Aparat_kadra_kier_tom I

przeszkodą w pracy były braki występujące w materiałach archiwalnych. Historykowi zajmującemu się problematyką kadr MBP pozostaje dziś jedynie snucie bardziej lub mniej trafnych hipotez, dlaczego znajdujące się w zbiorach IPN akta osobowe ministra BP Stanisława Radkiewicza zaczynają się w… 1958 r.171, zaś akta innych wysokich funkcjonariuszy aparatu: Stefana Antosiewicza172, Anatola Fejgina173, Wacława Lewikowskiego174, Mieczysława Mietkowskiego175, Romana Romkowskiego176 czy Henryka Wachowicza177 liczą zazwyczaj kilka stron, a pierwsze zapisy w nich dokonano często dopiero po 1956 r.

W obecnych warunkach nie ma możliwości skorzystania ze zbioru archiwalnego, zawierającego dane o pracy w Polsce doradców sowieckich, stanowi bowiem własność rosyjskich służb specjalnych. Sytuacja ta w sposób zasadniczy ogranicza możliwości badawcze historyków, którzy odpowiedzi na wiele pytań dotyczących aparatu bezpieczeństwa w Polsce muszą poszukiwać w archiwach moskiewskich.

Mówiąc o początkach aparatu bezpieczeństwa w Polsce, zwykło się go wiązać z okresem tzw. Polski Lubelskiej. Z reguły pomija się przy tym fakty z lat 1939–1944, mające bezpośredni związek z jego tworzeniem i rzutujące na jego późniejsze oblicze. We wrześniu 1940 r. na przedmieściach Smoleńska zorganizowano tzw. Aleksandrowską Szkołę NKWD, w której umieszczono około dwustu osób narodowości polskiej, ukraińskiej i białoruskiej – mieszkańców terenów II Rzeczpospolitej zagarniętych przez Armię Czerwoną w 1939 r. Po przeszkoleniu, w marcu 1941 r. część z nich została wysłana do wykonania zleconych przez NKWD zadań w rejonie swego zamieszkania. Innych z kolei skierowano na dalszą naukę do specjalnej szkoły w m. Gorki, gdzie kształcono już przyszłe kadry kierownicze aparatu. Obie szkoły ukończyli ludzie zajmujący po wojnie wysokie stanowiska w MBP: Józef Czaplicki, Stanisław Kończewicz, Mieczysław Moczar, Władysław Sobczyński, Konrad Świetlik178. Sam Sobczyński naukę tę określił w swoich aktach osobowych jako „kurs wywiadowczo-dywersyjny”179.

Radziukiewicza (0193/7006), Czesława Ringera (0193/7005), Antoniego Rodniewskiego (0329/76), Kuźmy Romaniuka (0218/1153), Romana Romkowskiego (0194/717), Józefa Różańskiego (0193/7094), Leona Rubinszteina (0193/7007), Ludwika Sielickiego (0193/969), Stefana Sobczaka (0194/2561), Władysława Sobczyńskiego (0305/388), Jana Stefańczaka (0194/1624), Feliksa Suczka (0329/83), Tadeusza Szczęśniaka (0194/ 1749), Stanisława Szota (0305/390), Zdzisława Szymczaka (0193/7010), Józefa Światły (0193/7549), Konrada Świetlika (0327/36), Michała Taboryskiego (0193/7033), Jana Tataja (0193/7013), Józefa Tymińskiego (0193/ 8807), Henryka Wachowicza (0193/1132), Kamila Warmana (0193/7022), Hanny Wierbłowskiej (0193/7019), Karola Więckowskiego (0327/34), Juliana Wojtusika (0194/3067), Edmunda Wziątka (0604/262, 0193/1180), Jana Zabawskiego (0218/1839), Włodzimierza Zacharewicza (0193/7255), Włodzimierza Zwierchanowskiego (0194/2548), Henryka Żmijewskiego (0218/68).

171AIPN, 0218/1417, Akta osobowe Stanisława Radkiewicza, k. 4. Odnotowano tam: „akta osob[owe] S[tanisława] Radkiewicza nie figurują na liście akt przekazanych do Wydziału IV MSW w 1958 r.” Zapis ten pozwala przypuszczać, że akta te zostały w sposób nieprawny usunięte ze zbiorów po byłym MBP lub też być może znajdują się w zbiorach po KC PZPR.

172AIPN, 0218/2075, Akta osobowe Stefana Antosiewicza.

173AIPN, 0194/716, Akta osobowe Anatola Fejgina.

174AIPN, 0193/6992, Akta osobowe Wacława Lewikowskiego.

175AIPN, 0193/7004, Akta osobowe Mieczysława Mietkowskiego.

176AIPN, 0194/717, Akta osobowe Romana Romkowskiego.

177AIPN, 0193/1132, Akta osobowe Henryka Wachowicza.

178T. Żenczykowski, Polska lubelska 1944, s. 71.

179AIPN, 0305/388, Akta osobowe Władysława Sobczyńskiego, k. 6.

