с

Зейтю́н

уаль, тюшюне, мында, терен, зейтюн.

Ургъу тюшкен созукълар насыл давушнен айтыла?

Сёзлерни эджаларгъа болип язынъыз. Ургъуларыны къоюнъыз.

Сёз бир я да бир къач эджадан ибарет ола. Бир

эджанынъ башкъа эджаларгъа коре къуветли ве

девамлы айтылмасына ургъу дейлер.

74-мешгъулиет. Окъунъыз.

ЧАМ

Къырым дагъларынынъ тёпелеринде чам тереклери чокъ осе . Чам – ине япракълы терек. Бу терек яз-къыш ешиль тура. Онъа пек чокъ ярыкъ ве кунеш нуру керек. (нарисовать рис. сосны)

Чам терегининъ тамырлары пек узундыр. Озь тамырларынен топракънынъ энъ терен еринден озюне керек олгъан бутюн мадделерни чекип ала.

(у.з. говорение)

1.Къырым дагъларынынъ тёпелеринде не чокъ осе?

2.Чам насыл терек?

3.Онъа не керек?

4.Чам терегининъ тамырлары насыл?

5.Озь тамырларынен озюне керек олгъан бутюн мадделерни не ерден чекип ала?

(у.з)

Биринджи абзацны дефтеринъизге дефтеринъизге язып алынъыз. Сёзлерни эджаларгъа болип язынъыз. Ургъу тюшкен эджаларнынъ астыны

сызынъыз.

Тура, терен сёзлерининъ схемасыны япынъыз.

Ургъуны къабул эткен эджагъа ургъулы эджа,

къалгъан эджаларгъа исе ургъусыз эджалар дейлер.

75-мешгъулиет. Сёзлерни эджаларгъа болип язынъыз.

Ургъуларыны къоюнъыз.

Нумюне: къа-лем, къа-лем-лер, къа-лем-нен,

къа-лем-нинъ

Ине, инелер, иненинъ, иненен;

пите, питени, пителер, питеге, питенинъ;

сен, сенде, сенинъ, сеннен, сенден;

биз, бизим, бизге, бизнен, бизде.

Эв иши.

76-мешгъулиет . Тезайтымны окъунъыз.

Эчки пичен ашасын, аткъа — арпа,

Чюнки юкнинъ агъырын атлар тарта.

(у.з.)

Тезайтымны дефтеринъизге язып алынъыз. Сёзлерде

ургъулы эджаны тапып, астыны сызынъыз. Берильген

схемагъа келишкен сёзни тапынъыз.

(схема стр.31 к упр.63.)

Тезайтымны тез айтмагъа огренинъиз.

14-юнджи дерс

10-§. Е, Ё, Ю, Я АРИФЛЕРИ

77-мешгъулиет . Тапмаджаларны окъунъыз.

1. Юре, юре къапу ачар,

Озю корюнмей къачар.

2. Козю ёкъ — корьсете,

Сёзю ёкъ — огрете.

(у.з)

Юре,озю,козю, ёкъ, сёзю сёзлерини эджаларгъа болип,

дефтеринъизге язынъыз.

Къайсы сёзлерде е,ё,ю арифлери эки сесни бильдире? Не ичюн?

Тапмаджанынъ джевапларыны тапып, оларнен эки джумле уйдурып язынъыз.

78-мешгъулиет . Сёзлерни теляффуз этинъиз. Е, ё, ю, я

арифлери насыл алда бир сесни, насыл алда эки сесни

ифаделегенлерини козетинъиз.

бель — ель (написать звуки –упр.65,стр З2)

Зейнеп — Мерьем

тёпе — ёлакъ

тёшек — ёсун

омюр – юзюк

тюкян – юваш

Кямиль – Зекерья

кягъыт – дерья

Дефтеринъизге язып алынъыз.

79-мешгъулиет . Схемаларгъа бакъып, е, ё, ю, я арифлери

насыл сеслерни бильдиргенине дикъкъат этинъиз. (нарисовать схемы с упр.66,стр.32)

(у.з)

Оларны догъру теляффуз этинъиз.

Сёз ве эджа башында е, ё, ю, я арифлери эки сесни

бильдире:

ем — [йэ]м, ёл — [йо]л, юрт — [йу]рт, юзь — [йÿ]зь ,ягъ –[йа]гъ.

80-мешгъулиет. Берильген сёзлерни эджаларгъа болип, дефтеринъизге язынъыз.

Япракълы, юзьбез, енъмек, ёлдаш, юк, ёрулды,

якъын, етмиш.

(у.з.)

Е, ё, ю, я арифлерининъ астыны сызынъыз. Олар сёз

ве эджа башында къач сесни ифаделей?

81-мешгъулиет. Аталар сёзлерини окъунъыз. Маналарыны

анълатынъыз.

Догъругъа ёл эр ерде ачыкъ.

Йигит — юртнынъ тереги.

Яхшы киши яман сёз айтмаз.

Бильгенинъни сёйле, бильмегенинъни

динъле.

Адамнынъ сёзюне дегиль, ишине бакъ.

Аз сёйле де, чокъ динъле.

Е, ё, ю, я арифлери олгъан сёзлерни эджаларгъа болип,

дефтеринъизге язынъыз. Бу арифлер къач сес бильдергенини айтынъыз.

Эв иши.

82-мешгъулиет.Сёзлерни дикъкъатнен окъунъыз.

Елькен, тюй, дерья, ай, сайгъы, Мерзие, юкъу, ёргъан, къаймакъ, ялы.

(у.з)

Къайсы сёзлерде [й] сеси сакълангъан?

Мерзие, ёргъан, къаймакъ, ялы сёзлеринен джумлелер уйдурып язынъыз.

