9 Тақырып. Электр энергияны беру мәселесі, қоршаған ортаға әсері (2 сағат).

Ірі энергия бірлестіктерінде бір-бірімен байланысты элементтер өте көп, егер осы элементтердің біреуі істен шықса, басқаларының жұмыс қарқыны бұзылады және олар өз функцияларын орындай алмайды. Осындай ұсақ ақаулар кейде ірі аврияларға әкеп соқтырады және үлкен көлемде тұтынушылар электр энергиясыз қалады.

Мұндай жағдайда апаттық үрдістерде элементтердің үлкен көлемі тартылады және белгілі аймақта тұтынушының электр жабдығының бұзылуы болады.

Талдау көрсеткендей, каскад сипатты ірі апаттардың негізгі себебі, ірі ұлттық энергожүйе қатарында орны бар апатқа қарсы ұйымдастырылған және жеткілікті нәтижелі жүйенің болмауы «Аварияға қарсы басқару» термині іс-шаралардың ірі комплексі аварияның пайда болуы және оның дамуы ықтималдығың төмендеуіне бағытталған, түсіндіріледі.

Жеке параметрлер мәні кезінде апаттың әрі дамуының қауіптілігі және қондырғылардың бұзылуы тек қысқа мерзімге ғана жіберледі. Апатқа қарсы басқару міндеті – апаттың каскадтық дамуын болдырмау және шектеу оны ертте кезеңінде үзу, энергожүйе жұмысының бұзылуын жібермеу, апаттан кейін тез арада әдеттегі жұмыс режиміне қайта оралу, жедел персонал жұмысын әдеттегі жұмыс кезінде жеңілдету.

Энергожүйедегі апат кезіндегі үрдіс оның апатқа қарсы басқарма әрекет сипаты мен ағуы жылдамдық бойынша үш категорияға бөлінеді: 1. Қысқа түйілу (ҚТ) және олармен шақырылатын тез электромагнитті өту үрдісі, осы кезде релелік қорғаныс (РҚ) құрылғысы әркет етеді. Электромагниттегі процестен электромеханикалыққа өту кезінде қозудың автоматты реттелу нәтижесі және қозу форсировкасы (ҚФ) көрінеді. Жай электромеханикалық өту үрдісінде құрылғы бұзылуының автоматты алдын-алу (ҚБАА) және желі бөліну автоматы (БА).

Қуат жетіспеушілігі салдарынан пайда болған жиіліктің көрінетін азаюы АЖТ (Автоматты жиіліктің тиелуі) әрекетін шақырады. Электрожүйенің басқа бөлігінде артық кезінде онда белсенді және реактивті қуаттылық автоматы іске қосылады. Пайда болған асинхронды жағдай автомат асинхрондық режим жою (ААРЖ) әрекетімен жойылады.

Рұқсат етілген облысқа режимдер параметрлерін тез енгізу тұтынушылардың электрмен жабдықталуын қалыптастырады, оған әр түрлі АҚҚ (автоматты қайта қосылу) құрылғылары, сонымен қатар РАҚ (резевті автоматты енгізу) құрылғылары ықпал етеді.

Апатқа қарсы басқармасы жүйесінің ерекшелігі энергожүйе (энергобірлестік) жұмыс режиміне және сүлбесіне байланысты элементтердің қажетті құрамының тәуелділігі. Әлемдік энергетика үшін соңғы уақытта негізгі электр тораптарының берілетін қуаттары мен өткізгіштік қабілеттілігін толық пайдалану тенденциясы байқалады. Осы жағдайларда, сенімділік денгейін төмендетпей аса ынталы режимдерді жүзеге асыратын, энергожүйенің апатқа қарсы басқармасы, резервтерді азайту және жабдықтардың пайдалану коэффициентін жоғарлатуда тиімді тәсіл ретінде ерекше маңызы зор.

Әр түрлі объектілерде және әр түрлі тағайындалуы бойынша орнатылған құрылғылар, кейбір жағдайларда, басқару үрдісінің бірлестігімен өзара тығыз байланыста және маңыздылығы бойынша біріккен автоматты жүйені құрайды. Апатқа қарсы басқармасының жүйесіне қойылған талаптары – қандай да бір зақымдалу, энергожүйенің көршілес телімдеріне зиянды әсерлерін тигізбейтіндей жойылу керек және апаттардың сарқыма дамуын болдырмау керек. Бұл талап энегожүйенің барлық сүлбелерінде және жұмыс режимдерінде орындалу керек.

Мүмкін аймаққа режим параметрлерін тез енгізу тұтынушылардың электражабдығын қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Апатқа қарсы басқарма өзіне үш маңызды принципті енгізеді.

• күшті әрекет қоздырғышты автоматты жөнге салу;

• электр тораптарының релелік қорғанысын;

• апатқа қарсы автоматиканы;

Бұл әрбір компоненттердің әр елдің энергиябіріктірушілерінде әр түрлі, бірақ, қарсыапаттық басқаруда барлық елдерде үлкен назар аударылады.

Қалыпты тәртіпті бұзу тәртібі бүлінудің келесі дамуы мен жойылуын келесі тән мінездемелер арқылы байқауға болады:

• энергетикалық жүйе элементінде ҚТ пайда болуы (желілерде, трансформаторларда, қосалқы станция шиналарында немесе электр станцияларда);

• зақымданған элементті басты энергетикалық жүйе желілерінен айыру (зиянсыз элементтің сөндірілуі, оперативті қызмет қатесінен, автоматиканың және релелік қорғаныстың қате әрекеті);

• бөлек аудандардың энергиябіріктірушілер ауданындағы белсенді қуаттық теңдіктің бұзылуы, желі элементтерінің сөнуі, қуатты генераторлардың немесе үлкен түйіндер жүктемелерінің, желілердің қайта жүктелуі;

• энергиябіріктіруші аудандарда аралық синхронизмінің бұзылуы;

• ауданның белсенді қуаттық тапшылықпен айырылуы

Апаттың әр түрлі даму кезеңдерінде оның жойылуы, қарсы апаттық автоматиканың және релелік қорғаныс құрылғыларының кешені арқасында жүзеге асады, олардың құрамына енетіндер:

• зақымданған аймақты айқындайтын және сөндіретін релелік қорғаныс;

• егер зақымдану бір қалыпты болмағанда, желідегі орташа қалыпқа келтіретін, АГВ құрылғылары;

• тұрақтылардың бұзылуынан, электр байланыстардың шамадан тыс жүктеулерінен сақтайтын, белсенді қуаттылықпен басқару автоматикасы;

• асинхронды тәртіпті жою автоматикасы, энергия біріктіруші синхронды емес жұмыс істеуші бөлімдерінің болуын жүзеге асырады;

• автоматика бөлінген ауданда белсенді немесе реактивті қуаттылықатрды теңдік қалпына келтіруші;

• автоматика қуаттылық тапшылығын жоюдан кейін қалыпты сызбаны қалпына келтіруші

Жүйе қарсы апаттық автоматиканы жүйені қолдану, электр станция және электр жеткізу желілерін қолдануды, энергетикалық жүйелердің дамуына кететін шығындарды төмендетуді, жұмыс сенімділігін жоғарылату, сонымен қатар ауыр апаттық жағдайларда, жөндеулер мен ескертілінгендердің, жиі бөлек элементтерінің бұзылуына енгізу тоқтауын жақсартады.