51

Poza grupami wyszkolonymi pod Smoleńskiem i w Gorkim, w aparacie bezpieczeństwa znalazła się nieznana jeszcze w większości liczba pracowników i współpracowników NKWD/NKGB. Do swojej współpracy z sowieckimi służbami specjalnymi począwszy od 1939 r. przyznawali się m.in.: Juliusz Burgin180 – dyrektor Gabinetu Ministra BP w latach 1948–1949, oraz Tadeusz Paszta181 – wicedyrektor Departamentu V MBP (1946 r.) i szef WUBP w Warszawie (1946–1948). Inną drogę przeszedł jeden z najbardziej znanych funkcjonariuszy bezpieki – Józef Różański (Goldberg). We własnoręcznie napisanym życiorysie przyznał: „W 1939 r. pracowałem w NKWD, pow. kostopolskiego, a potem rejonu [kostopolskiego], jako pracownik »gosudarstwiennoj biezopasnosti«. Przeniesiony do Lwowa, do Politycznego Wydziału NKWD, pracowałem przy obozach jeńców polskich z 1939 r. na Ukrainie”182. We lwowskich organach NKWD w latach 1939–1941 służył także Bernard Borys Schildhaus, występujący od 1945 r. pod nazwiskiem Bolesław Krzywiński, m.in. szef PUBP w Jarosławiu (1944) i Przemyślu (1945), zastępca szefa WUBP w Olsztynie (1946–1949), Łodzi (1950–1951), Lublinie (1952–1954) i szef WUBP/WUdsBP w Lublinie (1953–1955) oraz w Białymstoku (1955–1956)183. Funkcjonariuszem NKWD był również Michał Kołacz, naczelnik Wydziału I WUBP w Rzeszowie (1945–1948), szef PUBP w Przemyślu (1948–1951), Nisku (1951–1952) i Legnicy (1953–1956): „We Lwowie, kiedy Armia Czerwona wyzwoliła miasto Lwów, pracowałem od 1939 r. w NKWD, do napaści Niemiec na Związek Radziecki”184. Współpracownikiem sowieckiego wywiadu był ppłk Ludwik Schönborn, szef UBP dla miasta stołecznego Warszawy (1952–1955)185.

Etapem przygotowań przyszłych kadr aparatu bezpieczeństwa były szkolenia dywersyjne w ramach powstałego z inicjatywy Radkiewicza Samodzielnego Batalionu Szturmowego, przekształconego następnie w Polski Samodzielny Batalion Specjalny, oraz szkolenia i kursy w jednostkach Polskiego Sztabu Partyzanckiego lub innych sztabach partyzanckich (np. białoruskim)186.

W każdym przypadku instruktaż i nadzór prowadzili pracownicy NKWD/ NKGB187. Zwieńczeniem ich kilkuletniej pracy nad wyłonieniem i wykształceniem kadr polskiego aparatu bezpieczeństwa był specjalny kurs NKWD w Kujbyszewie, rozpoczęty wiosną 1944 r. Około 200 jego absolwentów stanowiło rdzeń przyszłego resortu, wokół którego w dalszym etapie tworzono poszczególne struktury188. Obecne zaawansowanie badań nie pozwala jeszcze na pełną identyfikację wszystkich wyszkolonych w Kujbyszewie funkcjonariuszy resortu. Wśród kilkudziesięciu znanych, zatrudnionych od jesieni 1944 r. zarówno w centralnym, jak i terenowych

180AIPN, 0154/48, Akta osobowe Juliusza Burgina, k. 4–5.

181AIPN, 706/935, Akta osobowe Tadeusza Paszty, k. 8.

182AIPN, 0193/7094, Akta osobowe Józefa Różańskiego, k. 5.

183AIPN, 0154/63, Akta osobowe Bolesława Krzywińskiego.

184AIPN Wr, 059/3943, Akta osobowe Michała Kołacza, k. 24.

185M. Krzysztofiński, Ludwik Andrzej Szenborn, „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2005, nr 1 (w druku).

186Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956, cz. 1, s. 11.

187Teczka specjalna J.W. Stalina... i in., s. 347.

188Zob. M. Korkuć, „Kujbyszewiacy” – awangarda UB, „Arcana” 2002, nr 46–47, s. 91–92.