15-инджи дерс

11-§. ЯНЪГЪЫРАВУКЪ ВЕ САГЪЫР ТУТУКЪЛАР

83 -мешгъулиет. Ресимде нелерни коресинъиз? Адларыны

айтынъыз.

(рис.со стр.34,упр.69)

Оларны насыл бир умумий сёзнен адландырмакъ

мумкюн? Бу сёзнинъ биринджи сесини теляффуз

этинъиз: сес сербест чыкъамы?

Ресимдеки махсулларнынъ биринджи сеслерини

айтынъыз. Олар созукъ я да тутукъ сеслерми?

Сёзлерде къач созукъ ве къач тутукъ сес олгъаныны айтынъыз.

Буны билинъиз:

Къырымтатар элифбесинде тутукъ сеслерни

ифаделеген 25 ариф бар: б, в, г, гъ, д, ж, з, й, к, къ,

л, м, н, нъ, п, р, с, т , ф, х, ц, ч, дж, ш, щ.

84-мешгъулиет . Шиирни ашыкъмайып, ифадели окъунъыз.

Багъчаларда, багъларда алтын япракълар,

Табиаткъа боюн эгер, тёкюлир.

Терекли ерлерде саба сокъакълар

Макъат тёшегендай олып корюнир.

Э.Ибраим

(у.з)

Бу шиирде насыл мевсим тасвирлене?

Табиаткъа боюн эгер, тёкюлир сатырынынъ манасыны насыл анълайсынъыз?

Макъат сёзюне манаджа якъын олгъан сёзни тюшюнип тапынъыз.

Шиирни дефтеринъизге язып алынъыз. Тутукъ сеслерни

ифаделеген арифлернинъ астыны сызынъыз. Ургъулы

созукъны бельгиленъиз.

85-мешгъулиет. Сеслерни айтынъыз. Оларнынъ теляффузына дикъкъат этинъиз.

[г] — [к] [д] — [т] [ж] — [ш]

[гъ] — [къ] [дж] — [ч [з] — [с]

(у.з) Къайсы сеслер давушнен, къайсылары исе шувултынен

айтыла?

Буны билинъиз:

Давушнен айтылгъан тутукълар — янъгъыравукъ

тутукълар.

Шувултынен айтылгъан тутукълар — сагъыр

тутукълар.

86-мешгъулиет . Янъгъыравукъ ве сагъыр тутукъларны

догъру теляффуз этинъиз.

Чифтли тутукълар:

янъгъыравукъ сагъыр

б п

в ф

г к

гъ къ

д т

ж ш

з с

дж ч

Чифтсиз тутукълар:

янъгъыравукъ сагъыр

л x

м ц

н щ

нъ

р

й

(у.з)

Имля лугъатынен файдаланып в, ф, дж, ч тутукъларынен башлангъан бир къач сёз язынъыз.

Бу не демектир? (рис.ёж)

сагъыр

сес

адам

87-мешгъулиет . Ресим ве ашагъыдаки ярдымджы сёзлерден

файдаланып, манаджа уйгъун сёз бирикмелери тизинъиз.

(рис.со стр.36,упр.74)

Ярдымджы сёзлер: къара, сары, дюльбер,

къырмызы.

Нумюне: Сары лимон, … .

Сёзлерде янъгъыравукъ тутукъларнынъ тюбюни

сызынъыз.

Эв иши

88-мешгъулиет . Метинни окъунъыз.

Алие бита Сарабуз коюнде яшай. Почтаджы онъа

Эльмаз торнундан мектюп кетирди. Алие бита мектюпке пек къуванды. Торунчыгъы сагъ-селямет, мектепте яхшы окъуй экен. Эльмаз битасыны пек

сагъынгъан, оны мусафирликке чагъыра.

(у.з) Къайд этильген сёзлерде тутукъларны нумюне боюнджа талиль этинъиз.

Нумюн е :

Бита

б — [б] сеси, тутукъ, янъгъыравукъ, сагъыр чифти — [п]

т — [т] сеси, тутукъ, сагъыр, янъгъыравукъ чифти — [д]

(у.з. иджадий вазифе)

Сизинъ битанъыз не ерде яшай? Сиз онъа насыл мектюп язар эдинъиз? Мектюпни дефтеринъизге язынъыз.

16-нджы дерс

89- мешгъулиет. Окъунъыз.

Сарардылар багъ-багъчалар,

Учып кетти турналар.

Бизнен къалды бозторгъайлар,

Чавкелер ве къаргъалар.

Ф. Самединов

(у.з.)

Сизинъ фикринъиздже, шиирде кузь мевсимининъ къайсы айы

тасвирленген?

Шиирни дефтеринъизге язып алынъыз. Сагъыр

тутукъларнынъ астыны сызынъыз.

(у.з. иджадий вазифе)

Шиирде анъылгъан къушларнынъ ресимлерини япынъыз.

90-мешгъулиет. Ресимге бакъынъыз. Суаллерге ве ярдымджы сёзлерге эсасланып, икяе уйдурынъыз.

(нарисовать: экскурсия Салгир, мост, дети с учительницей, кто-то собирает листья, кто-то наблюдает за белкой, носящей что-то в дупло,

Ярдымджы сёзлер: кезинти, кузь, сары

япракълар, джыялар, тереклер, сансар,къувуш,

къушлар, авелене, сувда, козетелер

91-мешгъулиет . Чифтни тешкиль эткен янъгъыравукъ ве

сагъыр тутукъларны сечип язынъыз.

Янъгъыравукъ:

б, …

Сагъыр:

п, …

б, в, г, гъ, д, ж, з, й, к, къ, л, м, н, нъ, п, р, с, т, ф, х, ц, ч,

дж, ш, щ.

92-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз. Нокъталар ерине келишкен тутукъны язынъыз.

