алеуметтану

21

8. Әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

1.Аяғанов А., Тажин М. Социология негіздері. Алматы, 1993

2.Әбсаттаров Р.Б. Әлеуметтану. Сұрақтар мен жауаптар. Алматы, 1999.

3.Әбсаттаров Р., Дәкенов М. Әлеуметтану. А., 2007.

4.Әженов М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Алматы, 2002.

5.Икенов А.И, Жүсіпова А.Д. Әлеуметтану негіздері: Оқу қуралы. – А: Экономика 2004ж -208б

6.Тұрғанбаев Ә.Х. Социология (лекциялар курсы). Алматы, 1993

7.Кравченко А.И. Социология. М, 2003.

8.Бабосов Е. Практикум по социологии. Минск, 2003.

9.Казринова Н., Филатова О., Хренов А. Практикум по социологии. Астана, 2000.

10Тажин М Cоциология: Оқулық / редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин. – Астана, 2004. – 506 бет.

11.Социология: лекциялар курсы. – А: Білім, 2001, -160б.

12.Социология. Электронный учебник // Составитель Михнова С.А. Астана, 2003.

13.Тұрғынбаев Ж.Х. Социология негіздері. А., 2001.

14.Әлеуметтану. Оксфордық сӛздік. А., 2002.

15Радаев В.В. Экономическая социология. М., 1998.

16.«Саясат», «Мысль», «Социологические исследования», «Вестник МГУ, серия социология и политология» деген ғылыми басылымдар.

Қосымша әдебиеттер:

17.Бижанов А.Х. Республика Казахстан: Демократическая модернизация общества переходного периода. А.: 1997

18.Қазақстан – 2030. Стратегиялық бағдарлама А.: 1997

19.Қалмырзаев Ә. Біз, қазақ ежелден еркіндік аңсаған. А.: 1998

20.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. А.: 2001

21.Тасмағамбетов И.Н. Социально-политическое обновление Казахстана: тенденции и перспективы. А.: 1996 22.Гидденс Э. Социология. Чел. 1991.

23.Смелзер Н. Социология. М. ,1994.

24. Горшков М.К. Некоторые методологические аспекты анализа среднего класса в России // Социс, 2000 №3 25. Григорьев С.И. Смена научных картин мира и социология // Социс, 2000 № 9

26. Качанов Что такое социологическая теория // Социс, 2002 № 12.

27. Новикова С.С. Особенности развития социологической мысли в России // Социс, 2002 № 10.

28. Артемьев А.И. Тұлға социологиясы. Алматы, 2003

22

9.Курстың саясаты

1.Сабаққа кешікпеу.

2.Ұялы телефонды сӛндіру және ӛзге жұмыстармен айналыспау.

3.Сабақтан қалмау керек, қалған жағдайда себебін кӛрсететін құжат алып келуге тиіс.

4.Оқу жағдайында белсенді болу керек.

10.Білімді бағалау жӛніндегі ақпарат Бақылаудың мазмұны:

1.Ағымды бақылау:

- Дәріс сабағына қатысу (6)

- Машықтану сабағына жақсы дайындықпен қатысу (15)

- Студенттің ӛзіндік жұмысын орындауы (танымдық жаттығуларды шешу және рефераттар қорғау) (18)

2.Аралық бақылау:

- ІІ бӛлім арасындағы аралықты қарастыру; - Ауызша және жазбаша түрде жүретін бақылау(20)

3.Қорытынды бақылау (40)

- Емтихан қабылдаумен ӛткізіледі.