52

urzędach UB w całej Polsce znaleźli się189: Leon Andrzejewski (Wolf Ajzen) – wykładowca, Wiktor Babul, Marian Beck (Bek), Stefan Bobrecki, Ludwik Bojanowski, Henryk Butkiewicz, Michał Cendrowski, Zbigniew Chomina, Bronisław Czechowicz, Włodzimierz Czubak, Aleksander Daniel, Henryk Doksztulski, Henryk Dubaniewicz, Teodor Duda, Władysław Dziadosz, Jan Dziobak, Kazimierz Feret, Leon Fijałkowski, Stanisław Francek, Lesław (Wiesław?) Gawalewicz, Wiktor Głuski, Władysław Gojszyk, Kazimierz Górecki, Adam Górka, Stanisław Grębowiec, Mieczysław Griesgraber, Faustyn Grzybowski, Piotr Grzymajło, Mikołaj Hasiuk, Nesaniol Horn, Roman Jagiełło (Rytter), Mieczysław Janucik, Antoni Kalinowski, Piotr Kiergiet, Zenon Kiwerski, Stanisław Klaro, Michał Kołacz, Longin Kołarz, Eliasz Koton, Józef Krakowski, Ludwik Krakowski, Stanisław Kroch, Antoni Kulbanowski, Pinkus (Paweł) Kutner, Mikołaj Lachowski, Wiktor Leszkowicz, Antoni Lubiniecki, Józef Łaniewski, Jan Łężny, Władysław Łężny, Józef Łobatiuk, Wiktor Łoj, Mikołaj Łojko, Stefan Maćko, Bolesław Marczak (Martiuk), Henryk Markowicz, Mirosław Markowski, Mikołaj Maszara, Tymoteusz Matkowski, Eugeniusz Misicki, Andrzej Mokrzycki, Henryk Mor (Zamorski), Edmund Nowicki, Edward Nowicki, Tadeusz Ochocki, Stanisław Ostaniewicz, Leon Ozgowicz, Henryk Palka, Antoni Pańkowski, Józef Paszkiewicz, Jan Pawliszewski, Tadeusz Piątkowski, Józef Pieczeń, Kazimierz Pietras, Wincenty Podłubny, Józef Raca, Stefan Radecki, Jan Ragiel, Zygmunt Rogowski, Michał Rogozin, Marceli Srokowski, Stanisław Stańczuk, Roman Szachtej, Jan Szewczyk, Bernard Borys Schildhaus (Bolesław Krzywiński), Władysław Szysz, Kazimierz Świderski, Jan Święcicki, Michał Węgrzynowski, Edmund Wieprzewski, Jerzy Wiśniewski, Wiktor Wojeński, Julian Wojtusik, Borys (Bronisław) Wróblewski, Józef Zapałowski, Antoni Zaremba, Antoni Zarembiuk, Stanisław Zasztoft, Włodzimierz Zwierchanowski.

Druga połowa 1944 r. – czas tworzenia pierwszych ogniw bezpieczeństwa w Polsce

–była początkowym etapem współpracy aparatu z sowieckimi służbami specjalnymi. Wówczas zdarzały się przypadki przekazywania UB sieci agentury będącej przedtem na usługach sowieckich. Okres ścisłej współpracy znany jest m.in. z życiorysów pracowników UB: „Po przeniesieniu do Woj[ewódzkiego] UBP – pisał Józef Światło

–pracuję w operacyjnej grupie ppłk. Lichaczowa, biorąc czynny udział w likwidacji »Białowieży«, a następnie w operacyjnej grupie płk. Michajłowa aż do ostatniego dnia”190.

Do 1989 r. historycy resortowi starannie unikali prezentowania bliższych danych na temat początkowego okresu istnienia organów bezpieczeństwa, szczególnie ich powiązań z NKWD191. Wyniki badań prowadzonych już po zmianie systemu politycznego w Polsce nie pozostawiają wątpliwości, że organa te stanowiły integralną część sowieckich służb specjalnych192.

189W wykazie absolwentów kursu NKWD w Kujbyszewie wykorzystano wyniki ustaleń dokonanych przez Zbigniewa Nawrockiego; zob. idem, Zamiast wolności..., s. 24–25.

190Życiorys Józefa Światły z 31 V 1945 r. (AIPN, 0193/7549, Akta osobowe Józefa Światły, k. 6).

191J. Paśnik, Dwa dokumenty..., s. 149–158.

192Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956, cz. 2, s. 5; A. Paczkowski, Aparat bezpieczeństwa w latach odwilży..., s. 5.

53

Za twórcę polskiej bezpieki dość powszechnie uważa się gen. Iwana Sierowa193. Specjalna rola przypadała sowieckim doradcom194 przy ministrze Bezpieczeństwa Publicznego, zwanych sowietnikami. W latach 1944–1956 byli to kolejno: wspomniany gen. Sierow195 (do kwietnia 1945 r.), gen. Nikołaj Seliwanowski196 (do kwietnia 1946 r.), płk Siemionow i Siergiej Dawydow (do 1950 r.), płk Michaił Bierzoborodow (1950–1953), Nikołaj Kowalczuk197 (1953 r.), gen. Serafin Lalin (do początków 1954 r.), gen. Gieorgij Jewdochimienko (od 1954 r.)198. Niezależnie od funkcji sprawowanej przy ministrze BP, główny doradca był też każdorazowo zwierzchnikiem doradców przy terenowych UBP oraz doradców umieszczonych w poszczególnych departamentach MBP. Biorąc pod uwagę fakt, że doradcy funkcjonowali w MBP i we wszystkich WUBP oraz PUBP, należy przyjąć za Andrzejem Paczkowskim liczbę kilkuset ludzi umieszczonych w newralgicznych punktach aparatu199. Tylko w 1953 r. płk Bierzoborodow kierował zespołem liczącym 47 wyższych oficerów sowieckich200.

Niezależnie od licznych doradców, szeroko korzystano także z doświadczeń i pracy delegowanych oficerów NKWD/NKGB, sowieckiego uzbrojenia, umundurowania i sprzętu łączności201. Oficerowie sowieckich służb specjalnych kierowali prawie wszystkimi wydziałami/departamentami MBP: administracją, biurem wojskowym, kadrami, kontrwywiadem, finansami, łącznością, szkoleniem, uzbrojeniem, ochroną rządu i zaopatrzeniem. Symbolicznym wręcz przykładem ich roli w instalowaniu władzy komunistycznej w Polsce jest sprawowanie do 19 lipca 1945 r. osobistej ochrony Bolesława Bieruta, Władysława Gomułki i Edwarda Osóbki-Morawskiego przez żołnierzy 6. Zarządu Wojsk NKGB, podlegających bezpośrednio Nikołajowi Seliwanowskiemu202.