1.Айва..ларнынъ чокъусы юваларда я..айлар. 2. Чёльде бо..еклер чокъ ола. 3. Кир..ининъ отькюр инелери оны ду..мандан къор..алай.4. Осюм..иклер гедже-кунь..юз бутюн мучелеринен нефес алалар.

(у.з)

Къайд этильген сёзлерде тутукъларны нумюне боюнджа талиль этинъиз.

отькю́р

Нумюне :

Чокъусы

ч — [ч] сеси, тутукъ, сагъыр, янъгъыравукъ чифти — [дж]

Эв иши.

93-мешгъулиет. Тапмаджаларны окъунъыз.

Къышта къарара,

Язда ешере.

(терек)

Къышта ве язда

Бир тюсте ола.

(чам)

(у.з.) Дефтеринъизге язып алынъыз. Сагъыр тутукъларнынъ астыны бир сызыкънен, янъгъыравукъ тутукъларнынъ астыны исе эки сызыкънен сызынъыз. Терек,чам сёзлерине схемалар япынъыз.

17-нджи дерс

11-§. ГЪ, КЪ АРИФЛЕРИ

94-мешгъулиет. Сёзлерни окъунъыз.

Гъагъа

гъурур

агъыр

гъалебе

къараман

къуветли

къыйыкъ

къолайлы

(у.з.) Гъ, къ арифлери насыл созукъларнен къошулып

келелер? Къалын я да инджеми?

Гъ, къ тутукълары къалын созукъларнен (а, о,

у, ы) къошулып келелер ве эджа япалар: гъарп,

къуванчлы, сыгъын, къол.

95-мешгъулиет. Сёзлерни эджаларгъа болип язынъыз. Гъ, къ тутукълары олгъан эджаларнынъ астыны сызынъыз.

Далгъа, сагъынды, огъурлы, къора, къоркъу, богъаз,

къувуш, къаверенки, къыдырды, къабаат.

Сагъынды, къувуш сёзлеринен джумлелер тизип,

дефтеринъизге язынъыз. къаверенки́

96-мешгъулиет . Тезайтымны окъунъыз.

Къышта къалайлы къазангъа

къоюлгъан къаймакълы къатыкъ

къатып къалгъан.

Тез ве догъру теляффуз этмеге огренинъиз.

Тезайтымны дефтеринъизге язып алынъыз.

Къ, гъ тутукълардан сонъ кельген созукъларнынъ

астыны сызынъыз. Олар къалын я да инджеми?

97-мешгъулиет . Окъунъыз.

Арманчыкътан чыкъкъан богъдай

Дегирменде ун ола.

Чуваллар унгъа толгъанда,

Эвде берекет ола.

Э. Асанова

Гъ, къ тутукълары олгъан сёзлерни язып алынъыз.

Сёзлерде къач сес ве къач ариф олгъаныны айтынъыз.

Богъдай сёзюнинъ схемасыны япынъыз.

98-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз. Нокъталар ерине

къалын созукъларны къойып, дефтеринъизге язынъыз.

1. Къ…рым дагъл..рында чешит осюмликлер осе. 2. Копеклерге янгъ…н вакътында балаларны къ…ртармакъны да огретелер. 3. Кукуккъ…ш акъкъ…йын терегининъ пытагъ…на къ…нды. 4. Акъш..м эвимизге къ...мшуларымыз кельди. 5. Мектебимизге докъ...з компьютер багъышладылар.

18-инджи дерс

12§. К, КЪ, П АРИФЛЕРИ

99-мешгъулиет . Сёзлерни окъунъыз. Къайд этильген

тутукъларгъа дикъкъат этинъиз.

Дерслик — дерслиги къашыкъ — къашыгъы

урлукъ — урлугъы джевап — джевабы

Чокъ эджалы сёзлернинъ сонъунда расткельген

к, къ, п сагъыр тутукъларына бир де бир созукъ сес

къошулса, бу тутукълар янгъыравукълашыр: терек

— тереги, таракъ — тарагъы, мектеп —

мектеби.

100-мешгъулиет . Берильген сёзлерни нумюне боюнджа

язынъыз.

Аякъ — меним аягъым

терек — меним …

къатыкъ — меним…

курек — меним …

таякъ — онынъ таягъы

къулакъ — онынъ …

тюфек — онынъ …

боюнджакъ — онынъ ...

101 -мешгъулиет . Джумлелерни язып алынъыз. Къавуслар

ичиндеки сёзлерни догъру шекильде язынъыз.

1. Алименинъ (китап) сыныфта къалды.

2. Къартанамнынъ (юрек) агъырды.

3. Азбарымызнынъ (топракъ) къара ве йымшакъ.

4. Чам (терек) юксек къаялар устюнде осе.

5. Оджа талебенинъ (джевап) пек бегенди.

(у.з.) К, къ, п тутукълары не ичюн янгъыравукълаштылар?

103-мешгъулиет . Сёзлерни нумюне боюнджа язынъыз.

Нумюне : Къолчакъ — къолчагъым,

къолчагъынъ, къолчагъы.

Янакъ — ..., ..., ... .

кольмек — ..., ..., ... .

юрек — ..., ..., ... .

лагъап — ..., ..., ... .

долап — ..., ..., ... .

(у.з.) Сёзлернинъ сонъунда к, къ, п сагъыр тутукъларнынъ

денъишювини анълатынъыз.

Эв иши.

104-мешгъулиет . Джумлелерни язып алынъыз. Нокъталар

ерине келишкен арифлерни язынъыз.

1. Бизим таву…ымыз йымырта къозлады. 2. Эльмаз саба тёше…ини джыйыштырды.3. Балыкъчыларнынъ къайы…ы денъизден къайтты.4. Бабам ора…нен пичен чала. 5. Анам къардашымнынъ кольме…ини ювды. 6. Къартанам акъшамлары чора… оре.