11.Бағалау саясаты

Пән бойынша білімін бағалау сызбасы

23

Емтиханда білімін бағалау сызба нұсқасы

Студенттердің білімін бағалау шкаласы

24

1-тақырып. Әлеуметтану ғылымы

1.Әлеуметтанудың объектісі мен пәні

2.Әлеуметтанудың атқаратын қызметі

3.Әлеуметтанудың категориялары

4.Әлеуметтанулық білімнің құрылымы мен деңгейлері

«Әлеуметтану» термині - латынның «societas» қоғам және гректің «logos» ілім деген сӛздерінен құралған. Демек, ол «қоғам туралы ілім» дегенді білдіреді. Қоғамды зерттейтін ғылымдар ӛте кӛп. Олардың қатарына тарих, экономика, саясаттану, этика, эстетика, психология, құқық, мәдениеттану, педогогика жатады. Бірақ олардың зерттеу объектісі бір болғанымен, зерттеу пәндері әртүрлі. Қоғамды зерттейтін жеке ғылым ретінде әлеуметтану тек ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қалыптасты және оның дамуы мен пайда болуы француз ойшылы, философ-позитивист Огюст Конттың есімімен байланысты. О. Конт бірінші болып ғылымға әлеуметтану ұғымын енгізген болатын.

Әлеуметтанудың объектісін индивидтерден және олардың қарымқатынастарынан құралған қауымдастық, яғни, біз ӛмір сүріп отырған тұтас қоғам құрайды.

Әлеуметтану - қоғамның қалыптасуы, қызмет етуі және дамуы, әлеуметтік қарым-қатынастар мен әлеуметтік қауымдастықтардың заңдылықтары туралы ғылым. Бұл ғылым қоғамның тұтастық ретіндегі (бүкіл адамзаттық) даму заңдылықтарын, сондай-ақ тар мағынада, қоғамның ӛзін (белгілі бір елді) зерттейді. Әлеуметтану адамдардың еркінен тыс ұйымдасқан әлеуметтік қауымдастықтармен (ұлттар, әлеуметтік топтар, аумақтық қауымдастықтар) қатар, саналы түрде ұйымдастырылған (партиялар, діни конфессиялар, әр түрлі ұйымдар) қоғамдарды да зерттейді. Тұлғаны қоғамдық қатынастардың субъектісі және нәтижесі ретінде қарастыру, сонымен бірге, адамдардың ісәрекетін, мінез-қылықтарының заңдылықтарын зерттеу де әлеуметтанудың пәні болып табылады.

Сонымен, әлеуметтану – қоғамның әлеуметтік құрылымын, оның элементтерін, әлеуметтік институттарды және осы құрылымдарда кӛрініс табатын әлеуметтік құбылыстарды зерттейтін ғылым.

Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері қандай? Біріншісі – теориялық-танымдық қызметі. Әлеуметтану адамдарға олардың ӛмірін түсіндіруге міндетті.

Әлеуметтанудың екінші қызметі – кӛзқарастық-идеологиялық деп аталады. Әлеуметтанудың бұл қызметінің қазіргі жаһандану дәуірінде, заманауи, дамыған, ақпараттық қоғамда атқаратын маңызы зор.

Әлеуметтанудың үшінші қызметі – сынау. Әлеуметтанулық зерттеулер ӛмірдің белгілі бір саласын зерттеп, талдай отырып, сол салада не болып жатқанын және қаншалықты дәрежеде қоғамның

25

мүдделеріне сай екенін кӛрсетеді. Әлеуметтанудың тӛртінші қызметі – адамгершілік. Әлеуметтану теориялық білім мен қолданбалы зерттеулер негізінде, қоғамға аса қажетті және сол қоғамды адам ӛміріне қолайлы, мейірімді етуге жетелейтін құндылықтарды анықтайды.

Әлеуметтанудың бесінші қызметіне – басқару, реттеу жатады. Әлеуметтік процестер мен олардың қоғамды басқарудың барлық деңгейлеріндегі даму заңдылықтарын зерттей отырып, әлеуметтану тұтас қоғамдық ғана емес, тӛменгі деңгейдегі (қала, ауыл, ӛнеркәсіп т.б) басқару бағыттарын да белгілейді. Әлеуметтік процестерді ұтымды басқару, реттеу қоғам дамуының басты мақсаты.

Әлеуметтанудың алтыншы қызметі – болжау. Болашақты болжау қоғамның, мемлекеттің, кәсіпорынның, отбасы мен адамның экономикалық, әлеуметтік және саяси дамуына қатысты дәл шешім қабылдауға, сӛйтіп ӛмірімізді саналы және ғылыми тұрғыда басқаруға мүмкіндік береді.