Wasalną zależność od wschodniego sąsiada obrazuje zdarzenie związane ze służbą delegowanego do Polski oficera „Smiersza” Wiktora Biełycha. 27 lutego 1954 r. inny oficer sowiecki Mikołaj Orechwa pisał w swoim raporcie do gen. Stanisława Radkiewicza: „Melduję Ob. Ministrowi, że w miesiącu styczniu 1954 r. Głównemu Zarządowi Informacji MON zostały wypożyczone przez nas, celem zreferowania przebywającemu wówczas w Głównym Zarządzie Informacji przedstawicielowi MWD, akta osobowe ppłk. Białycha203 Wiktora – wicedyrektora Departamentu IX MBP, które nam nie zostały zwrócone. Ów przedstawiciel MWD oświadczył, że akta osobowe na ppłk. Białycha zostały założone bezpodstawnie, gdyż takowe na

193Z. Błażyński, Mówi Józef Światło..., s. 59.

194Decyzję o mianowaniu doradców przy MBP podjął Państwowy Komitet Obrony ZSRR 20 II 1945 r., zob.

Teczka specjalna J.W. Stalina..., s. 196.

195K.A. Zalesskij, Impierija Stalina. Biograficzieskij encikłopediczeskij słowar, Moskwa, 2000, s. 410–411.

196Encykłopedija siekrietnych służb Rosii, s. 703–704.

197Ibidem, s. 572–573.

198Biogram Gieorgija Jewdochimienko w: W.M. Lurie, W.J. Koczik, GRU, dieła i liudi, Sankt Petersburg–Mo- skwa 2003, s. 708–709; zob. N. Pietrow, Biogramy doradców, „Karta” 1995, nr 15, s. 52; A. Paczkowski, Aparat bezpieczeństwa w latach odwilży..., s. 7.

199Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956, cz. 1, s. 5.

200Ibidem.

201Teczka specjalna J.W. Stalina..., s. 63; J. Paśnik, Dwa dokumenty..., s. 156–158.

202Teczka specjalna J.W. Stalina..., s. 347.

203Powinno być: Biełycha.

54

niego posiada Zarząd Kadr MWD, natomiast tutaj, jako na oficera KW [kontrwywiadu – K.S.] przebywającego w delegacji służbowej, można sporządzić informację uwzględniającą jego krótkie dane personalne oraz materiały charakteryzujące z pracy na zajmowanych stanowiskach. Jednocześnie prosił o wycofanie akt osobowych ppłk. Białycha i przesłanie takowych do Zarządu Kadr MWD. W związku z powyższym melduję, że w razie jeśli Ob. Minister, względnie KC PPR będzie potrzebował akta osobowe ppłk. Białycha, takowych nie będę mógł przedłożyć. Proszę Ob. Ministra o decyzję w tej sprawie”204.

Aparat bezpieczeństwa w Polsce, podobnie jak w innych krajach bloku wschodniego, oprócz podporządkowania sowieckim służbom specjalnym, charakteryzowała całkowita dominacja nad nim partii komunistycznej. Wytyczne polityczne205, cele i metody działalności operacyjnej, dobór kadr resortu, stopień upartyjnienia funkcjonariuszy, a w końcu skutki prowadzonych działań, dają podstawę do postawienia tezy, że UBP był w istocie służbą partii komunistycznej (PPR/PZPR). Podstawą rozkazodawstwa dla funkcjonariuszy były wytyczne Biura Politycznego KC PPR/PZPR (otrzymującej instrukcje również z Moskwy), przekładane w centrali MBP na język resortowych rozkazów i instrukcji przekazywanych następnie w dół, do wydziałów/ departamentów, jednostek terenowych (WUBP i PUBP). Kierownictwo resortu utrzymywało ścisłe kontakty z członkami Biura Politycznego, lokalni szefowie WUBP z I sekretarzami komitetów wojewódzkich, powiatowi z ich odpowiednikami w komitetach powiatowych. Osobą bezpośrednio nadzorującą wpływy partii w aparacie i czuwającą nad realizacją postawionych przez nią zadań był Stanisław Radkiewicz, od 1944 r. członek Biura Politycznego partii206. W tym zakresie polska służba bezpieczeństwa może być porównywana z tajnymi służbami innych dyktatur europejskich połowy XX wieku (ZSRR, Niemiec, Włoch), których głównym zadaniem było identyfikowanie, rozpracowywanie i eliminacja (różnymi metodami) rzeczywistych i wyimaginowanych wrogów rządzącej partii.

W 1949 r. nadzór PZPR nad aparatem bezpieczeństwa przybrał nowy kształt. 24 lutego powołano niejawną Komisję Bezpieczeństwa, która jako Komisja Biura Politycznego ds. Bezpieczeństwa Publicznego miała sprawować nadzór partii nad organami bezpieczeństwa. Na jej czele stanął Bolesław Bierut, a współpracowali z nim: Jakub Berman207, Hilary Minc208, Stanisław Radkiewicz oraz wiceministrowie

204AIPN, 0329/6, t. 2, Akta osobowe Wiktora Biełycha, k. 28.