Бу не демектир?(рис.ёж)

пичен

даре

аякъ

чалмакъ

Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер

1. Къырымтатар элифбесинде 37 ариф бар. Олардан:

а) созукъ сеслерни бильдирген арифлер 2

б) тутукъ сеслерни бильдирген арифлер 10

в) ич бир сесни бильдирмеген арифлер 25

Догъру джевапны сызыкънен багъланъыз.

2. Созукъ сеслерни бильдирген арифлерни дефтеринъизге

язынъыз:

а, ..., ... .

3. Ашагъыда берильген арифлерден тутукъларны язып алынъыз:

е, б, з, и, к, л, о, н, у, гъ, ы, д .

4. Къайсы сёзлерде дудакълы созукълар бар?

а) табиат

б) торун

в) комюр

Дудакълы созукълары олгъан сёзлернинъ астыны сызынъыз.

5. Дивар, ренкли, темизледи, атеш, мейва сёзлерини дефтеринъизге

язынъыз. Сёзлерде индже созукъларнынъ астыны сызынъыз.

6. Табиат, мераметли, торгъай, уйле, кунеш сёзлерини

эджаларгъа болип язынъыз. Къуветлидже айтылгъан эджаны

къайд этинъиз.

7. Къайсы сёзлерде е, ё, ю, я арифлери эки сесни бильдире?

а) тюш в) юксек д) елькен

б) ярыкъ г) ёлдаш е) тёпе

Бу сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз.

8. Янъгъыравукъ ве сагъыр тутукълар арасында насыл фаркъ

бар?

9. Не вакъыт к, къ, п тутукълары янъгъыравукълашыр?

Мисаллер кетиринъиз.

10. Эджаларгъа болюнген, амма сатырдан сатыргъа

авуштырылмагъан сёзлернинъ астыны сызынъыз.

а) дюмен б) ялы в) субет г) къая

г) назик д) тёкмек е) мор

19-ынджы дерс.

МЕТИН

14-§. МЕТИН АКЪКЪЫНДА МАЛЮМАТ

105-мешгъулиет . Джумлелерни окъунъыз. Оларны ойле бир

тертипте язынъыз ки, метин олсун.

Янында бир эмшире де бар эди. Бир кунь

сыныфымызгъа эким кельди. Эмшире онъа ярдым этти. Эким эпимизни бирер-бирер бакъты. Сыныфымызда хаста бала ёкъ эди.

(рис.Врач осматривает школьника, медсестра помогает.)

(у.з.) Метинде не акъкъында айтыла? Метинге серлева

къоюнъыз.

Метинни дефтеринъизге язып алынъыз.

Къайд этильген сёзлернинъ къайсы бири берильген

схемагъа келише?

Манаджа бири-биринен багъланып кельген

джумлелерге метин дейлер.

Метинде даима бир шей акъкъында хабер я да

икяе этиле. Метинге серлева къоймакъ мумкюн.

106-мешгъулиет. Окъунъыз.

Кузь мевсими кельди багъ-багъчаларда берекет

джыйылды адамлар дервизагъа азырланалар байрамда

алты-еди яшлы огъланчыкълар миллий куреште

иштирак этеджеклер гъалип чыкъкъанларгъа

бахшыш бериледжек.

(у.з.)

Джумлелернинъ башыны ве сонъуны бельгиленъиз.

Метинни окъугъанда, эр бир джумленинъ сонъуны

интонациянен къайд этинъиз. Метинге серлева

къоюнъыз. Дефтеринъизге кочюринъиз.

(у.з. Аудирование) 107-мешгъулиет . Метинни динъленъиз.

Сув

Ер юзюнинъ буюк къысмы сувнен къаплангъан. Бу – голлер, озенлер, денъизлер ве океанлар. Сув авада, топракъта, ер тюбюнде бар.

Денъиз ве океанларнынъ суву тузлудыр. Адамларгъа исе татлы сув керек. Ерде бойле сув аз. Бу сувны да башта тапмакъ керек, чюнки татлы сув терен ер тюбюне сакълангъан.

Сувсыз яшайыш олмаз. Онсыз осюмликлер къурып къалыр, айванлар олер. Инсан тек бир къач кунь сувсыз яшап ола.

Сувгъа мукъайт олайыкъ. Сув – Ернинъ байлыгъы.

1.Ер юзюнинъ буюк къысмы ненен къаплангъан?

а) сувнен;

б) дагъларнен.

2.Денъиз ве океанларнынъ суву насыл?

а) татлы;

б) тузлу.

3.Татлы сув къайда сакълангъан?

а) терен ер тюбюне;

б) океангъа.

4. Сувсыз не олур?

а) бир шей олмаз;

б) осюмликлер къурып къалыр, айванлар олер.

5.Инсан сувсыз не къадар яшап ола?

а) бир къач кунь;

б) бир ай.

(у.з)

Биринджи абзацны дефтеринъизге язып алынъыз. Сёзлерде эки сесни бильдирген арифлернинъ астыны сызынъыз.

108- мешгъулиет . Метинни окъунъыз.( изменить фото)

Къырымнынъ дюльбер ве аджайип ерлери пек чокъ. Шаир ве языджылар эсерлеринде Къырымнынъ денъиз ве дагъларыны, чёль ве багъ-багъчаларыны шерефлейлер.

Къырымнынъ пайтахты Акъмесджит шеэридир. Шеэрни юксек биналар,

мейданлар, ешиль тереклер ве гульзарлар яраштыра.

Шеэр сокъакъларынынъ биринде улу инсан Исмаил Гаспринскийнинъ абидеси бар.

(у.з) Бу метинде не акъкъында айтыла?

Метинге серлева къоюнъыз.

