14 Тақырып. Релелік қорғаныстың тағайындалуы және оның энергожүйедегі орны. Релелік қорғанысқа қойылатын негізгі талаптар және қасиеттері. (2 сағат).

Электрмен жабдықтау жүйесі барлық элементтері өндірісті-техникалық циклмен байланысты қиын техникалық жүйе болып табылады және электржабдықтау жүйесінің кез келген бр элементінің қатардан шығуы, бұл қандайда бір технологиялық шынжырдың тоқтауы, немесе барлық өндірістің тұтастай шығуы. Және электржабдықтау жүйесі, кез келген техникалық жүйе сияқты бүлінген апаттық сипатқа ие болады –мысалы өте жиі болатын ақау – қысқа тұйықталу. Сондықтан электржабдықтаудың сенімді және үнемді функциональды жүйесі тек оларды автоматтаудың кең таралуынада ғана мүмкін. Осы мақсат үшін автоматты реттеудің құрылғысы және автоматты басқарудың құрылғысынан тұратын автоматты құрылғы комплексі пайдаланылады.

Автоматты басқару құрылғыларының арасында бірінші дәрежелі мағынасы электрлік желінің, электрқұрылғының ақауы кезінде немесе олардың жұмысының қалыпты режимінің бұзылуы кезінде әсер ететін рельефтік қорғағышты құрылғы болады. Рельефті қорғағыш автоматты басқарудың басқа құрылғыларынан бұрын электржабдықтау жүйесіде қолдану тапты, ол кезде әр түрлі техникалық жүйенің комплекстік автоматизациясы туралы сөзде болған жоқ. Рельефтік қорғаныш – осы жүйелердің физикалық қасиетімен шақырылған электржабдықтау жүйесінің автоматизациялауының ерекше түрі.

Өте қауіпті және жиі болатын ақаулар – жерге үлен тоқпен тұйықталатын желілерде жерге фазалардың қысқа тұйықталуы және фазааралық қысқа тұйықталу (500А аса). Фазаның жарылуы ҚТ жетектейтін өте қиын ақаулар да болады. (мысалы, ӘЖ тіреудің құлауы, машиналардың және трансформаторлардың тұйықталуы )

ҚТ салдарынан электржабдықтаудың жүйесінің синхронизмнен лектрқозғалтқыштың және синхронды генератордың шығу мүмкіндігімен және тұтынушы жұмысының бұзылуымен ұалыпты жұмыс бұзылады. Қауіптілікті ҚТ тоғының динамикалық және термиялық әрекеті де бүлінген жерде, сонымен қатар бұзылмаған жабдықтан өту кезінде де туғызады.

Апаттың өрбуін тоқтату үшін және ҚТ кезіндегі ақау өлшемін азайту үшін электржабдықтау жүйесінің бүлінген элементін тауып сөндіріп тастау керек. Бұл жағдайлар қатарына секундтың жартысы кетеді. Адам мұндай тапсырманы орындай алмайтыны айдан анық. Автоматты түрде бүлінген элементті анықтайды және сөндіруге әсер етумен рельефтік қорғаныштың сөндіргіш құрылғысына сай келетін сөндіруге әсер етуге тырысады. Рельефтік қорғаныштың басты элементі арнайы аппарат – реле болып табылады.

Кейбір жағдайларда сөндіргіш және қорғағыш коммутация және қорғағыш атты бір құрылғыда орналастырылады, мысалы басты сақтандырғыш түрінде.

Жерге бірфазалы тұйықталу жерге аз тоқпен тұйықталу желісінде жерге үлкен тоқты тұйықталуды пайда болғызумен жүргізілмейді. Бұл жағдайда фаза аралық керену өзгермейді және электржабдықтау жүйесінің жұмысы бұзылмайды. Бұнымен қоса, бұл режим қалыпты емес, себебі жерге қатысты бүлінбеген фазалардың кернеуі ұлғаяды және көп фазалы ҚТ жерге бірфазалы тұйықталудың өту қауіпі туындайды. Бірақта бүлінген бөлікті тез сөндіруді қажет етпейді, сондықтан жерге тұйықталудан рельефтік қорғағыштың қоңдырғысы оперативті персоналдың көңілін аудара отырып әсер етеді. Сөндіруге ықпал етумен орындалатын ТҚ қорғағыштың талабымен тау –кен жұмыстарының электржабдықтау жүйесін ерекше жағдай құрайды.

