Олгъан сёзлер

213-мешгъулиет. Ресимлерге бакъынъыз. Суаллерге джевап

беринъиз:

1. Фииль (насыл?) …, я къарынджа (насыл?) … .

2. Дондурма (насыл?) …, я къаве (насыл?) … .

(У.З.)

Эки сёзнен джумле уйдурынъыз. Дефтеринъизге язынъыз.

Буны билинъиз:

Маналары къарама-къаршы олгъан сёзлерге

антонимлер дейлер: узун — къыскъа, саба —

акъшам.

214-мешгъулиет. Аталар сёзлерини окъунъыз. Маналарыны

анълатынъыз.

Тенбель ашкъа келир, ишкир — ишке.

Яхшы киши яман сёз айтмаз.

(У.З)

Аталар сёзлерини дефтеринъизге язынъыз. Маналары

къарама-къаршы олгъан сёзлерни къайд этинъиз.

Аш, киши, яхшы сёзлерининъ синонимлерини тапып язынъыз.

215-мешгъулиет. Берильген сёзлернинъ антонимлерини

тапып язынъыз.

Къыш — … , дост — … , огълан – … ;

кульмек — …, бермек — … , юкъламакъ – …;

енгиль — …, татлы — …, йымшакъ – … .

(у.з.)

Енгиль, татлы, йымшакъ сёзлерине манаджа келишкен сёзлерни тапып язынъыз.

216-мешгъулиет . Джумлелерни окъунъыз.

1. Мен эвден эрте чыкътым, амма ... къайтым.

2. Къомшумызнынъ копеги беяз, къулакълары исе —

… .

3. Къартбабам тёшегинден яваш турды, мен онъа …

отургъыч кетирдим.

4. Буюклер … къорчаламакъ кереклер.

(у.з.)

Нокъталар ерине келишкен сёзлерни тапып язынъыз.

Ярдымджы сёзлер: къара, тез, кичиклерни, кеч.

217-мешгъулиет . Тапмаджаларны окъунъыз.

1. Устю — ешиль, ёлакълы, (рис.арбуз, одеяло, стр.89)

Ичи — къызыл ве татлы.

2. Акъшам олса, джайылам,

Саба олса, джыйылам.

(у.з)

Устю – ичи, акъшам – саба сёзлери къарама-къаршы маналы я да бири-бирине якъын олгъан сёзлер?

Тапмаджаларнынъ джевапларынен джумлелер уйдурып, дефтеринъизге

язынъыз.

Эв иши.

218 –мешгъулиет. Сёзлерни окъунъыз.

Батыр, кельмек, индже, тербиесиз, къоркъакъ, тузлу, кетмек, къалын, яш, тузсуз, тербиели, къарт.

(у.з)

Маналары къарама-къаршы олгъан сёзлерни сечип, дефтеринъизге язынъыз.

Нумюне: батыр – къоркъакъ

Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер

1. Сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары ола. Къайсы

бирикмеде татлы сёзю догъру манада къулланыла?

а) татлы юкъу; б) татлы армут; в) татлы сёз.

2. Дюльбер сёзюне манасы якъын олгъан сёзни бельги -

ленъиз:

а) чиркин; б) гузель; в) назлы.

3. Берильген сёзлернинъ синонимлерини язынъыз:

дагъ — …

давуш — …

ишарет — …

йыл — …

4.Берильген сёзлернинъ антонимлерини язынъыз:

гедже — …

тез — …

ятмакъ — …

яхшы — …

Беяз сёзюне манасы къаршы олгъан сёзни бельгиленъиз:

а) къырмызы; б) темиз; в) къара.

1. Сёзлер такъымларында арткъач сёзни къайд этинъиз.

а) Буюк, балабан, уфакъ;

б) Къол, эль, аякъ;

в) къоранта, аиле, дост.

2. Йыр – тюркю сёзлери насыл сёзлердир?

а) синонимлер; б) антонимлер.

3. Бет – юзь сёзлери насыл сёзлердир?