Буюк арифнен язылгъан сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз. Олар нени бильдире?

(у.з. иджадий вазифе)

«Къырым» мевзусында ресим япынъыз.

Буны билинъиз:

Мевзу метинде не айтылгъаныны ифаделей.

Метиннинъ мевзусы кенъ ве тар ола, меселя:

«Мевсимлер» – кенъ мевзу сайыла, чюнки метинде эписи мевсимлер акъкъында айтыла.

«Къыш» –тар мевзу сайыла, чюнки метинде тек къыш акъкъында айтыла.

109-мешгъулиет . Окъунъыз. Кенъ ве тар мевзуларны

бельгиленъиз. Исбатланъыз.

Йыл мевсимлери. — Кузь.

Айванат багъчасында. — Кезинти.

Мектеп. — Бизим сыныф.

Ана тили дерси. — Тувгъан тиль.

Къоранта. — Меним къартанам.

Суаллерге догъру джевап берип, козенеклерге

мевсимлернинъ адларыны язынъыз.

1. Учь ай татиль не вакъыт ола?

2. Къар не вакъыт ягъа?

3. Не вакъыт япракълар сарара?

4. Не вакъыт тереклер чечек ача? (со стр.45-кроссворд)

110-мешгъулиет. Ресимлерге бакъып, бир къач джумле

уйдурып язынъыз. (рис.со стр.46)

Эр бир ресимге серлева къоюнъыз.

Бу ресимлер арасында насыл умумий багъ бар?

Ресимлернинъ мевзусыны бельгиленъиз.

Эв иши.

111-мешгъулиет . Шиирни окъунъыз.

Мавы денъиз ялысында

Муджизели Коктебель,

Къарадагънынъ этрафында

Татарлар къургъан темель.

Коктебель — дженнет кошеси,

Къокъулы мелевшеси,

Гурь далгъалар шувултысы,

Гонъюллер эгленджеси.

Э. Къафадар

(у.з.)

Шиирде не акъкъында айтыла? Коктебель къайда ерлешкен?

Шаир Коктебельнининъ гузеллигини насыл сёзлернен ифаделей?

Шиирнинъ мевзусы кенъ я да тармы?

Шиирге насыл серлева къомакъ мумкюн?

Экинджи дёртлюкни дефтери нъизге язып алынъыз.

Бу не демектир? ёж Гурь(стр.48)

сачлар

далгъалар

сес

20-нджи дерс

15-§. МЕТИННИНЪ ЭСАС ФИКРИ

(У.з. Аудирование)

112-мешгъулиет. Метинни динъленъиз.

Ишкир къырмыскъалар

Къырмыскъаларнынъ балабан ве кичкене сойлары бар.

Олар озь юваларыны тереклернинъ тюбюнде, отлар ичинде ясайлар. Юванынъ делигинден эр бир тарафкъа ёлчыкълар корюне. Бу ёлчыкълар къырмыскъаларнен толу. Бириси ювасындан чыкъа, бириси ювагъа бир шейлер ташый.

Къырмыскъалар юваларына урлукъларны, богъдай данечиклерини ташый. Олар къышлыкъ ашайджакъларыны топлайлар. Бир богъдай данеси бир къырмыскъа ичюн бир чувал ашлыкъ демектир.

Эр бир къырмыскъанынъ озь иши бар. (рис. к тексту нарисовать)

(А.Герайбайдан)

1.Къырмыскъаларнынъ насыл сойлары бар?

а) балабан ве кичкене;

б) къырмызы ве ешиль.

2. Олар озь юваларыны къайда ясайлар?

а) тереклернинъ тёпесинде;

б) тереклернинъ тюбюнде, отлар ичинде.

3.Къырмыскъалар юваларына не ташый?

а) урлукъларны, богъдай данечиклерини;

б) алма,армут.

4.Бир богъдай данеси бир къырмыскъа ичюн не демектир?

а) бир чувал ашлыкъ;

б) бир къопкъа ашлыкъ.

(у.з) Сизинъ фикринъиздже, къайсы

джумледе метиннинъ эсас фикри ифаделенген?

Муэллиф айтмагъа истеген муим шейлер —

метиннинъ эсас фикридир.

113-мешгъулиет. Серлеваларны чифтлеп окъунъыз.

Къырым. — Гузель Къырым.

Телеяйынлар.— «Мерабанъыз, балалар!»

телеяйыны.

Байрамлар. — Ораза байрамы.

(у.з)

Дефтеринъизге язып алынъыз.

Къайсы серлеваларда мевзудан гъайры, метиннинъ эсас фикри ифаделенген? Эсас фикирни ифаделеген сёзлернинъ тюбюни сызынъыз.

«Гузель Къырым» мевзусында метин тизинъиз.

114-мешгъулиет. Шиирни окъунъыз.

Янъы эвлер

Шеэрнинъ четинде,

Эвельден бош ерде

Абадан ве рушен эвлер бар. (зарис. новых домов, дети вес.)

Азбарлар ичинден

Юзьлернен сес келе –

Чапыша-ойнайлар шенъ балалар.

М.Ибраим

(Л)

рушен – айдын

шенъ – шад

(у.з)

Шиирни дефтеринъизге язып алынъыз.

Эсас фикирни ифаделеген сёзлернинъ астыны сызынъыз.

115-мешгъулиет . Окъунъыз.

Инсан аванен нефес ала. О ашсыз бир къач афта, сувсыз бир къач кунь, авасыз исе – бир къач дакъикъа яшап ола.

Инсаннынъ сагълыгъы ичюн аванынъ эмиети пек буюк. Инсангъа нефес алмакъ ичюн темиз ава керек. Темиз ава сагълыкъ берир. Энъ темиз ава

багъчаларда, орманларда, дагъларда ве денъиз ялысында ола.