205Zob. m.in.: Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–1945, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992; Protokół obrad KC PPR w maju 1945 roku, oprac. idem, Warszawa 1992; Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945–1946, oprac. idem, Warszawa 2001; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948, oprac. idem, Warszawa 2002; Centrum władzy. Protokoły...

206Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956, cz. 1, s. 18.

207Jakub Berman (1901–1984), działacz komunistyczny; przed wojną więziony za działalność komunistyczną, członek KPP, ZPP, CBKP (1943–1944), BP KC PPR/PZPR (1945–1956), podsekretarz stanu w Prezydium Rady Ministrów (1947–1954), wicepremier (1954–1956).

208HilaryMinc(1905–1974),działaczkomunistyczny,płkWP(1943r.);członekZwiązkuMłodzieżyKomunistycznej, KPRP,KPP,FPK,WKP(b),PPRiPZPR;wlatach1928–1929przebywałwZSRR;współorganizatorZPPoraz1.DP im. Tadeusza Kościuszki, kierownik Biura Ekonomicznego PKWN i kierownik resortu przemysłu PKWN, członek KC i BP PPR (1944–1948), też KC PZPR (1948–1959); minister przemysłu (1944–1947), przewodniczący Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (1945–1950), wiceprezes Rady Ministrów i przewodniczący PKPG (1949–1954).

55

MBP209. Do 1947 r. nadzór partii nad bezpieczeństwem sprawowali osobiście Gomułka, Berman, a od 1952 r. Bierut210.

W systemie komunistycznego państwa totalitarnego to PPR/PZPR wyznaczała kolejne strategiczne cele polityczne i wyznaczała ludzi zdolnych je realizować. Decyzje o obsadzie wyższych stanowisk w UB (od szczebla szefów w UBP i ich zastępców wzwyż) wymagały każdorazowo akceptacji odpowiednich czynników partyjnych211. Roman Romkowski w liście do ministra spraw wewnętrznych pisał o okolicznościach swego zwolnienia z resortu: „W związku z ucieczką J[ózefa] Światło za granicę zostałem zwolniony z pracy w aparacie bezpieczeństwa. O zwolnieniu mnie została mi zakomunikowana decyzja kierownictwa partyjnego. Natomiast w b[yłym] MBP nie powzięto żadnej decyzji i żadnego dokumentu lub dowodu motywującego zwolnienie mnie – nie przedstawiono mi. Jak mi wiadomo, dokumentu takiego w ogóle nie ma”212.

Dla wielu funkcjonariuszy ich praca w resorcie stanowiła jedynie kolejny etap pracy partyjnej. Tak rozumował m.in. naczelnik więzienia w Białymstoku Jefim Parfieniuk, pisząc:„Powyzwoleniukrajuspodokupacjiniemieckiejpowołanomnienapartyjnąrobotę. […] W roku 1945 zostałem przeniesiony na inny odcinek pracy tj. do Organów UBP”213.

O awansie lub jego braku decydowały w aparacie bezpieczeństwa nie względy merytoryczne, lecz dyspozycyjność wobec czynników partyjnych i umiejętność ułożenia sobie stosunków z lokalnym komitetem PPR/PZPR. Potwierdzeniem tej tezy mogą być losy szefa WUBP w Gdańsku Józefa Mrożka. Kontrolujący jesienią 1946 r. pracę tamtejszego urzędu wicedyrektor Departamentu V MBP Romuald Gadomski w raporcie do ministra BP zauważył: „W czasie mego pobytu służbowego w Gdańsku odbyłem rozmowę z I sekretarzem WK PPR […]. Mówił mi on, że Szef UB ob[y- watel] Mrozek uchyla się od wszelkiej współpracy z partią, mimo że jest członkiem egzekutywy WK PPR. Uniemożliwia to Wojewódzkiemu Komitetowi Partii porozumienie się z UB w sprawach ważnych. […] W związku z tym ob. Dworakowski prosi ob. Ministra o przyjazd na inspekcję do Gdańska, m.in. celem ponownego, skutecznego pośredniczenia i ustalenia współpracy, lub zamienia [zamienienia – K.S.] obecnego szefa UB lepszym”214.

Konsekwencje partyjne i służbowe nie ominęły dwóch innych szefów WUBP: w Olsztynie i w Warszawie. Henryka Palkę z Olsztyna, absolwenta specjalnego kursu NKWD w Kujbyszewie, uchwałą CKKP PZPR z 9 lipca 1949 r. ukarano naganą partyjną i przewieziono do Poznania. Postawiono mu zarzuty, że: „1. Dopuścił do zaistnienia w wielu powiatach niezdrowych stosunków pomiędzy PUBP a Komitetami Powiatowymi. 2. Nie przejawiał aktywnego zainteresowania działalnością organizacji partyjnej w WUBP”215. W przypadku Tadeusza Paszty – szefa WUBP

209H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990..., s. 24–25.

210T. Torańska, Oni, s. 70; Z. Błażyński, Mówi Józef Światło..., s. 74.

211Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003, s. 128.

212AIPN, 1094/717, Akta osobowe Romana Romkowskiego, k. 5.

213AIPN, 0193/7016, Akta osobowe Jefima Parfieniuka, k. 17.

214AIPN, 0193/7001, Akta osobowe Józefa Mrożka, Raport wicedyrektora Departamentu V MBP Romualda Gadomskiego do ministra BP Stanisława Radkiewicza z 14 XI 1946 r., k. 17. W dolnej części pisma ręczny dopisek: „Ob. Ministrze. Dzwonił wczoraj Mazur w tej samej sprawie. Mówił, że jeszcze nie stawia sprawy cięcia, ale uważa, że Mrożkowi dać jeszcze jedną lekcję i jeśli to nie pomoże stanie sprawa cięcia [podpis nieczytelny]”.

215AIPN, 0218/83, Akta osobowe Henryka Palki, k. 23.

56

w Warszawie – CKKP 20 marca 1948 r. doszła do wniosku, że „tow[arzysz] Paszta oderwał się od Partii i klasy robotniczej, z której się wywodzi. […] CKKP chce jednak wierzyć, że tow. Paszta nie jest całkowicie stracony dla klasy robotniczej i Partii i dlatego daje mu możność otrząśnięcia się od wpływów wrogiego otoczenia drugiej swej żony i ostatecznego zerwania z obcym środowiskiem. CKKP postanawia: […] Zaproponować Sekretariatowi KC spowodowanie zdjęcia tow. Paszty ze stanowiska szefa Woj[ewódzkiego] Urzędu Bezpieczeństwa w Warszawie i usunięcie go z aparatu bezpieczeństwa w ogóle. […] skierowanie go na pracę według specjalności na fabrykę”216. 22 marca 1948 r. Pasztę zwolniono z UB.

Wśród wielu dokumentów potwierdzających pełne podporządkowanie funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa PPR/PZPR jest samokrytyka szefa WUBP w Kielcach (1944 r.) i Bydgoszczy (1945 r.), później dyrektora Departamentu Więziennictwa (1951–1954) Hipolita Duljasza z 19 grudnia 1945 r. skierowana do KC PPR: „Wyjaśnienie – czy ja za ostatni rok wypełniłem należycie postawione przede mną zadania przez partię i czy godnie reprezentowałem ją w swojej pracy. […] Przez mój niedbały stosunek do majątku państwowego zostaje zmarnowany (częściowo) wykopany partyzancki spirytus. Nawiązuję stosunek z kobietą z wrogiego nam obozu (AK) i utrzymuję z nią stosunki, kompromitując siebie (żona z dzieckiem znajduje się wówczas na Uralu) i jednocześnie partię, która wyznaczyła mnie na to stanowisko. Przez to osłabienie czujności w budowie aparatu (do aparatu dostaje się grupa wywiadu akowskiego) i osłabienie czujności aparatu w walce z reakcją. […] W tym czasie zostaję wezwany do Ministerstwa i tu, przypuszczając, że zrozumiałem całą niesłuszność mego postępowania i ogrom szkód, które wyrządziłem partii – daje mi się możność rehabilitacji i wysyła na woj[ewództwo] pomorskie. […] Z powrotem odżywają stare momenty demoralizacji i braku czujności. […] Rozprzężenie, nadużywanie władzy, brak dyscypliny, szastanie majątkiem poniemieckim, szabrownictwo i nie tylko, nie zwalczam rozpalonym żelazem, a sam te rzeczy dopuszczam (meblowanie swojego i rodziny mieszkania), przez co pozwalam na szerzenie się dalszej demoralizacji. Nie dochodzi do wnętrza mojego, że te rzeczy wywołują wstręt w społeczeństwie do Bezpieczeństwa, które masy pracujące winny otaczać szacunkiem i zaufaniem. […] Odnoszę się do swych pracowników wg swego widzimisię, nie dbam, by mnie ogół pracowników szanował i poważał, przez co dzielę swoich pracowników na zadowolonych i niezadowolonych ze mnie, przez co osłabiam aparat w walce z reakcją, z niedostatkami we własnym aparacie, tym samym nie walczę o podniesienie autorytetu partii, którą reprezentuję. Zdaję sobie sprawę, że przestępstwem wobec

216 AIPN, 706/935, t. 1, Akta osobowe Tadeusza Paszty, k. 48–49. „Uchwała Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej przy KC PPR z dnia 20 III 1948 r. w sprawie tow[arzysza] Paszty Tadeusza […]. Opierając się na zebranym materiale, zeznaniach świadków i wyjaśnieniach oskarżonego CKKP stwierdziła: że płk Paszta stary członek Partii i Szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, całkowicie zatracił czujność partyjną i przez to obiektywnie dał się wykorzystać wrogowi klasowemu. Przejawem tej karygodnej ślepoty politycznej jest fakt, że dom tow. Paszty, a zwłaszcza jego gospodarstwo rolne na Z[iemiach] O[dzyskanych] były w ciągu niemal trzech lat swego rodzaju azylem dla ludzi związanych z podziemiem reakcyjnym. Tow. Paszta związawszy się z kobietą wywodzącą się z podziemia reakcyjnego, b[yłą] sanitariuszką bandy »Łopaszki« [„Łupaszki” – K.S.] nie potrafił odizolować jej od jej byłego środowiska. Kierując się oportunizmem życiowym wziął z nią ślub w kościele, ochrzcił dziecko i tolerował jej bardzo podejrzane kontakty z ludźmi z band podziemnych” (ibidem).

