Д

Маалле́

юльбер бир кой ерлешкен.

Буюк маалле, кучюк маалле

Ады — Таракъташ экен.

Э. Осман

(у.з.)

Хас исимлерни тапынъыз. Бу сёзлерде къач сес ве къач ариф олгъаныны айтынъыз. Шиирни дефтеринъизге кочюринъиз.

(ёж.рис.стр107)

Сёзлернинъ язылувыны анълатынъыз:

бахшыш — Бахшыш

эдие — Эдие

сание — Сание

48-дерс

261-мешгъулиет. Окъунъыз.

— Къана, балам, айтчы, бабанънынъ ады не?

— Сеит-Джелиль, — янъгъыравукъ сеснен джевап берди огъланчыкъ.

— Я къартбабанънынъ?

— Сеит-Ибраим!

—

талапкя́р

Я бабанънынъ къартбабасынынъ ады не? —токътамай сорай бере талапкяр бита. Огъланчыкъ тюшюнджеге далды.

— Бита, мен, мен билем! — куле-куле лафкъа къошулды къара, къувурчыкъ сачлы, еди яшындаки къызчыкъ. — Бабамнынъ къартбабасынынъ ады Сеит-Халил!

— Аферин къызыма! — ниает, йымшады джиддий къартий.

— Я меним адымны билесинъизми? — огъланчыкъкъа бакъып, девам этти къартанай.

— Билем, сизинъ адынъыз Фатма-шерфе бита, —

къуванчнен джевап берди огъланчыкъ.

Ф. Сеферовадан

(у.з.)

Метинден хас исимлерни тапып, дефтеринъизге язып

алынъыз.

Эвде ана-бабанъызнынъ, сойларынъызнынъ адларыны

язынъыз.

262-мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге язынъыз.

1. Амет дефтеринде дюльбер яза.

2. Бий ювасыны усталыкънен оре.

3. Мемет теректен бир сепет алма джыйды.

4. Медине ве Нияре эв янындаки мейданчыкъта

ойнайлар.

5. Босагъада мышыкъ отура.

(у.з.)

Исимлерни тапып, суаллерини язынъыз.

Муптеда ве хабернинъ астыны сызынъыз.

263-мешгъулиет. Шиирни окъунъыз.

Баарь кельди – къыр, чёллерни

Сара шенълик, къуванч да.

Табиатны, юреклерни

Юкъусындан уянта.

Кунеш джыллы нефесинен

Сыйпалай акъбардакъны.

Уяндыра назик сеснен

Шифа сувлу чокъракъны.

Ю.Къандым

(у.з.) Бу шиирде не акъкъында айтыла?

Шиирден исимлерни язып алынъыз. Оларда тамырны къайд этинъиз.

264-мешгъулиет. Метинни окъунъыз.

Борсукъ мераметли анадыр. О, озь къорантасы

ичюн терен чукъур къаза. Явруларыны кунеште

къыздырмакъ ичюн ювадан тышары чыкъарып тура.

Борсукъ яврулары кунешке къуванып, ешиль отта

ойнашалар. Ана-борсукъ исе оларны душманлардан

къорчалай.

Борсукъ насыл ана? О озь явруларыны насыл бакъа?

Метинге серлева къоюнъыз.

Къайд этильген исимлерни дефтеринъизге язып алынъыз. Оларда тамыр ве ялгъамаларны къайд этинъиз.

(рис.со стр.50)

(у.з.иджадий вазифе)

Ресимге бакъып, борсукънынъ къыяфетини тасвирленъиз. Эки-учь джумлени дефтеринъизге язынъыз.

Эв иши.

265 мешгъулиет. Джумлелерни дефтеринъизге язып алынъыз.

Кене баарь кельди. Баарь … Чечекли мевсим. Башта

эрылгъанлар, сонъра къайсы ве шефтали, вишне терекле

ри чечекке бурюндилер.

У. Эдемова

(у.з.)

Исимлерни тапып, устьлерине суаллерини язынъыз.

Биринджи джумленинъ схемасыны япынъыз.

49-дерс

36§. ИСИМЛЕРДЕ САЙЫ

266-мешгъулиет . Окъунъыз. Шиирнинъ эсас фикрини

айтынъыз.

— Балачыкълар, бозманъыз къуш ювасын,

Тюшюрменъиз юванынъ бир сывасын.

