Aparat_kadra_kier_tom I

W czerwcu 1950 r. Departament II zreorganizowano. Wyłączono z niego przede wszystkim zagadnienia zabezpieczenia łączności jednostkom MBP oraz łączności specjalnej władz państwowych i partyjnych, tworząc nowy Departament Łączności (w KdsBP pod niezmienioną nazwą) oraz kwestie związane z gromadzeniem, przechowywaniem, zabezpieczeniem i udostępnianiem materiałów archiwalnych, tworząc samodzielne Centralne Archiwum MBP (w KdsBP zmieniło nazwę na Archiwum KdsBP). W Departamencie II pozostały: Wydział I – kartoteka i ewidencja operacyjna; Wydział II – fotografii śledczej i dokumentacji operacyjnej; Wydział III – pocztowy; Wydział IV – szyfrowy; Wydział V – technika operacyjna: PT (Podsłuch Telefoniczny) i PP (Podgląd Pokojowy); Wydział VI – ekspertyzy i registratury; Wydział VII – sekcja opracowań, informacji i kontroli terenu, technika i laboratorium. W końcu tego roku Departament II przejął jeszcze od Departamentu V zagadnienia związane z operacyjnym zabezpieczeniem instytucji radiowych i Przedsiębiorstwa „Ruch”. W 1952 r. wyłączono z pionu II Wydział IV – szyfrów, tworząc Biuro „C”70.

W ramach KdsBP na bazie dotychczasowego Departamentu II utworzono początkowo departamenty IX i X, a w grudniu 1955 r. jeszcze Biuro „W”71. Departament IX – Techniki Operacyjnej (Instytut Techniki Operacyjnej), w składzie którego znalazły się: wydziały I–VI, Wydział „K”, Sekretariat Ogólny i Centralne Laboratorium Ekspertyz, przejął z Departamentu II zagadnienia techniki operacyjnej, a także zadania utworzonego jako samodzielna jednostka w listopadzie 1954 r. Instytutu Techniki Operacyjnej MBP72. Jednostka zajmowała się także daktyloskopią osób aresztowanych. Departament X – Ewidencji Operacyjnej, w składzie którego znalazły się: wydziały I–II, Dział Statystyczno-Sprawozdawczy, Dział Kartotek, Sekcja Wojskowa i Sekretariat Ogólny, przejął od dotychczasowego Departamentu II kartotekę centralną osób i spraw będących w zainteresowaniu MBP, ewidencję operacyjną i opiniowanie osób wyjeżdżających za granicę. Koordynowała także zainteresowania operacyjne KdsBP, MO i Zwiadu WOP73. Biuro „W” (perlustracja korespondencji), składające się z trzech wydziałów i Sekcji Informacyjno-Sprawoz- dawczej, istniało początkowo na zasadach autonomicznych przy Departamencie IX. Do zadań tej jednostki należały m.in.: kontrola przesyłek krajowych i zagranicznych na zamówienie jednostek operacyjnych; realizacja zamówień dotyczących przestępców politycznych, dywersantów, terrorystów, bandytów w celu ujawnienia miejsca ich zamieszkania/pobytu, w tym zabezpieczenie całości korespondencji, paczek, telegramów, przekazów pocztowych; wykonywanie ekspertyz pism; wyrywkowa kontrola

70AIPN, MBP, 170, Rozkazy organizacyjne 1952 r., Rozkaz organizacyjny nr 0131/org. ministra BP, 11 IX 1952 r., k. 206–207.

71Zarządzenie 05/54 Przewodniczącego KdsBP z dnia 29 XII 1954 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 59–60; AIPN, KdsBP, 608, 543, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 054/org. przewodniczącego KdsBP, 18 III 1955 r., k. 143; ibidem, Rozkaz organizacyjny nr 019/org. przewodniczącego KdsBP, 11 III 1955 r., k. 41–42; AIPN, KdsBP, 42, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 0159/org. przewodniczącego KdsBP, 7 XII 1955 r., k. 230–235.

72Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 369–373; AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 0105/org. ministra BP, 17 XI 1954 r., k. 228–229.

73Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 377–378.