а) синонимлер; б) антонимлер.

4. Сувукъ,сыджакъ,къырмызы,акъыллы сёзлерине манаджа келишкен сёзлерни тюшюнип язынъыз.

41-дерс

СЁЗ ТЕРКИБИ

31-§. СЁЗНИНЪ ТАМЫРЫ.

ТАМЫРДАШ СЁЗЛЕР

219-мешгъулиет . Метинни окъунъыз.

Къырымда чокъ янъы койлер бар. Ойле бир кой

Акъмесджит шеэрининъ янында къурулды.

Бу койни бизим ватандашларымыз къурды. Эр бир

койлю озь азбарында фиданлар отуртты, чечеклер

сачты.

Койнинъ ортасында джами къурулды. (рис. дор. со стр.91)

(у.з)

Къайд этильген сёзлерни язып алынъыз. Сёзлернинъ умумий къысымларыны бельгиленъиз.Сёзлернинъ умумий къысмына не дейлер?

220-мешгъулиет . Сёзлерни окъунъыз.

мектеп

мектеплер

мектепте

мектептен

мектепке

багъ

багъджы

багълар

багъда

багънынъ

джами

джамиде

джамиден

джамилер

джамининъ

Дефтеринъизге язып алынъыз. Сёзлернинъ тамырыны

нумюне боюнджа къайд этинъиз.

Нумюне : мектеп, мектеплер

Тамыр — сёзнинъ болюнмеген къысмы. Онынъ

озь башына манасы бар.

Бир тамырдан япылгъан сёзлерге тамырдаш

сёзлер дейлер.

Тамыр языда бойле къайд этиле.

Меселя: невбет — невбетчи — невбетчилик.

221-мешгъулиет . Тамырдаш сёзлерни нумюне боюнджа

язып алынъыз. Сёзлерде тамырны къайд этинъиз.

Нумюне: бал, балджы;

Масал, тузлу, сабунламакъ, туз, юзюмджи, ягъмурлы,

б

сабу́н

алыкъчы, сабунлы, сабун, масалджы, балыкъ, юзюм,

тузлукъ, ягъмур, сабунлыкъ, ягъмурлыкъ.

222-мешгъулиет . Берильген сёзлерге тамырдаш сёзлер

язынъыз.

Нумюне:

Къабакъ — къабакълы

аш — ашчы

шекер, демир, одун, дерс, денъиз,бакъла.

223-мешгъулиет. Берильген сёзлер тамырдаш сёзлер олгъаныны исбатланъыз.

Туз – тузлукъ, сют – сютлюк, йыр – йырджы, кемане – кеманеджи.

Бойле фикир юрьсетинъиз:

1. Туз ве тузлукъ сёзлерининъ умумий къысмы – туз.

2. Туз ве тузлукъ сёзлерининъ маналарында умумийлик бар: тузлукъ –

бу туз къоюлгъан савут. Онынъ ичюн туз ве тузлукъ сёзлери тамырдаш сёзлер ола.

Эв иши.

224-мешгъулиет. Метинни окъунъыз.

Язда биз эвимизни тамирледик. Бабам тюкяндан киреч,чёткю, мавы

ве беяз боя кетирди. Башта эвнинъ диварларыны сыладыкъ. Сонъ бабам

къапу ве пенджерелерни беяз боянен боялады. Мен китап рафчыгъымны мавы боянен бояладым. Къартанам боялангъан рафчыкъны бегенди.

Тамир ишлеринден сонъ эвимиз даа да гузель олды.

(у.з)

Къайд этильген сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз, тамырны къайд этинъиз.

Метинден тамир, боя сёзлерине тамырдаш сёзлерни тапып язынъыз.

42-дерс

32-§. ЯЛГЪАМА

Сёзнинъ тамырына къошулгъан къысымгъа

ялгъама дейлер.

Ялгъама озь башына мана анълатмаз.

Языда ялгъама ( ) бойле къайд этиле.