Къарылгъачлар, торгъайлар, сыгъырчыкълар,

Эбабиллер, бульбуллер — бу къушчыкълар

Бир данеси куньде бинъ тыртыр ашар,

Бинъ зарарлы боджекни ашап яшар.

А. Къадри-заде

(Л)

Сыва – мында: къаба сылав

Зарарлы – зиянкяр

(у.з.)

Эмир джумлесини тапынъыз. О, насыл мананы ифаделей?

Къушларнынъ адларыны бильдирген сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз. Тамыр ве ялгъамаларны бельгиленъиз.

267-мешгъулиет. Сёзлерге -лар я да -лер ялгъамаларыны

къошунъыз. Нумюне боюнджа язынъыз.

Эв — эвлер,

кой — кой…,

кирпи — кирпи…,

даре — даре…,

геми — геми…,

перде — перде…

Къой — къойлар,

китап — китап…,

къушакъ — къушакъ…,

нар — нар…,

чувал — чувал…,

буз — буз… .

Исимлер теклик я да чокълукъ сайысында олур.

Теклик сайысы бир предметни, чокълукъ сайысы

исе бир къач предметни бильдирир. Чокълукъны -

лар я да -лер ялгъамалары бильдире.

Ме с е л я : озен — озенлер, дагъ — дагълар.

268-мешгъулиет . Сёзлерни окъунъыз.

Къыр-мыс-къа

Къар-гъа

ди-вар

къа-бакъ

къат-ла-ма

лар

ме-лев-ше

ра-ле

ре-сим

деф-тер

къа-ле

лер

(у.з.)

Къайд этильген эджаларда къалын ве индже созукъларны бельгиленъиз.

Сёзлерге -лар, -лер ялгъамаларыны къошып, дефтеринъизге язынъыз.

Тамырнынъ сонъки эджасында къалын созукъ

сес олса, чокълукъта -лар ялгъамасы къошулыр.

Тамырнынъ сонъки эджасында индже созукъ сес

олса, чокълукъта -лер ялгъамасы къошулыр,

меселя: алма — алмалар, сепет — сепетлер.

269-мешгъулиет . Ресимлерге бакъынъыз.

(рис. со стр.110,белка, вишня, гриб,нарисовать дерево)

Убрать рыбу,птицу.

(у.з.)

Предметлернинъ адларыны чокълукъта язынъыз.

Бу сёзлернен джумлелер уйдурып, дефтеринъизге

язынъыз.Тамыр ве ялгъамаларны къайд этинъиз.

270-мешгъулиет . Шиирни окъунъыз.

Исимлерде сайы бар,

О да теклик ве чокълукъ.

Эки аффикс -лар ве -лер,

Тек чокълукъны косьтерир.

Сёзнинъ сонъки эджасы

Къалын олса, балалар,

-лар аффикси язынъыз,

Меселя: тапмаджалар.

Эгер сонъки эджасы

Индже кельсе, не чаре?

-лер аффикси язылыр,

Меселя: эфсанелер.

Бу шиирни эзберле,

Эвель дефтеринъе яз!

Текликте, акълынъда тут,

Махсус аффикслер олмаз!

Э. Гъафаров

(Л)

аффикс – ялгъама

эвель – башта

акълынъда тут – унутма

(у.з.)

Бу шиирде не акъкъында айтыла?

-Лар, -лер ялгъамасы олгъан сёзлерни дефтеринъизге язып алынъыз.

Эв иши.

271-мешгъулиет . Окъунъыз.

Къарынджа, бет, къырмыскъа, адам, сыргъа, юзь,

инсан, купе, эль, ель, къол, рузгяр.

(у.з.)

Маналары бир олгъан сёзлерни тапып,

чокълукъта язынъыз.

Нумюне: къарынджалар — къырмыскъалар.

Текрарлав ве пекитюв ичюн суаллер ве вазифелер

1. Сёзлернинъ насыл болюнмесине сёз чешитлери дейлер?

а) эджаларына коре болюнмесине;

б)маналарына коре болюнмесине.

2. Сёз сырасындан сёз чешитлерининъ адларыны къайд этинъиз.

исим; тамыр,сыфат, ялгъама, фииль;

3.Исим нени бильдире?

а) инсан,айван,предметлернинъ адларыны;

б) предметлернинъ тюсюни.

4. Исимни бельгиленъиз:

а) раатлана; б) къырмызы; в) турна.

5. Къайсы сёзни буюк арифнен язмакъ керек?Не ичюн?

а) чавке; б) зейнеп; в) чёль.