31

przesyłek w celu ujawnienia agentów obcych wywiadów oraz osób uprawiających wrogą działalność; przechwytywanie korespondencji z wrogą propagandą (ulotki, anonimy) i ustalanie ich autorów, wykorzystywanie środków chemicznych do wykrywania tajnopisów; współpraca z siecią agenturalną74. W grudniu 1955 r. Biuro „W” zostało ostatecznie wyłączone ze struktury Departamentu IX i odtąd funkcjonowało jako samodzielna jednostka75.

Wspomniane już wcześniej zmiany w strukturze MBP, przeprowadzone we wrześniu 1945 r., polegające na częściowym demontażu funkcjonującego do tej pory Departamentu I, doprowadziły do utworzenia czterech nowych jednostek: departamentów IV (Ekonomicznego) i V (Społeczno-Politycznego) oraz Samodzielnego Wydziału Obserwacji Zewnętrznej (Wydział III MBP) i Samodzielnego Wydziału Śledczego76.

W skład Departamentu IV, powstałego na bazie dotychczasowego Wydziału IV Departamentu I, weszło osiem wydziałów: Wydział I – przemysłu ciężkiego, podzielony na sześć sekcji: Sekcja 1 – instytucji państwowego planowania i ekonomiki, Sekcja 2 – górniczo-hutnicza, Sekcja 3 – chemiczna i paliw płynnych, Sekcja 4 – metalowa, Sekcja5–energetycznaiSekcja6–zbrojeniowa;WydziałII–przemysłulekkiego,pięć sekcji: Sekcja 1 – włókiennicza, Sekcja 2 – pozostałe gałęzie przemysłu lekkiego oprócz spożywczego, Sekcja 3 – przemysłu prywatnego, Sekcja 4 – rzemiosła i spółdzielczości pracy i Sekcja 5 – przemysłu komunalnego; Wydział III – handlu, aprowizacji i spółdzielczości, cztery sekcje: Sekcja 1 – świadczeń i aprowizacji, Sekcja 2 – handlu państwowego i prywatnego, Sekcja 3 – handlu spółdzielczego oraz Sekcja 4 – przemysłu spożywczego; Wydział IV – handlu zagranicznego i finansów, cztery sekcje: Sekcja 1 – skarbowa, Sekcja 2 – banków i ubezpieczeń, Sekcja 3 – handlu zagranicznego i Sekcja 4 – żeglugi i portów; Wydział V – rolnictwa i lasów, dwie sekcje: Sekcja 1 – rolna i przemysłu rolnego, Sekcja 2 – leśna i przemysłu leśnego; Wydział VI – auto- i awiotransportu oraz łączności, cztery sekcje: Sekcja 1 – autotransportu i dróg kołowych, Sekcja 2 – dróg wodnych, Sekcja 3 – awiotransportu i Sekcja 4 – poczty, telefonów, telegrafów i radia; Wydział VII – odbudowy, trzy sekcje: Sekcja 1 – odbudowy Warszawy, Sekcja 2 – odbudowy ośrodków prowincjonalnych, przemysłu i portów oraz Sekcja 3 – pomiarów, planowania i projektowania; Wydział VIII – kolejowy, pięć sekcji: Sekcja 1 – obsługi Ministerstwa Komunikacji, Sekcja 2 – obsługi DOKP War- szawa–Łódź–Lublin, Sekcja 3 – obsługi DOKP Kraków–Katowice, Sekcja 4 – obsługi DOKP Wrocław–Poznań–Szczecin i Sekcja 5 – obsługi DOKP Gdańsk–Olsztyn. Od grudnia 1946 r. wydziałowi temu podlegała także, utworzona przy Służbie Ochrony Kolei, służba kontroli i referaty kontroli przy okręgowych komendach SOK77.

W wojewódzkich UBP nie istniał odpowiednik Wydziału VIII – kolejowego. Jego zadania spełniały w owym czasie w terenie ekspozytury kolejowe umiejsco-

74AIPN, KdsBP, Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 067/org. przewodniczącego KdsBP, 21 IV 1955 r., k. 172; AIPN, KdsBP, 538, Biuro „W”.

75Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 312; AIPN, KdsBP, 42, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 0159/org. przewodniczącego KdsBP, 7 XII 1955 r., k. 230–235.

76Rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 6 września 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 34–39.

77Ibidem, s. 35–37.