Категориялар жүйесі - ғылыми зерттеудің зерделенетін эмпирикалық объектілерді сипаттау және түсіндіру үшін пайдаланылатын маңызды құрал. Әлеуметтану категорияларының қатарында жалпы ғылыми, жалпы ұлттық және ерекшелік категориялар бар. Жалпы ғылыми категориялар (құрылым, функциялар, процесс, механизм, элемент, байланыс, орнықтылық, құбылмалылық, заңдылықтар, даму және т.с.с.) жалпы әдістеме тілінен алынған. Басқа гуманитарлық ғылымдарда пайдаланылатын жалпы әлеуметтік категорияларды әлеуметтану осылардан алған. Ол, мысалы, философияның (қоғамдық сана, қоғамдық қатынастар, қоғам, құндылық), әлеуметтік психологияның (ұжым, тұлға, мінез-құлық, уәждеу, сәйкестендіру, бейімделу, конформизм, ӛзара әрекет) және бірқатар басқа да ғылымдардың категорияларын пайдаланады. Сонымен қатар, әлеуметтанушылардың ӛзіндік жеке аппараттары - әлеуметтену, девианттылық, делинквентті мінез-қылық, интеракция, т.б. және олар күн ӛткен сайын артып келеді.

Сӛйтіп, әлеуметтанудың категориялары - қоғамдық ӛмір,

әлеуметтік шынайылық туралы негізгі түсініктерді ұғыну мен жалпыландыру деңгейін сипаттайтын барынша әмбебап, іргелі ұғымдар, бұлардың маңызы зор және тәжірибелік білімді жүйелеуге және ұйымдастыруға кӛмектеседі.

Әлеуметтанудың әлеуметтік шынайылықты зерделеуде кеңінен пайдаланылатын басты түсініктері - қоғам, жеке тұлға, әлеуметтік рӛлдер мен мәртебе, әлеуметтік ӛзара әрекеттер, әлеуметтік топтар, әлеуметтік стратификация, әлеуметтік институттар және әлеуметтік ұйымдар.

Барлық ғылымдар тәрізді әлеуметтану ғылымы да парадигмаларға сүйене отырып, әр түрлі бағыттарға бӛлінеді.

Парадигма дегеніміз, ғылыми қауымдастықта зерттеу мәселелерін айқындау және оларды шешу үшін қолданылатын концепция

26

(тұжырым). «Парадигма» ұғымын ғылымға енгізген америкалық тарихшысы әрі әлеуметтанушысы Томас Кун (1922-1994). Ол гректің «paradeigma – үлгі» деген сӛзінен алынған.

Қазіргі кезде әлеуметтанудағы ілімдер мен тұжырымдамаларды, идеяларды, әдістерді екі үлкен топқа (макроәлеуметтану-тұтас қоғам немесе үлкен әлеуметтік құрылымдарды зерттеуге басты назар аударса, микроәлеуметтанудың негізгі талдау пәні - индивид) жіктейді.

Макроәлеуметтанулық парадигмаларға: құрылымдық-функциялық ілім-негізін салушы Толкотт Парсонс; неоэволюционизм ілімі; әлеуметтік ӛзгерістер ілімдері; әлеуметтік конфликт ілімі; құрылымдық ілім жатады.

Микросоциологиялық парадигмалар: әлеуметтік айырбас ілімі, символдық интеракциялық, феноменологиялық, әлеуметтік акционализм.

Әлеуметтану ғылымы негізінен іргелі және қолданбалы бағытта дамиды. Іргелі әлеуметтанудың мақсаты ғылыми теорияларды ұсыну, әлеуметтанудың негізгі принциптерінің дамуы болса, қолданбалы әлеуметтанудың міндеті тәжірибе жүзінде мақсатқа жетудің құралдарын іздеу. Сондықтанда әлеуметтанулық білім жүйесін теориялық және эмпириялық деңгейге бӛлеміз. Теориялық әлеуметтану әлеуметтік құбылыстарды түсіндіретін ғылыми мәселелерді шешумен айналысады, яғни теорияларды ұсынады. Ал, эмпириялық әлеуметтану теорияларды тәжірибе жүзінде дәлелдеп, құбылыстарды зерттеу әдістерін пайдалана отырып, зерттеу жүргізеді. Теориялық пен эмпириялық деңгейді байланыстыратын орта деңгей ілімдері. Бұл ілімді енгізген Р.Мертон. Ол қоғамдық ӛмірдің жеке салаларындағы адамның, әлеуметтік қауымдастықтардың және институттардың даму заңдылықтарын түсіндіреді.