Эв одаларыны, мектепте сыныфларны сыкъ-сыкъ аваландырынъыз.

Темиз авада кезинмеге унутманъыз.

(у.з.)

Бу метинде не акъкъында айтыла? Метиннинъ эсас фикри

къайсы джумледе ифаделене?

Метиннинъ экинджи абзацыны дефтеринъизге кочюрип язынъыз.

Метинге серлева къоюнъыз.

Эв иши.

116-мешгъулиет . Окъунъыз.

Алдым чёкюч, мых, тахта,

Балта, агъач, кельпеден.

Азырладым къафес, ем

Сизге, къушлар, бугуньден.

Б. Ваап

(у.з)

Бу шиир парчасында не акъкъында айтыла? Къафесни

ясамакъ ичюн не керек? Джевабыны дефтеринъизге

язынъыз. Эки сёзнинъ схемасыны япынъыз.

21-нджи дерс.

117-мешгъулиет . Ресимлерге бакъынъыз.

Плангъа эсасланып, икяе уйдурынъыз.

(рис. со стр.49)

План:

1. Балалар ёлда яралангъан кучелекни тапалар.

2. Балалар кучелекни эвге алалар.

3. Балалар кучелекни тедавийлейлер.

4. Кучелек тюзельди.

Икяени дефтеринъизге язынъыз. Серлева къоюнъыз.

118-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз. Оларны ойле бир тертипте язынъыз ки, метин олсун.

Алименинъ Амет къардашы хасталанды. Сонъ Аметке балнен сют, лимонлы чай ичтирди. Алиме онынъ сыджагъыны градусникнен ольчеди. Онынъ сыджагъы котерильди. Къардашы сувукъланды. Алиме – дикъкъатлы ве мераметли къыз. Алиме сыджакъны тюшюрген иляджны алып, къардашына берди.

119- мешгъулиет. Метинни окъунъыз.Серлева къоюнъыз.

Къара денъиз энъ терен денъизлерден биридир. Денъизде кефаль, элек балыгъы, ала балыкъ, айбалыкъ, къая балыгъы, судакъ балыгъы ве башкъа

балыкълар яшайлар.

Къара денъизде йыртыджы балыкълар да бар. Олардан бири — къылыч балыгъы. Къылыч балыгъы тек балыкъчыларнынъ къайыгъына дегиль де, атта балабан гемилерге де уджюм эте. (зар. Море,рыбы?)

(у.з. говорение)

1.Къара денъиз насыл денъизлерден биридир?

2.Денъизде насыл балыкълар яшайлар?

3. Къара денъизде даа насыл балыкълар бар?

4.Къылыч балыгъы нелерге уджюм эте?

(у.з.)

Метинден балыкъларнынъ адларыны язып алынъыз. Даа насыл балыкъларнынъ адларыны билесинъиз. Оларны да дефтеринъизге язынъыз.

120-мешгъулиет. Шиирни бир къач кере окъунъыз. Акълынъызда тутып, дефтеринъизге язынъыз.

Ватандашым! Чокъ тиль огрен,

Гъайретинъни сувутма,

Лякин ана тиль бир дане,

Сакъын оны унутма!

(у.з) Шиирнинъ эсас фикрини бельгиленъиз. Ватандашым сёзюнинъ схемасыны япынъыз.

Эв иши.

121-мешгъулиет . Метинни окъунъыз.

Бизим балабан ве дюльбер эвимиз бар. Эвимизде беш одалы: ашхане, мусафирхане, эки ятакъ одасы ве меним одам.

Меним одам кенъ ве ярыкъ. Одамда диван, маса, компьютер, курьсюлер, китап долапы бар. Пенджередеки мелевше чечеклери одамны яраштыра.

Мен одамны темиз тутам.

(у.з.иджадий вазифе)Оданъызны тасвирлеген беш-алты джумле уйдурынъыз. Оларны ойле бир тертипте язынъыз ки, метин олсун. Метинге серлева къоюнъыз. Оданъызнынъ ресимини япынъыз.

22-нджи дерс.

16-§. МЕТИННИНЪ КЪУРУЛЫШЫ

122-мешгъулиет . Метинни окъунъыз.

Сыгъырчыкъ.

Сейран аятнынъ къапусыны ачты.

Одагъа мышыкъ чапып кирди. Онынъ

тишлери арасында сыгъырчыкъ чапалана

эди.

Сейран мышыкънынъ агъызындан

къушчыкъны чекип алды. Сыгъырчыкъ

агъыр-агъыр нефес ала эди. Сейран оны

къафеске къойды. Вакътында ем, сув берди.

Бир къач куньден сонъ сыгъырчыкъ

тюзельди. Сейран сыгъырчыкъны учурып

йиберди.

Э. Акъмоллаев

(у.з)

Бу метинде не акъкъында айтыла? Метин къач

къысымгъа болюнген? Биринджи къысмындан нени

бильдинъиз? Къайсы къысмы энъ муим? Метинден тапып,

дефтеринъизге язынъыз. Бу къысымдан нени бильдинъиз?

Метиннинъ сонъуны окъунъыз.

Козенеклерге къ арфинен башлангъан къушларнынъ адыны язынъыз.

Къ

къ

къ

Бу сёзлернен джумлелер тизинъиз. Къ, гъ арифлерден сонъ

насыл созукълар (къалын я да индже) келе?

123-мешгъулиет. Ресимге бакъып, метиннинъ эсас

къысмыны тизинъиз. Метиннинъ башы

Бугунь Айдер, Фатиме ве Зульфие сыныфта

невбетчилер.

Эсас къысмы (рис.со стр.52)

Сонъу

Оджа балаларнынъ япкъан ишлеринен мемнюн

олды.

(у.з.)

