2 Сұрақ Адам экологиялық құқықтарының құқықтық реттеуінің жағдайы

Азаматтардың экологиялық құқықтарынтану және реттеу – ол мәндік жаңашыл дамып келе жатқан заңдылығының бірі. Сондықтан, бұл құқықтың түрі Қазақстан Республикасының Конституциясымен танылған, соған байланысты азаматтар мен бірлестіктер өз меншігінде жерге құқықты, әркім қолайлы қоршаған ортаға құқықты, оның жағдайы жөнінде хабарлау және шығынды толықтыруға, денсаулығына немсе меншігіне экологиялық құқық бұзушылық келтірілген жағдайда өтуге. Қараластырып отырған құқықта әркімнің қолайлы жағдайда жұмыс істеуіне, қауіпсіздікке және гигиенаға жауап беретін, сонымен қатар әркімнің денсаулығын қорғауға және медициналық көмек алуға құқықтары.

Қоғам мен табиғаттың қатынасында сұрақты шешуде басқа да конституциондық құқықтар – еркін іздеу, алу, табыс ету, өндіру және хабарды кез-келген заңды әдіспен тарату, бейбіт жиналу, қарусыз, жиындар, митингілер мен шерулер өткізу, жеке үндеу, сонымен қатар мемлекеттік органдарға және жергілікті өзін-өзі атқару органдарына жеке және коллективтік үндеулер жіберу.

ҚР Экологиялық кодексі 9.01.2007ж. азаматтардың қоршаған табиғи ортаның қолайсыздығы әсерінен денсаулығын қорғауды ғана бекіткен жоқ, және де азаматтардың қорғауды қамтамасыз етуге тәсілдерін көрсетті. Негізінен азаматтарға мына құқықтарды ұсынды:

а) белгіленетін табиғи ресурстарды пайдалануға, оларды қорғау және молықтырушы жөніндегі шараларды жүзеге аысруға, қоршаған ортаны қорғау мен сауықтыруға қатысуға;

б) қоршаған ортаны қорғайтын қоғамдық бірлестірктер мен қоғамдық қорлар құруға;

в) қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жиналыстарға, митингілерге, пикеттерге, шешулер мен демонстрацияларға референдумдарға қатысуға;

г) қоршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдарға хаттар, шағымдар, арыздар мен ұсыныстар беруге және оларды қарауды талап етуге;

д) кәсіпорындарды, құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды өзге де объектілерді орналастыру, салу, қайта құру және пайдалануға беру туралы, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың қоршаған орта мен адам денсаулығына теріс ықпал ететін шаруашылық және өзіне де қызметін шектеу, тоқтата тұру және тоқтату туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот тәртібімен күшін жоюды талап етуге;

ж) айыпты ұйымдарды, лауазымды адамдар мен азаматтарды жауапқа тарту туралы мәселелер қоюға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуі туралы сотқа талап – арыз беруге.

Азаматтардың экологиялық құқық жүйесінде табиғатты қолдану, яғни адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғи ресурстарды – экономикалық, сауықтыру, рекреациондық, эстетикалық, ғылыми, мәдени жағдайларда қолдану. Табиғатты пайдалануда азаматтардың құқықтары табиғи ресурстық заңдық актілерімен – Жер, Су, Орман кодекстерімен, Жануарлар әлемі туралы заңдармен және т.б. реттеліп отырады.

ҚР Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық игілігі туралы заңында (1994ж.) азаматтар мыналарға құқықты:

қолайлы өмір сүру ортасына (қоршаған табиғи ортаны, еңбек ету жағдайын, демалуын, тәрбие алуын және қор ектенуін қоса), яғни адам организміне бүгін және болашақта қауіп немесе зиян тимеуі тиіс;

келтірілген зиянды немесе шығынды өз уақытында қайта толықтыру;

және т.б.

Қандай дәрежеде Қазақстан Республикасы және экологиялық заңдылығы тұтастай халықаралық талапқа немесе азаматтардың экологиылқ құқықтарын реттеуге жауап береді?

Бұл сұраққа жауап беру үшін, олардың жағдайымен халықаралық құжаттардың жағдайын салыстыру қажет. 1948ж. БҰҰ Бас Ассаммблеясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпы декларациясы адамдарға қоршаған ортамен қолайлы қолдануға құқық бөлмейді. Ол декларацияның 3-бабында адамның өмір сүру құқығы арқылы айқылданған. Декларацияда әр адам денсаулығына және игілігіне керекті қолдау құқығы қаралған (25-бап).

Адам құқықтарының жалпы декларациясының жағдайы 1966ж. БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған азаматтық және саяси құқықтық туралы Халықаралық пактте даму алды. Азаматтық және саяси құқықтық туралы Халықаралық пакттің 6-бабына сай өмір сүру құқығы адамның бұлжымас құқығы болып табылады. Ол заңмен қорғалады. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытары туралы Халақаралық пакт әркім лайықты деңгейде сүруін және өмір жағдайының жақсаруын орнатады (11-бап).

1972ж. БҰҰ қоршаған орта туралы Стокгольм конференциясында бірінші рет халықаралық дәрежеде өз алдына мәселе жөнінде қолайлы қоршаған ортаға адам құқығы қаралды. Стокгольм декларациясының 1 қағидасы былай дейді: Адамның қоршаған ортада еркіндікке, теңбе-теңдікке және қолайлы жағдайда өмір сүруге құқықтары, нәтижесінде лайықты және өмірге жету, және ең бастысы келешек ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауда жауапкершіліктің жоғары болуы.

20 жылдан кейін 1992ж. Маусымда БҰҰ қоршаған орта және дамуы туралы Бразилиядағы конференцияның 1 қағидасы Рио-де-Жанейро сияқты: Орталық назарында тоқтаусыз дамуда адамдар бар. Олар табиғатпен жемісті өмір сүрулеріне құқықты.

Европа Кеңесінде берілген сферадағы қатынастарды реттейтін біршама құжаттар бар. Олардың негізгілері – Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғау туралы Европалық конвенция (күшіне 1953ж. 3 қыркүйекте енді) және Әлеуметтік Европалық хартия (күшіне 1965ж. 26 ақпанда енді). Мына жағдайға көңіл аудару керек, оларда тек қана азаматтардың құқықтары ғана емсе, сонымен қатар оларды қорғау халықаралық-құқықтық механизмі қаралады.