32

wione w miastach – ważniejszych węzłach kolejowych i podlegające bezpośrednio naczelnikom wydziałów IV właściwych terytorialnie WUBP. W znaczącej większości w WUBP nie były zorganizowane także odpowiadające Wydziałowi VII (odbudowy) Departamentu IV MBP sekcje 7 (istniały jedynie w gdańskim i warszawskim WUBP). Praca wydziałów IV w terenie zorganizowana miała być więc w sześciu bądź siedmiu sekcjach. Ich numeracja odpowiadała numeracji wydziałów departamentu w centrali, jednak warunki lokalne wymusiły na kierownictwie MBP połączenie pewnych komórek: sekcji 1 (przemysłu ciężkiego) i 2 (przemysłu lekkiego) w jedną sekcję przemysłową (tak było w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Olsztynie i Rzeszowie), a sekcji 3 (handel, aprowizacja i spółdzielczość) i 4 (handel zagraniczny i finanse) w sekcję handlowo-finansową (Białystok, Bydgoszcz, Kielce, Koszalin, Lublin, Olsztyn i Rzeszów). W praktyce więc większość wydziałów IV WUBP miała tylko cztery sekcje i podległe komórki kolejowe78.

W sierpniu–wrześniu 1949 r. nastąpiła, przede wszystkim w terenie, etatowa rozbudowa pionu ekonomicznego MBP. Działające do tej pory w zakładach przemysłowych tzw. referaty ochrony przekształcono w ekspozytury UB o niezmienionej nazwie. Miały być umiejscowione we wszystkich ważnych dla gospodarki narodowej obiektach i prowadzić w nich pracę operacyjną przeciwko aktom sabotażu i dywersji. Do podstawowych zadań RO należały m.in.: wykrywanie i likwidacja tzw. wrogiej działalności w obiektach przemysłowych; ewidencjonowanie wrogich środowisk i osób w zakładach i tworzenie w nich sieci agenturalnej; rozpracowywanie agenturalne wrogich środowisk i osób; typowanie i usuwanie z zakładów osób stanowiących zagrożenia; rozpoznawanie form sabotażu; badanie nastrojów załóg pracowniczych, rozmowy profilaktyczne z pracownikami – inspiratorami nastrojów strajkowych, wyjaśnianie przyczyn awarii i analiza zebranych materiałów w każdej z takich spraw; zabezpieczenie tajemnicy państwowej w ochranianych obiektach i nadzór nad Strażą Przemysłową i Strażą Pożarną w zakładach pracy79.

Na podstawie analizy dokumentacji administracyjnej pionu ekonomicznego MBP można przyjąć, że pod koniec 1949 r. Departament IV miał dziesięć wydziałów: Wydział Ogólny; Wydział I – przemysł ciężki, górnictwo, energetyka; Wydział II – przemysł lekki i spożywczy; Wydział III – handel i spółdzielczość; Wydział IV – skarbowość i finanse; Wydział V – rolnictwo i leśnictwo; Wydział VI – budownictwo; Wydział VII – handel zagraniczny i żegluga morska; Wydział VIII – komunikacja i transport; Wydział X – obiekty specjalne, nadzorował najprawdopodobniej pracę referatów ochrony i referatów wojskowych, które miały prowadzić pracę operacyjną w zakładach produkcyjnych ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa80.

Kolejna zmiana w strukturze Departamentu IV, tym razem „odchudzająca” nastąpiła w grudniu 1950 r. Wyłączono wówczas z niego komórki organizacyjne

78Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 27 listopada 1945 r. [w:] ibidem, s. 40–41; AIPN Rz, 04/73, Sprawozdania z pracy Wydziału IV WUBP w Rzeszowie za lata 1945–1950; AIPN, MBP, 2582, Departament Kadr, Rozkazy organizacyjne [1945 r.], Rozkaz nr 71 ministra BP, 12 XI 1945 r., k. 7–8.

79Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956..., cz. 2, s. 22–26.

80AIPN, MBP, 1451–1452, Departament IV, Sprawozdania Departamentu IV MBP za lata 1949–1950; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 103–116.