Метинни дефтеринъизге язынъыз. Биринджи

джумледе индже созукъларнынъ астыны сызынъыз.

Метинге насыл серлева къоймакъ мумкюн?

Я сизинъ сынфынъызда невбетчилер насыл иш япалар?

«Бизим сыныф» мевзусында метин уйдурып язынъыз.

Метин учь къысымдан ибарет ола: метиннинъ

башы, эсас къысмы, сонъу.

124-мешгъулиет. Окъунъыз.

Къарабий яйланынъ этеклеринде Суин-Аджы

койчиги ерлешкен.

Койчик ем-ешиль багъчалар ичинде комюльген.

Этрафлары къырлы-байырлы. Койнинъ кенарында

аджайип голь бар. Гольнинъ этрафында кестане,

сельби, къавакъ, джевиз тереклери осе. Бу ерде

дервиза, куреш, чешит эгленджелер отькериле.

Койге кельген мусафирлер гольни мытлакъа зиярет

этелер.

И. Эмировдан

(у.з) Бу метин не акъкъында?

Метиннинъ эсас къысмыны бельгиленъиз.

Эсас къысмыны бир къач кере окъуп, беян язынъыз.

125-мешгъулиет . Ресимге бакъынъыз.

(рис.переделать на стр.54)

Ярдымджы сёзлер: Дагъгъа бардыкъ, ава

кунешли, сепетлерге джыйдыкъ, чалылар

арасында, кирпи ташый, къышкъа азырлана, пек

бегендик, болдурып къайттыкъ.

(у.з.) Ярдымджы сёзлерге эсасланып, икяе уйдурынъыз. Икяени бойле башланъыз:

«Базар куню анам, бабам ве мен…»

Метинни дефтеринъизге язынъыз.

Эв иши.

126-мешгъулиет.Шиирни окъунъыз.

Афан-туфан котерип,

Къыш кельди я, балалар.

Баштан-аякъ акъ кийип,

Безенди чёль, тарлалар.

Дюнь шенъ акъкъан дерьялар,

Бугунь юкълай тым-тырыш.

Чана тайгъан балалар

Дейлер:

— Не де зевкълы къыш!

Э. Ибраим

(Л)

акъ – беяз

дюнь – тюневин

тым-тырыш – чым-чырт

(у.з.)Шиирде не акъкъында айтыла? Мевзусы кенъ я да

тармы? Шиирге насыл серлева къоймакъ мумкюн?

Шиирнинъ биринджи дёртлюгини дефтеринъизге язып

алынъыз.

23-юнджи дерс

17-§. АБЗАЦ

Буны билинъиз:

Мундериджеси муреккеп олгъан метинлер

абзацларгъа болюне.

Абзацлар бири-биринен манаджа багълы олалар.

Эр бир абзац сатыр башындан язылыр.

127-мешгъулиет. Окъунъыз.(рис. книги)

Человек, который любит читать – счастливец. Он окружён множеством умных, добрых и верных друзей. Друзья эти – книги.

Книги – спутники всей нашей жизни. Они встречают нас в самом раннем детстве и сопровождают всю жизнь.

Книги – источник знаний. Огромный мир врывается к нам в комнату со страниц любимых книг. ( перевести)

(у.з.)

Метиннинъ эсас фикрини анълатынъыз.

Метинде къач абзац бар? Эр бир абзацта не акъкъында айтыла? Биринджи абзацны дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Созукъларнынъ астыны сызынъыз.

128-мешгъулиет . Метинни окъунъыз.

Къаве – халкъымызнынъ энъ севимли ичимликлеринден бири.

Къаве терегининъ емишлеринен биринджи оларакъ араплар меракъланып башлагъан. Сонъра къавени Авропагъа кетиргенлер.

Къаве къокъусы сабадан эвлеримизни толдура, юкъудан уята.

(у.з.)

Метиннинъ эсас фикрини анълатынъыз. Серлева къоюнъыз.

Метин къач абзацкъа болюне?

Метинни дефтеринъизге кочюринъиз. Дудакълы созукъларнынъ астыны сызынъыз.

129-мешгъулиет . Окъунъыз.

Багъчасарай — Къырымнынъ къадимий шеэри. Бу шеэр озюнинъ тарихий Хансарайынен, чешит ядикярлыкъларнен, медресе ве джамилеринен бутюн алемге белли. Онынъ эр бир сокъагъы, эви, дагъы бизге Ватанымызнынъ ве халкъымызнынъ тарихыны анъдыра. Багъчасарай шеэри

зияретчилерде буюк меракъ догъура. Эр сене Багъчасарайгъа бинълернен туристлер келе.

(у.з.)Метинни учь абзацкъа болюнъиз.

Эр бир абзацта не акъкъында айтыла?

Метинни дефтеринъизге кочюрип язынъыз.

Шеэр, ядикярлыкъ сёзлерини сес ве арифлер боюнджа

талиль этинъиз.

Эв иши.

130-мешгъулиет. Окъунъыз.

Сувукъ къыш, къар къаплады, чана таялар, къар топу

ойнайлар, къарбаба ясайлар, къышны севелер.

(у.з.)

Берильген сёз бирикмелери ярдымынен метин тизинъиз.

Метинге серлева къоюнъыз.

Метинни абзацларгъа болип, дефтеринъизге язынъыз.

Бу не демектир?(рис.ёж.)

сувукъ

къыш

селямлашмакъ

24-дерс.

18-§. МЕТИН ЧЕШИТЛЕРИ

131-мешгъулиет . Метинлерни окъунъыз. Оларны

тенъештиринъиз.(рис. со стр.57)

Балкъуртлар.

Балкъуртлар бутюн яз бою турмадан чалышалар. Оларнынъ балындан инсанлар да файдаланалар. Балкъуртлар къышта, сувукъ олгъанда, уюшип къалалар. Баарьде, авалар къыздыргъанынен, балны ашайлар.