2-тақырып. Әлеуметтану ғылымының даму тарихы

1.Әлеуметтануың дамуындағы классикалық кезең

2.Әлеуметтанудың модерн кезеңі

3.ХХ ғасыр әлеуметтануы

Батыс әлеуметтануының негiзiн салушы, француз философы және социологы Огюст Конт (1798-1857) болып табылады. Огюст Конт социология пәнiнiң пайда болуы мен пәндік аясының анықталуына зор үлес қосты. Ол ғылымға алғаш рет «социология» терминін енгізді.

Огюст Конт ӛзінің кӛзқарастарын «Позитивтi философия курстары» (1830-1842) деген еңбегiнде баяндады.

Конт іліміндегі тағы бір үлкен жаңалық – тарихи дамудың ―Үш кезең заңы‖. Әлеуметтік динамика туралы пікірін дамыта отырып ұсынылған бұл заңда ―кезең‖ деп адам ақыл-ойының даму кезеңдері мен әлеуметтік ұйымның тарихи дамуы да айтылып отыр. Бірінші кезеңде адам да,

27

қоғам да теологиялық (діни) сатыда тұрады. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл кезеңге рулық қоғамның авторитарлы жүйесі сәйкес келеді. Бұл саты «католиктік және феодалдық тәртіппен» аяқталады.

Екінші - метафизикалық кезең шындық ретінде қабылданатын абстракциялардың және мәнділіктердің үстем болатын сатысы. Тарихи тұрғыда бұл кезең 1300-1800 жылдарды қамтыды және ескі кӛзқарастардың тарих сахнасынан түсіп қалатын ӛтпелі дәуір болып табылады. Бұл кезеңнің аса маңызды оқиғалары – реформация, ағарту философиясы, француз революциясы.

Үшінші - позитивті саты ғылымдардың таралуы, олардың қоғамдық маңызының ӛсуі және позитивизм ілімінің жасалуынан басталады. Позитивті дәуірді Огюст Конт 1800 жылдан бастайды. Осы кезеңнен бастап адамзат абстракциялардан гӛрі ғылыми тұжырымдарға кӛбірек кӛңіл бӛле бастады. Қоғам дамуының шынайы заңдылықтарын ақылпарасат таразына салып, бақылау арқылы зерттеуге тырысу, қоғамдық құбылыстардың ішкі себептерін айқындауға мүмкіндік береді. Позитивті саты – ең жоғары дамыған кезең. Бұл ілімді Конт әлеуметтік динамика деп атады. Әлеуметтік статикамен бірге ол социологияны құрайды.

Әлеуметтік статиканың мақсаты - әлеуметтік жүйе мен әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін факторлар арасындағы байланыстарды зерттеу.

Эволюциялық ойларды әлеуметтану ғылымында кеңірек дамытқан ағылшын ғалымы, философ әрі социолог Герберт Спенсер (1820-1903) болды. Оның он томдыққа енген еңбектерінің арасында үш томдық «Социология негіздері», «Социология зерттеу пәні ретінде» деген еңбектері бар.

Спенсер бойынша қоғам құрылымдық-функциялық жүйе және функция құрылымның қызметін анықтайды. Оның қоғамды адам ағзасымен салыстыруы құрылым және әлеуметтік жүйе қызметін түсінуге мүмкіндік берді.

