тiкелей потенциалды бiтiретiн маманның уақытына негiзделгендiктен, кәсiпорын тарапынан таңдау альтернативасы төмендейдi.

Жоғары да кез келген мемлекеттiң денсаулық сақтау саласын реттеуде халықтың толық әлеуметтiк жағынан ұтымды жағдайда қалуын қамтамасыз ете алмайды және кемшiлiктердi кездесетiнi анық. Сонымен, әлеуметтiк сфераның реттелуi, соның iшiнде денсаулық сақтау саласы бойынша бюджеттiк-сақтандыру моделi шетелдiң тәжiрибесiн сараптау мен жергiлiктi жағдайды ескеру нәтижесiнде қабылдануы тиiс. Сондықтан, негiзгi бағыт болып елдiң медициналық қызметпен толық сапалы қамту медициналық көмектiң нақтылы қажеттiлiгiн анықтау, ресурстық қамсыздандыру, сәйкесiнше қаржылық қормен қанағаттандыру жалғасын табу керек.

Бiлiм саласындағы реттеудiң бағыты болып бiлiм жүйесiн түбегейлi реформалауды шет елдiң тәжiрибесiне бағытталып енгiзу ұлттық экономиканың құрылымына негiзделiп өзгеруi қажет. Экономиканың дамыған елдермен салыстырғанда даму құрылымы әлемдiк нарықтың конъюнктурасына тәуелдi және белгiлi-бiр тұрақсыздықпен ерекшеленедi. Сүраныстың да аталған жағдайға тәуелдi болуы нақтылы мамандардың қаншалықты ұзақ мерзiмде қажеттi болуы да анық емес. Сондықтан, шет елдiң тәжiрибесiнен бiлiм саласын ретеуге байланысты әдiс аралас сипат алуы керек, яғни мемлекет тарапынан стратегиялық бағытта ұсынатын жалпы ұлттық бiлiм бағдарламасы және аймақтардың экономикалық даму құрылымы орын алу қажет.

Қорытынды

Нарықтық механизмнiң және институттардың сақталу негiзiнде, мемлекет функциясының кеңейтiлуi қазiргi заманғы қоғамда әлеуметтiк-экономикалық процестердiң қиындықтарынан туындап отыр. Қазiргi қоғамның көптеген негiзгi мәселелерi тек нарықтық механизiмнiң жолымен тиiмдi шешiлуi мүмкiн емес.

Әдебиеттер

1.Алимбаев А.А., Айнабек К.С., Ахметов С.Н. и др. Основы управления рыночной экономикой. Алматы: Данекер, 2000.-155 б.

2.Мухамеджанова А.Финансирование социальной сферы: мировой опыт.- //Аналитическое обозрение-2003.-№1.-34-38 б.

3.Шокманов Ю. Человеческое развитие в Казахстане: методология измерения и анализ. Алматы, 2003.-35 б