Меселя: араба — арабаджы, кунеш — кунешли

225-мешгъулиет . Берильген сёзлерге ялгъамалар къошып

язынъыз.(упр.187,стр.93.)

Нумюн е : иш — ишчи, иште, … .

и

-чи

-те

-

кир

-ни

Энве

-

нинъ

-ге

-ни

-де

ав

-джы

-гъа

-да

-ны

-дан

226-мешгъулиет . Окъунъыз. Метинге серлева къоюнъыз.

Тюневин Зоренинъ догъгъан куню олды. Сой-соплары ве достлары Зорени хайырладылар. Алие досту онъа къанфет ве чечеклер багъышлады.

Анасы Зореге меракълы китап багъышлады. Китапта чокъ икяе ве масаллар бар. Китапнынъ саифелери ренкли ве дюльбер ресимлернен безетильген.

Зоре анасы багъышлагъан китапны пек бегенди. Бу китаптан кирпи акъкъында масалны окъуп, Асан къардашына айтты.

(у.з.) Метинге эсасланып, Зореге анасы багъышлагъан китап акъкъында икяе этинъиз.

Къайд этильген сёзлерни язып алынъыз.

Тамыр ве ялгъамаларны къайд этинъиз.

227-мешгъулиет . Нокъталар ерине келишкен ялгъамаларны

тюшюнип язынъыз.

Бахт.., ёлакъ.., топракъ.., сют.., къыш.., дагъ..,

тавукъ.., бибер.., япракъ.., чипче.., къопкъа.. .

228-мешгъулиет. Сёзлерге келишкен ялгъамаларны къошып, дефтеринъизге язынъыз.

-чи, -чы

аш…

балыкъ…

куреш…

невбет..

-джи, -джы

кемане…

тербие…

язы…

давул…

(у.з.)

Учь сёзнен джумлелер уйдурынъыз.

229-мешгъулиет . Окъунъыз.

Хош кельдинъ, азиз достум,

Къана, отур миндерге.

Адетимиз боюнджа,

Буюр бизим къавеге. (рис.джезве стр.94))

Шекерликте шекерим,

Къара къаве чекерим.

Лезетине тоймайып,

Ютум-ютум ичерим.

Р. Ахтемов, Ф. Алиев

(у.з)

Шиирде насыл гузель адетимиз акъкъында айтыла?

Биринджи бейитни дефтеринъизге язынъыз. Къайд этильген сёзлернинъ

тамыр ве ялгъамаларыны бельгиленъиз.

Экинджи бейитте тамырдаш сёзлерни тапынъыз.

230-мешгъулиет . Берильген сёзлерге келишкен ялгъамалар

къошып язынъыз.

Сыныф…, бостан…, акъыл…,

джевиз…, къаймакъ…, къатыкъ…, дагъ…, аякъкъап… .

(у.з.)

Эки сёзнен джумлелер тюшюнип язынъыз.

Эв иши.

231-мешгъулиет . Нокъталар ерине келишкен сёзлерни

язынъыз.

1. … багъны асрай.

2. … балыкъ тута.

3. … фурунда отьмек пишире.

4. … кеманеде чала.

5. … демирни дёге.

Сёзлер: кеманеджи, багъджы, демирджи, балыкъ -

чы, фурунджы.

(у.з.)

Тамырдаш сёзлернинъ тамыр ве ялгъамаларыны

бельгиленъиз.

43-дерс

(у.з. аудирлев)

232-мешгъулиет . Метинни динъленъиз.

Саз

Саз — пек узакъ девирлерден къалгъан чалгъы алети.

Сазнынъ корюниши армуткъа бенъзей. О, джевиз я да дут агъачындан япыла. Сазнынъ эки чифт тели бар. Сазджы вишне терегининъ къабугъындан япылгъан тырначыкънен теллерге урып чала.

Эвель заманларда саз усталары шеэр ве койлерни кезип, саз чалып, йырлай эдилер.

1.Саз бу недир?

а) иш алети;

б) чалгъы алети. (рис. саз стр.95)

2.О неден япыла?