57

partii było moje uchylanie się od pracy w Bezpieczeństwie. Po tym wszystkim, co dokonałem złego w swej pracy i piętnuję swoją krnąbrność i brak posłuszeństwa wobec mych zwierzchników, których partia – a nie kto inny – postawiła dla kierowania pracami Bezpieczeństwa”217.

Konsekwentnie realizowana przez lata polityka kadrowa w aparacie bezpieczeństwa przyniosła spodziewane efekty. Już w 1950 r. stopień upartyjnienia kadry kierowniczej wyniósł 96 procent. Podobnymi sukcesami w tym czasie nie mógł się wykazać żaden inny resort218. Niezależnie od odpowiedniego doboru kadr, władze resortu dokładały wszelkich starań, aby były one należycie uświadomione politycznie. Temu celowi służyły stałe narady, konferencje, kursy i szkolenia ideologiczne. W krótkim czasie komórki partyjne istniały już nie tylko przy kierownictwach terenowych urzędów, lecz nawet przy poszczególnych wydziałach.

Z czasem struktury nadrzędne nie tylko kontrolowały, lecz także ingerowały w prywatne życie swoich funkcjonariuszy i ich rodzin219. Krytykowały i piętnowały jakiekolwiek kontakty z obcym środowiskiem (Kościołem, przedwojennymi elitami politycznymi, członkami AK, NSZ itp.). Ostracyzmowi środowiska podlegali funkcjonariusze wyższego szczebla, wśród których takie sytuacje ujawniono. Szczególne wzburzenie kierownictwa resortu wywołał przypadek byłego oficera sowieckiego, absolwenta specjalnego kursu NKWD w Kujbyszewie Włodzimierza Zwierchanowskiego. W uzasadnieniu wszczętego postępowania wyjaśniającego zapisano: „Mimo twardego kręgosłupa ulega jednak żonie, której nie umiał się przeciwstawić i wziął [z nią] ślub kościelny, a następnie chrzcił dzieci, mimo że osobiście jest niewierzącym”220.

Jedną z najbardziej drażliwych i wciąż niewyjaśnionych kwestii związanych z funkcjonowaniem UB i MBP jest przynależność narodowościowa jej kierowniczych struktur. Panuje pogląd, że najważniejsze stanowiska w MBP, a także w terenowych jednostkach UB, zajmowali oficerowie sowieccy oraz osoby innych niż polska narodowości. Polacy zaś – według tej samej teorii – byli przede wszystkim komunistami, co determinowało ich stosunek do własnej narodowości. W raporcie WiN z 1946 r.221 kadrę wyższego szczebla ministerstwa podzielono na trzy podstawowe grupy:

1)Rosjan lub całkowicie zrusyfikowanych Polaków z Rosji (tzw. popów – „pełniących obowiązki Polaka”),

2)Żydów,

3)Polaków w pełni komunizmowi oddanych, przeważnie przeszkolonych w Rosji, nie tylko myślących, ale czujących po „sowiecku”.

217AIPN, 0194/1346, Akta osobowe Hipolita Duljasza, k. 8–10.

218Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952..., s. 9.

219„Jak zostało stwierdzone – wśród żon: zastępcy szefa UBP na m. Łódź mjr. [Jana] Gorlińskiego, z[astęp]cy szefa WUBP – Łódź ppłk. [Władysława] Śliwy oraz szefa WUBP Łódź mjr. [Czesława] Boreckiego zaistniały plotkarskie i intryganckie wzajemne stosunki na tle drobiazgowych zakupów w Konsumie, wzajemnego wypożyczania przedmiotów domowego użytku oraz pieniędzy itd. Nieukładność ta we współżyciu, częściowo powodowana była ich niskim poziomem politycznym. Ich mężowie, odpowiedzialni pracownicy organów BP, zajmując wysokie stanowiska kierownicze, zamiast zareagować i przeciąć tę atmosferę plotkarstwa i spowodować ułożenie między nimi właściwych stosunków – ulegli ich wpływom i tym samym upewnili je w swych przekonaniach” (AIPN, 0990/26, Rozkazy personalne MBP za rok 1952, Rozkaz personalny nr 888, 28 X 1952 r., k. 243).

220AIPN, 0194/2548, Akta osobowe Włodzimierza Zwierchanowskiego, k. 16.

221B. Kopka, G. Majchrzak, Raport O służbie..., s. 251–262.

58

Po przebadaniu akt osobowych oraz innych dokumentów dotyczących 450 osób zajmujących kierownicze stanowiska w MBP oraz 249 z KdsBP uzyskano wyniki zaskakująco zbieżne z treścią raportu. Raport przedstawia jednak nie tyle ilościowy udział poszczególnych nacji we władzach aparatu, ile ich rzeczywisty wpływ na jego funkcjonowanie.