Кейде эксплутациялауда басқа элементтерде туындайтын сыртқы ҚТ немесе жабдықтың жүктелуінен пайда болатын қалыпты емес режимдер туындайды. Бұнымен қоса бүлінген жабдық бойынша жабдықтың бұзылуына, изоляцияның уақытынан бұрын тозуына әкелетін кейбір тоқтар өтеді. Сыртқы ҚТ пайда болған жоғары тоқтар өз қорғанышынан бүлінген элементтің сөндірілуінен кейін алынып тасталады.

Берілген жабдықта жоғары тоқты жүктемеден сигналға әсер ететін қорғаныш қарастырылуы керек. Сонымен қатар оперативті персонал оның сөндірілуіне немесе жабдықты жүктеуге шаралар қабылдайды. Тұрақты кезекші персоналдың болмаған кезінде қорғаныш автоматты жүктемеге немесе сөндіруге әсер етуі керек.

ЭҚЕ сай релелік қорғанысқа сай негізгі талаптарға келесілер жатады:

• таңдай білу;

• тез әрекет ету,

• сезімталдық,

• сенімділік.

Бөлгіш желінің рельефтік қорғанышында ол қандай құнмен қол жеткізілетіні өте маңызды, себебі, біріншіден бөлгіш желіде рельефтік қорғаныштың аппаратурасының қысым көрсететін бөлігі орнатылған, екіншіден монтажға меншікті салмақтың шығыны және рельефтік қорғаныштың қоңдырғысының эксплуатациясы салуға жалпы шығынның көрінетін бөлігін және бөлетін желінің эксплуатациясын құрайды.

Талғамдылық жіне іріктелгіштік – бұл тек қана бүлінген элементті сөндіретін қорғағыш құрамы. Талғамдылық қорғағыш әсерінің принципін және ол өңдемеуге тиіс режимдерде қорғағыш өңдей алмас үшін есептей отырып оның құрылғысын таңдаумен жетіледі.

Бөлгіш желіде қорғағыштың тез әсері ҚТ туғызған ақау мөлшерін қысқартады, кернеудің төмендеу периодын азайтады. Бөлгіш желіде тез әсер ететін қорғанышта адам өміріне қауіптілікпен ақау байланысқан желінің қорғанышын, қуатты трансформатордың қорғанышын ескермей 0,1-0,15 с өңдеу уақыты болады (20-40мс.).

Сезімталдық - зонада оның әсері кезінде ақау болғанда тура өңдейтін қорғаныш мүмкіндігі. Қорғаныш сезімталдығы оның әсерінің принципін таңдауға сай келе отырып және өңдеу параметрлері бойынша кейбір артықшылықпен болатын өңдеу әсерінің зоналық шекарасына есептік бүлдіру кезінде жарғыны таңдаумен жетіледі. Осы артықшылықтың шамасы К сезімталдық коэффициентімен сипатталады.

Сенімділік – қорғаныщтың құрылғысының қалыпты, қалыпсыз және апаттық режимде дұрыс жаұмыс жасайтын мүмкіндігі. Қорғаныштың өңдемеу сенімділігі және өңдеу сенімділігі деген түрлерін ажыратады, сонымен қатар жалпы жағдайда оларға талап қорғанышты өңдеуден бас тарту немесе жалған өңдеуден, әртүрлі зардаптардан қорғау үшін бірдей болмауы мүмкін.

Аппаратураның сенімділігі оны дайындау сапасына және эксплутациясының техникалық деңгейіне байланысты, схемалардың сенімділігі олардың оңайлығына байланысты.