А. Герайбайдан

(у.з.)

Бу метинде не акъкъында икяе этиле?

Метинден суальге келишкен сёзлерни тапып язынъыз.

Балкъуртлар (не япалар?) …, …, … .

Хачлы бий.

Багъча бийлери къалын, томалакъ къурсакълы, бугъумлы ве тюклю, секиз аякълыдырлар. Аякъларынынъ уджунда таракъ киби тырнакълары бар.

Аркъаларында беяз бенеклер хач шекилли олгъанындан, оларгъа хачлы бий дейлер.

А. Герайбайдан

(у.з.) Метинден суальге келишкен сёзлерни тапып язынъыз.

Бий (насыл?) …, …, …, …, … .

Оларгъа не ичюн хачлы бий дейлер?

Къаплан.

Къапланнынъ ёлакълы териси кунеш шавлелеринден сарарып къуругъан

отларнынъ ве къамышларнынъ тюсюне ошай. Мына бу себептен къапланны корьмек къыйындыр. Къаплан озь тюсюнден файдаланып, озенге сув ичмеге кельген айванларны от-оленлер ве къамышлыкълар арасындан козетип тура, апансыздан оларнынъ устюне атыла.

(у.з.) Не ичюн къапланны корьмек къыйын? Метинден тапып окъунъыз.

Метинде бир кимсе я да бир шей акъкъында икяе

этильсе — икяе метини олур.

Метинде бир де бир предмет я да айван

тасвирленсе — тасвирлев метини олур.

Метинде бир шей акъкъында фикир

юрьсетильсе, анълатылса — муляаза метини олур.

(у.з.) Метинлернинъ къайсы бири икяе метини, къайсы бири

— тасвирлев, къайсы бири — муляаза метини олур?

Бир де бир метинни дефтеринъизге кочюринъиз.

132-мешгъулиет . Окъунъыз.

Меним бабам — юзюмджи. Бабам коюмизнинъ

юзюм багъында чалыша. Баарьде бабам юзюм тюплерини пытай,

багълай. Язда сувара, чапалай. Кузьде исе асралгъан

махсулны джыя.

Мен де багъгъа барып, бабама ярдым этем.

Бу метинде не акъкъында икяе этиле? Бу насыл метин (икяе, тасвирлев, муляаза)? Къайд этильген сёзлерде къач сес ве къач ариф олгъаныны айтынъыз. Метинни дефтеринъизге кочюрип язынъыз.

(у.з.) диалог) Ана-бабаларынъызнынъ зенаатлары акъкъында суаль-джевап вастасынен бири-биринъизден сорап билинъиз.

133-мешгъулиет. Окъунъыз.

Итбурун.

Орман аланлыгъында устю чечек толу чалыны корьмек мумкюн.

Чалынынъ назик чечеклери гуллерге бенъзей ве бутюн этрафкъа аджайип къокъу сачалар. Чалынынъ пытакълары тикенлидир. Бу чалы –

кийик гуль. Халкъ арасында онъа «итбурун» да дейлер.

(у.з)

Метинде насыл чалы тасвирлене ? Метиннинъ

чешитини бельгиленъиз. Экинджи джумлени

дефтеринъизге язып алынъыз. Индже созукъларнынъ астыны сызынъыз.

134-мешгъулиет . Окъунъыз. Дефтеринъизге кочюринъиз.

Эвель заманларда чобан зенааты урьметли

зенаатлардан бириси сайыла эди. Чобан олмакъ

къолай дегиль. Чобан джесюр, чалт, акъыллы олмакъ

керек. Айванлар яраланса я да хасталанса, оларны

тедавийлемеге бильмек керек.

(у.з.) Метинде насыл зенаат акъкъында фикир юрьсетиле?

Бу насыл метин? Чешитини бельгиленъиз.

Джесюр, чалт сёзлерине схемалар япынъыз.

Эв иши.

135-мешгъулиет . Окъунъыз.Метинге серлева къоюнъыз.

Айшенинъ битасы ве анасы — чебер тикиджилер.Айшечик олардан нагъыш ишлерининъ сырларыны огренди.

Айше къокълаларыны къырымтатар урбаларына (рис.к тексту)

кийиндирмеге севе. Урбаларыны чешит миллий орьнеклернен яраштыра.Онынъ миллий къокълалары Акъмесджитте кечирильген сергиде нумайыш этильди.

(у.з.) Бу метинде ким акъкъында икяе этиле?

Метиннинъ чешитини тайинленъиз. Экинджи абзацны дефтеринъизге язып алынъыз.

24-дерс

136- мешгъулиет . Шиирни окъунъыз.

Селям алейкум демек,

Озь борджунъны одемек.

Тербиели балалар

Селям бере, алалар.

Ш. Али

Шиирнинъ эсас фикрини анълатынъыз. Сиз даа насыл

незакетли сёзлерни билесинъиз? Оларны дефтеринъизге язынъыз.

Бу не демектир? (рис.ёж.,стр.62)

Селям бермек

Сёз бермек

Ёл бермек

137-мешгъулиет. Окъунъыз.

Илян

Декабрь 16 куню, саат 12.00-де мектеп залында белли

балалар шаири Нузет Умеровнен корюшюв

отькериледжек.

Корюшювге башлангъыч сыныф талебелери давет

этиле.

Эдебий тёгерек азалары.

Илян къач къысымдан ибарет?

Илянны дефтеринъизге язып алынъыз.

137-мешгъулиет . Декабрь 19 куню, саат 11.00-де

«Китап байрамы» кечириледжеги акъкъында илян язынъыз.

138-мешгъулиет . Мектюпни дикъкъатнен окъунъыз. Мектюп насыл сёзлернен башлана?