Г. Спенсердің әлеуметтану пәніне берген анықтамасын ұғынуға оның әлеуметтік институттар жӛніндегі ойлары кӛмектеседі. Дегенмен Спенсер ілімінің ӛзегі болып табылатын «әлеуметтік институт» ұғымына нақты анықтама берілмеді. Ол әлеуметтік институт терминімен қатар, әлеуметтік құрылым, әлеуметтік жүйе және функция ұғымдарын да енгізді.

К.Маркс (1818-1883) – тарихи материализм ілімінің негізін салушы. Маркс еңбектерінің қатарында оның кӛзқарастарын анықтайтын «Капитал», «Философияның қайыршылығы», «Луи Бонапарттың он сегізінші брюмерасы», «Франциядағы азамат соғысы», «Саяси экономияның сынына» сияқты белгілі еңбектері бар.

ХIХ ғасырдағы әлеуметтік ой ағымдарынан марксизмнің негізгі айырмашылығы - батыс европалық қоғамның тарихи тағдырының мәселесін шешумен тығыз байланысты болды. Конт та, Спенсер де басқа социологтар сияқты қоғамды реформалау мәселесін қойса, Маркс

28

және оның пікірлесі Фридрих Энгельс қалыптасқан жүйені түбегейлі жою жолдарын қарастырды. Маркс европалық қоғамды кӛне организм деп есептеп, оның даму ресурстары сарқылды деген кӛзқараста болды.

Әлеуметтану тарихында Карл Маркс алғаш рет қоғамға жүйелік баға беру қажет екенін ұсынған ойшылдардың бірі. Осы негізде ол ӛзінің қоғамдық-экономикалық формация ілімін жасады. «Формация» ұғымы арқылы Карл Маркс қоғамның барлық жақтары туралы әлеуметтанымдық тұжырымдарды жасамақ болды. Әрбір формацияның негізінде, Маркстің ойынша, ӛндірістің, материалдық игіліктердің белгілі бір тәсілі жатыр.

Маркс пен Энгельс бес қоғамдық – экономикалық формацияны бӛліп кӛрсетеді: алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік. Әрбір формация тарихи прогрестің жүйелі сатыларын қалыптастырады және олардың ішіндегі ең жоғары саты - коммунизм. Осы формациялардың бір-біріне ауысып отыруы сол жүйедегі ӛндірістік қатынастар мен ӛндіргіш күштер арасындағы қарама–қайшылықтардан туындады. Осы қайшылықтарды жеңу революциялық жолмен жүзеге асады. Сонда әрбір қоғам ӛндіргіш күштер дамығанша ӛмір сүреді. Бірақ бұл революция автоматты түрде жүзеге асады деген сӛз емес. Маркстің ӛзі қоғамның тек экономикалық саласы емес, сондай-ақ әлеуметтік және рухани салалардағы жағдайдың пісіп-жетілуінің қажетті екендігін айтады.

Карл Маркс ӛзінің формация туралы ұғымын әлеуметтік тұтастықты құрайтын барлық құрылымдық элементтердің күрделі жүйесі ретінде қарастырады. Кең мағынада әлеуметтік құрылым қоғамдық ӛмірдің негізгі салалары арасындағы тұрақты байланыстардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі: яғни экономика, саясат, мәдениет және т.б. сонымен қатар қызмет пен әлеуметтік ұйымның түрлері ретке келтірілген жиынтығы ретінде танылады. Оның элементтері ретінде қоғамдық ӛмірдің жеке салалары және оған сәйкес қоғамдық институттар аталады. Қоғамды құрайтын элементтер арасындағы тұрақты заңдық байланыстар экономикалық қатынастар негізінде пайда болады. Қоғамдық еңбек бӛлінісі және ӛндіргіш күштер негізінде құралған ӛндірістік қатынастар, Маркс ойынша, оларды тұтас жүйеге біріктіру арқылы қоғамдық ӛмірдің барлық салаларына маңызды әсерін тигізеді. Маркс әлеуметтік құрылымды, тар мағынада, әлеуметтік топтарға бӛлу және олардың арасындағы тұрақты байланыстар жүйесі ретінде түсінді.

Әлемдiк ой тарихында ерекше орны бар ғалымдардың бірі - Макс Вебер (1864-1920).