Tabela 1. Narodowość i przynależność służbowa kierowniczej kadry RBP/MBP w latach 1944–1954

Źródło: obliczenia autora na podstawie analizy akt osobowych funkcjonariuszy oraz danych o narodowości

zamieszczonych w Ludziach bezpieki...

Tabela 2. Narodowość i przynależność służbowa kierowniczej kadry KdsBP w latach 1954–1956

Źródło: obliczenia autora na podstawie analizy akt osobowych funkcjonariuszy oraz danych o narodowości

zamieszczonych w Ludziach bezpieki...

Dwie najliczniejsze grupy narodowościowe w kierownictwie MBP/KdsBP i aparacie bezpieczeństwa w Polsce to polska i żydowska. Pierwszą z nich tworzyli przede

222Osoby z dwóch rodzin polsko-żydowskich, jednej polsko-białoruskiej i jednej polsko-rosyjskiej.

223Osoba z rodziny polsko-białoruskiej.

59

wszystkim przedwojenni działacze komunistyczni, członkowie KPZB, KPZU, KPP, KZM i MOPR, m.in.: Wacław Dominik, Maria Kamińska, Stanisław Radkiewicz, Jan Szewczyk, Jan Tataj oraz aktywiści partyjni, członkowie GL-AL z okresu okupacji, m.in.: Stanisław Filipiak, Władysław Imiołek-Śliwa, Grzegorz Korczyński, Grzegorz Łanin.

Egzemplifikacją losów i postaw tych ludzi wobec Polski i ZSRR jest życiorys wspomnianego już ppłk. Jana Zabawskiego, pochodzącego z rodziny polsko-białoru- skiej. Urodził się 6 czerwca 1910 r. w miejscowości Jeremicze, pow. Nowogródek; syn Mikołaja i Anny. Edukację zakończył na siódmej klasie gimnazjum w Nowogródku. Od 1924 r. związany z KZM, działał w Nowogródku i okolicznych wsiach. W 1927 r. aresztowany za działalność komunistyczną; od 1927 r. członek KPP, aktywista w komitecie rejonowym i podokręgowym w Nowogródku. W 1928 r. przez KC partii delegowany do Moskwy na Komunistyczny Uniwersytet Naukowy Marksizmu-Leni- nizmu im. Juliana Marchlewskiego, który ukończył 8 marca 1932 r. pod nazwiskiem Jan Paryn. Przez kilka miesięcy pracował w redakcji gazety partyjnej w Mińsku. Po powrocie do kraju pracował pod ps. „Franek” i „Czesław” w sekretariacie młodzieżowym i jako sekretarz do spraw narodowościowych KPP w Wilnie. 23 sierpnia 1932 r. aresztowany pod fałszywym nazwiskiem Mieczysław Wierzbicki. 29 maja 1933 r. wyrokiem Sądu Okręgowego w Wilnie skazany na 7 lat więzienia, które spędził w Wilnie (do 1 sierpnia 1933 r.), Grodnie (do września 1935 r.), Wronkach (do 10 lutego 1936 r.) i Grudziądzu (do 1937 r.). Zwolniony 29 sierpnia 1937 r. na podstawie amnestii z 1936 r. W więzieniu utracił obywatelstwo polskie. Po skontaktowaniu się z przedstawicielami KC KPP skierowany do sanatorium w Miedzeszynie. Po wielokrotnych zatrzymaniach na terenie Nowogródczyzny i Wileńszczyzny przeprowadził się do Warszawy, gdzie kontynuował działalność komunistyczną. 30 stycznia 1939 r. ponownie aresztowany i przewieziony do Stołpców, nad granicę polsko-sowiecką. 3 lutego 1939 r. zmuszony przez żołnierzy KOP do przejścia na stronę sowiecką, gdzie został aresztowany i skazany na pięć lat obozu za... nielegalne przekroczenie granicy i szpiegostwo. W rzeczywistości w łagrach sowieckich przesiedział siedem lat. 30 listopada 1945 r. zwolniony z łagru na skutek interwencji KC PPR, do kraju powrócił 13 kwietnia 1946 r. Od 29 maja 1946 r. zatrudniony w MBP: zastępca naczelnika Wydziału ds. Funkcjonariuszy MBP (1946–1947), zastępca szefa (1948 r.) i szef WUBP we Wrocławiu (1948–1951), następnie dyrektor Departamentu V (1955 r.) i X (1955–1956) KdsBP; zmarł w Warszawie 9 lutego 1988 r.224

Nie mniej burzliwe były losy innego funkcjonariusza MBP Henryka Chmielewskiego, skazanego w 1942 r. na karę śmierci przez podziemny sąd AK w Wilnie. Urodził się 12 kwietnia 1907 r. w miejscowości Siemień, województwo lubelskie; syn Jana i Heleny z domu Skoczyńskiej. W latach 1927–1930 pracownik kancelaryjny w Katolickim Związku Młodzieży w Wilnie, następnie do 1939 r. kierownik biura i zastępca sekretarza w Instytucie Akcji Katolickiej w Wilnie. W 1937 r. ukończył ze stopniem magistra Wydział Prawa na USB w Wilnie. W 1940 r., po obaleniu Republiki Litewskiej, był jednym z inicjatorów powstania polskojęzycznej „Gaze-

224 AIPN, 0218/1839, Akta osobowe Jana Zabawskiego.

60