а)джевиз я да дут агъачындан;

б) чам я да эмен агъачындан.

3.Сазнынъ къач тели бар?

а) беш тели;

б) эки чифт тели.

4.Эвель заманларда саз усталары не япа эдилер?

а) йырлай эдилер;

б) ойнай эдилер.

(у.з)

Экинджи абзацны дефтеринъизге язып алынъыз.Сазнынъ, армуткъа, сазджы сёзлеринде тамыр ве ялгъамаларыны бельгиленъиз.

Сазнынъ ресимини япынъыз.

233-мешгъулиет . Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип

язынъыз.

1. Дюльгер эренденен чалыша.

2. Айванат багъчасында чешит айванлар ве къушларны корьмек мумкюн.

этелер.

3. Айше чешмеден бир къопкъа сув кетирди.

4. Битам Кезлев шеэринде догъды.

5. Османчыкъ бала багъчасына бара.

(у.з)

Къайд этильген сёзлерде тамыр ве ялгъамаларны бельгиленъиз. Бу сёзлерде созукъ сеслерни талиль этинъиз.

234-мешгъулиет. Берильген сёзлерге тамырдаш сёзлер

язынъыз.

Тюкян — …, кой — …, къавал — …, шеэр — …, эт –

…, берекет –… .

Эв иши.

235-мешгъулиет. Нокъталар ерине келишкен ялгъамаларны къойып, метинни дефтеринъизге язынъыз.

Къомшу кой… той олды. Решат анасынен той…

барды. Той… адам пек чокъ эди. Чалгъыджылар той…

дюльбер ве шенъ аваларнен яраштырдылар. Той…

Решатнынъ эмджеси де бар эди. Олар той… берабер

къайттылар.

Бу не демектир?

Д о с т у м н ы н ъ ( ёж стр.96)

гонълюни

Къазаннынъ тюбюни

Аягъымны

къырдым.

Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер

1. Сёзнинъ къайсы къысмына тамыр дейлер?

а) болюнген къысмына;

б) болюнмеген къысмына.

2. Насыл сёзлерге тамырдаш сёзлер дейлер?

а) тамыр ве ялгъамадан япылгъан сёзлер;

б) бир тамырдан япылгъан сёзлер.

3.Ялгъама бу недир?

а) сёзнинъ тамырына къошулгъан къысым;

б) тамырдан эвель кельген къысым.

4. Берильген сёзлерге тамырдаш сёзлер тапып язынъыз.

Сыныф – … ; дост – …; дагъ – …; файда – … .

5. Тамырдаш сёзлерни бельгиленъиз.

а) койдеш; б) къартал; в) койлю; г) къабакъ.

6. Ялгъамасы олгъан сёзни бельгиленъиз.

а) тимсах; б) тюкянджы; в) папагъан.

7.Къайсы сёзде хата бар?

а) лезетли; б)кунешлы; в) шеэрли.

8. Ватан сёзюне келишкен ялгъамаларны язынъыз:

Ватан

-ым (со стр. 96.схема)

...

...

...

...

Ял г ъ а м а л а р : - ым, -им, -даш, -деш, -гъа, -ге, -дан, -ден,-ны, -ни.

44-дерс

СЁЗ ЧЕШИТЛЕРИ

33-§. СЁЗ ЧЕШИТЛЕРИ АКЪКЪЫНДА

УМУМИЙ МАЛЮМАТ

Бизим нуткъумыз сёзлерден ибареттир.

Сёзлер маналарына коре айры группаларгъа

болюнелер. Сёзлернинъ маналарына коре болюн -

месине сёз чешитлери дейлер.

236-мешгъулиет. Метинни окъунъыз. Серлевасыны

къоюнъыз.

Улькемизге гузель баарь кельди. Кенъ тарлалар,

яйлалар ешерди. Чёльде сары, мавы, къырмызы, мор

тюсте чечеклер ачты. Багъчада къушлар шенъ

йырлай.

Бутюн табиат джанланды.

(у.з.)