Макс Вебер - классикалық социологияның кӛрнектi ӛкiлi. Оның еңбектерi экономикалық социология, дiн социологиясы, әлеуметтiк мобильдiлiк iлiмiнiң маңызды қағидаларына арналған. М.Вебердiң ―Протестанттық этика және капитализмнің рухы‖ деп аталатын зерттеуi - веберлiк социологияның тұжырымы. М.Вебердiң рационалдылық

29

туралы iлiмi нарықтық қарым - қатынастар кезеңiнiң қалыптасуындағы әлеуметтiк ғадеттiң ӛзгерiсi табиғатына ғылыми талдау болып табылады.

Оның ―идеалдық типтер‖ туралы кӛзқарастары, басқаша айтқанда ―ұғыну социологиясы‖ қоғамға идеалистiк кӛзқарастың айқын кӛрiнiсi.

Макс Вебердің әйгілі еңбегінің бірі ―Әлемдік діндердің шаруашылық этикасы‖ 1916-1919 жылдары жарияланды. Оның іргелі еңбегі ― Шаруашылық және қоғам‖ автор дүниеден ӛткеннен кейін 1923 жылы жарық кӛрді.

Вебер ілімінде ерекше орын алатын рационалдық, мәдени құндылықтардың экономикаға әсері жӛніндегі ойлары Веберді мәдениет пен экономика арақатынасының жалпы шаруашылық дамуға ықпалын жүйелендіруді мүмкін етті. Осы тұрғыда зерттеулер әлеуметтік ғадет туралы, оның тарихи тұрғыда ӛзгерістеріне талдау жасау арқылы әлеуметтік ғадеттің ӛзгерісі сараланды. Макс Вебер әлеуметтік ғадеттің негізгі тӛрт тарихи түрін кӛрсетіп берді.

1.Аффективті ғадет - индивидтің табиғи, жыныстық табиғатына жақын, санадан тыс іс-әрекет.

2.Дәстүрлі ғадет. Топтағы қарым-қатынастар, салт-сана, дәстүр арқылы реттеледі.

3.Рационалды ғадет. Ғадеттің бұл түрін Макс Вебер екіге бӛліп кӛрсетті. Ол: құндылықты-рационалды, мақсатты-рационалды. Әлеуметтік ғадеттің дәстүрлі түрі дәстүрлі қоғамға тән болса, рационалды ғадет нарықтық қарым-қатынастар кезеңіне тән. Олай болса шаруашылық қарым-қатынасы әлеуметтік мәдениеттің даму деңгейіне сәйкес келіп отырады.

Макс Вебер айналысқан мәселелердің арасындағы маңыздыларының бірі - әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік стратификация. Макс Вебердің әлеуметтік стратификация ілімінің жалпы социология ғылымының дамуында зор үлесі бар. Вебер ―әлеуметтік мәртебе‖, ―тап‖, ―топ‖, ―билік‖, ―бюрократия‖ ұғымдарына талдау жасады.

Эмиль Дюркгейм - социологияның негізін салушылардың бірі. Социологияның ғылым және пән ретінде дамуына зор үлес қосты. 1896 жылы ол Франциядағы бірінші социология кафедрасына меңгеруші болды. 1898-1913 жылдар аралығында «Социологиялық жылнама» журналын басқарды. Осы жылдары француз социологиялық мектебі пайда болды. Оның негізгі еңбектері:«Қоғамдық еңбектің бӛлінісі туралы» (1893), «Социологиялық әдістің ережелері» (1895), «Ӛзін-ӛзі ӛлтіру » (1897), «Діни ӛмірдің қарапайым түрлері» (1912).

Дюркгейм социологиясын түсіндіру үшін әдетте «социологизм» деген ұғымды жиі пайдаланады.

«Социологизм» қоғамдық сананы жеке әлеуметтік құбылыс дәрежесіне кӛтеретін сапалық қасиеттерді анықтайды. Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтік ӛмір индивидтердің ӛзара қарым-қатынасы мен ассоциацияларының ӛзара әсері мен байланыстары нәтижесінде пайда

30