6. Сёзлерни чокълукъта язынъыз. Ялгъамаларны къайд

этинъиз.

Чиберек — …

Сыныфдаш — …

Бодене — …

Янакъ — …

7. Текликте олгъан исимни бельгиленъиз:

а) йылдызлар; б) кемане; в) озенлер.

8.Хатасы олгъан сёзни къайд этинъиз.

а) козьлер; б) къашлер; в) одалар.

50-дерс

37-§. СЫФАТ

272-мешгъулиет . Окъунъыз.

1. Биз Русланнен аджайип достлармыз. О,

Къырымгъа Озьбекистандан, къадимий Самаркъанд

шеэринден кочип кельди. (Н.У.)

2. Наджие алам — битамнынъ энъ кичик къызы. О,

Акъмесджитте яшай ве анда чалыша. (Н.У.)

3. Шорба ойле тузлу эди ки, атта агъызымны якъты!

Амма да иш олды. (Н.У.)

(у.з.)

Дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Къайд этильген

сёзлернинъ устьлерине суаллерини язынъыз.

273-мешгъулиет . Ресимлерге бакъынъыз.

(рис.со стр.112.)

…, ... биберлер …, ... эв

…, ... чипчелер …, ... фильджан

(у.з.)

Нокъталар ерине насыл? суалине джевап берген ве манаджа келишкен сёзлерни язынъыз.

Предметлернинъ аляметини бильдирген

сёзлерге сыфат дейлер. Сыфат насыл? суалине

джевап бере ве джумледе исимлернен багълана, меселя:

Языджы Иса Абдураман меракълы икяе язды.

274-мешгъулиет . Тамырдаш сёзлерни окъунъыз.

Бильги, бильгили, бильмек; сув, суварды, сувлу; ягъ,

ягълы, ягъламакъ; сют, сютлюк, сютлю; лезет, лезетли;

шеэр, шеэрли; берекет, берекетли; акъыл,

акъыллы, акъылсыз; тоз, тозлу.

(у.з.)

Сыфатларны дефтеринъизге язып алынъыз. Индже

созукъларнынъ астыны сызынъыз.

275-мешгъулиет . Берильген сыфатларгъа манаджа келишкен

исимлерни язынъыз.

Кенъ сокъакъ, …, … . Узун таякъ, …, … .

Юксек дагъ, …, … . Яхшы ава, …, … .

Ёлакълы къарпыз, …, … . Сыджакъ пите, …, … .

Темиз азбар, …, … . Дюльбер антер, ..., ... .

Къырмызы къалем, …, … . Тазе къаймакъ, ..., ... .

(у.з.)

Кенъ сокъакъ,юксек дагъ, темиз азбар бирикмелеринен джумлелер уйдурып язынъыз.

Эв иши.

276 -мешгъулиет. Берильген исимлерге келишкен

сыфатларны язынъыз.

… комюр, … шекер, … къыш, … яз, … бина, … ёл,

… лимон, … бала, … къыз, … къарандашлар, … сокъакъ, …

сач, … эмен, … хыяр.

51-дерс

277-мешгъулиет . Шиирни ифадели окъунъыз.

Кокни опер дагълары,

Берекетли багълары.

Ем-ешиль орманлары —

Будыр меним Ватаным!

Сувлары салкъын, тыныкъ,

Дагъларда ювез, фындыкъ,

Озю хазине-сандыкъ —

Будыр меним Ватаным!

З. Къуртнезир

(у.з.) Бу шиирде не акъкъында айтыла? Шиирге серлева къоюнъыз.

Ватанымызнынъ багълары насыл?

Орманлары насыл?

Сувлары насыл?

Джевапларны дефтеринъизге язынъыз.

Сыфатларнынъ астыны далгъалы сызыкънен сызынъыз.

278-мешгъулиет . Джумлелерни дефтеринъизге кочюрип

язынъыз.

1. Кунеш буюк къара булутнынъ артына гизленди.

(Э.А.) 2. Коктен ири ве агъыр тамчылар тюшип

башлады. (Э.А.) 3. Кунеш котерильди, дагълар мавы

тюске кирдилер. (Э.А.) 4. Рустем ири, ешиль,

къырмызы къанатлы къыз боджегини корьди. (Э.А.)

(Л)

гизленмек — сакъланмакъ

тюс – ренк

(у.з.)

Сыфатларны тапып, далгъалы сызыкънен

сызынъыз.

Схемагъа келишкен джумлени тапынъыз.