Башта предметлернинъ адларыны, сонъ аляметини,

сонъра иш-арекетини бильдирген сёзлерни язып

алынъыз.

Нумюне:

1) баарь, ..., ..., ... .

2) гузель, ..., ..., ... .

3) кельди …, …, … .

Буны билинъиз:

Инсанлар, айванлар ве предметлернинъ адлары:

Эдем; Къашкъа, озен, маса. Бу сёзлер исим олур.

Предметлернинъ аляметлерини бильдирген сёз -

лер: татлы, узун, акъыллы. Бу сёзлер сыфат олур.

Предметлернинъ иш-арекетини бильдирген

сёзлер: тике, яза, ойнады, бараджакъ, кетеджек.

Бу сёзлер исе фииль олур.

237-мешгъулиет . Окъунъыз. Сёзлерге суаллер къоюнъыз.

Яза, чам, окъуй, озен, буз, сары, чалыша, балкъурт,

къыскъа, кобелек, учуджы, къайтаджакъ, зурафе,

сипире, тар, секире, ярыкъ, раатлана.

(у.з)

Сёзлерни бойле тертипте язып алынъыз:

Исимлер: чам, …,

Сыфатлар: сары, …,

Фииллер: яза, …,

Исим, сыфат, фииль — сёз чешитлери.

238-мешгъулиет . Окъунъыз.

1. Эмине янъы антер кийди.

2. Алим багъчадан къуру пытакълар кетирди.

3. Кирпининъ тикенли урбасы оны душманлардан

къор чалай.

4. Талебелер оджагъа дюльбер чечеклер багъыш -

ладылар.

5. Койлюлер байрамны ешиль дагъ этегинде

кечирдилер.

(у.з.)

Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Исимлерни бир сызыкънен, фииллерни — эки сызыкънен, сыфатларны исе далгъалы сызыкънен сызынъыз.

239-мешгъулиет . Берильген сёзлерни нумюне боюнджа

язып алынъыз.

Нумюн е: сют — сютлю;

Сют, бузлу, къабакъ, къаймакълы, сютлю, шекер, буз,

эт, къабакълы, йипек, къаймакъ, шекерли, кунеш,

кучьлю, йипекли, тер, кунешли, кучь, терли, этли.

(у.з)

Бу сёзлер насыл суаллерге джевап берелер?

Олар насыл сёз чешитлери ола?

240-мешгъулиет. Ресимге бакъынъыз.

.

(баарь, рис.стр.99)

(у.з)

Суаллерге эсасланып, икяе тизинъиз. Икяени

дефтеринъизге язынъыз. Ресимге серлева къоюнъыз.

1. Ресимде насыл йыл мевсими тасвирленген? Мевсимнинъ аляметлерини айтынъыз.

2. Этрафтаки табиат акъкъында не айта билесинъиз?

3.Къушлар не япалар?

4.Кутюк устюнде насыл къушны коресинъиз? О не япа?

5.Чечеклер насыл тюсте?

Ярдымджы сёзлер: баарь, ешерди, къушлар, кок, тереклер, мавы,

отлар, кобелек, чивильдеше, чечеклер, кутюк.

Эв иши

241-мешгъулиет . Ашагъыда берильген исимлерге келишкен

сыфатларны язынъыз.

Нумюн е: джевизли аш.

... аш, … ресим, … кобете, … армут, … къыз, … сокъакъ,

… боюнджакъ, … кольмек, … чечек, … бибер, … шеэр.

45-дерс

242-мешгъулиет. Нокъталар ерине исимлерге

келишкен фииллерни язынъыз.

Нумюн е : мышыкъ миявлай.

Мышыкъ ..., кунеш …, копек …, ягъмур …, йырджы …,

мусафир …, талебе …, дерс …, балалар …, торгъайлар …,

Рустем …, Кериме … .

243-мешгъулиет . Метинни окъунъыз. Серлевасыны

къоюнъыз.

Бугунь анам пек болдурды. О,чамашыр ювды. Мен анама къаве

пиширдим.