33

zabezpieczające operacyjnie komunikację oraz transport (PKS, PKP, LOT i żegluga) i na ich bazie utworzono Departament VIII81. W styczniu 1953 r. na bazie komórek organizacyjnych pionu IV powstał kolejny zupełnie nowy Departament IX, który przejął z Departamentu IV zagadnienia przemysłu ciężkiego prowadzone dotychczas przez Wydział I tegoż pionu (sekcje 1 wydziałów IV WUBP) i obiekty specjalne, ochraniane przez RO i RW82. Historia tej jednostki okazała się jednakże krótka. Już bowiem w czerwcu 1954 r. została zlikwidowana, a jej wydziały włączono na powrót do Departamentu IV83. W tym samym miesiącu dokonano jeszcze jednej reorganizacji tegoż departamentu. Wyłączono z niego mianowicie Wydział V zajmujący się ochroną operacyjną szeroko rozumianej gospodarki rolnej. Stał się on bazą do utworzenia Inspektoratu Wiejskiego MBP na prawach departamentu, z wydziałami I–III i Ogólnym (ewidencja, statystyka i sprawozdawczość) na szczeblu centrali84. Tuż przed rozwiązaniem MBP w jego skład wchodziły: Sekretariat, Inspektorat, Wydział Ogólny i wydziały I–VI85.

Po utworzeniu KdsBP pion ekonomiczny utrzymał swoją dotychczasową numerację jako Departament IV. Składał się z siedmiu wydziałów, a jego zadania zostały ponownie rozszerzone o zagadnienia rolne (włączono do niego dotychczasowy Inspektorat Wiejski MBP jako Wydział VI) i obiekty łączności przejęte z dotychczasowego Departamentu II (Wydział VII)86. Wydziały od I do V zajmowały się zagadnieniami przemysłu ciężkiego i lekkiego, budownictwem, handlem i instytucjami skarbowo- -finansowymi. Do podstawowych zadań Departamentu IV w ramach KdsBP należało wg jego przewodniczącego rozpoznawanie, przeciwdziałanie i likwidacja „dywersyjnej, szkodniczej, szpiegowskiej i innej antypaństwowej działalności agentury wywiadów imperialistycznych, wrogiego podziemia i innych wrogich elementów na obiektach przemysłowych, rolnych, handlu, łączności, a przede wszystkim na obiektach mających poważne znaczenie dla gospodarki narodowej”. Z tego też względu priorytetem pracy funkcjonariuszy wspomnianego Departamentu powinna stać się operacyjna ochrona ważnych zakładów przemysłu obronnego, górniczego, hutniczego, maszynowego, motoryzacyjnego, stoczniowego, energetycznego, zakładów budowy taboru kolejowego, większych zakładów produkcyjnych przemysłu lekkiego, obiektów łączności, wielkich budów, baz paliwowych, magazynów rezerw państwowych, wreszcie instytutów naukowo-badawczych i biur konstrukcyjnych pracujących na rzecz obronności i ważnych gałęzi gospodarki narodowej.

W wyniku wspomnianej już wcześniej wrześniowej reorganizacji Departamentu I MBP z 1945 r. doszło także do utworzenia Departamentu V (Społeczno-Po- litycznego). Jednostka ta powstała na bazie dotychczasowego Wydziału V Kontr-

81Rozkaz nr 0132/org. ministra BP z 27 XII 1950 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 19, 24).

82AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 01/org. ministra BP, 8 I 1953 r., k. 1; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 157–160.

83Rozkaz nr 046/org. ministra BP z 12 VI 1954 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 24).

84AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 047/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k. 80–81.

85Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 103–116.

86AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkaz nr 07/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 10.

34

wywiadu i miała być odpowiedzialna za operacyjną ochronę partii i organizacji „demokratycznych” przed wpływami „reakcji”, nadzór nad wszelkimi organizacjami i stowarzyszeniami społecznymi (w tym młodzieżowymi), przeciwdziałanie wpływom związków religijnych, w tym głównie Kościoła rzymskokatolickiego na życie społeczne, sprawować miała operacyjną kontrolę nad aparatem administracyjnym, szkolnictwem i instytucjami kultury. W skład departamentu weszło początkowo pięć wydziałów: Wydział I – operacyjnej obsługi oraz ochrony partii i ugrupowań politycznych przed atakami reakcji, sześć sekcji: Sekcja 1 – ochrony PPS, PPR, TUR i ZWM; Sekcja 2 – ochrony Stronnictwa Ludowego, Wici i PSL; Sekcja 3 – ochrony Stronnictwa Demokratycznego, Stronnictwa Pracy i ich młodzieżowych organizacji; Sekcja 4 – operacyjnej obsługi nielegalnych partii i ugrupowań politycznych; Sekcja 5 – związków zawodowych i organizacji społeczno-politycznych; Sekcja 6 – politycznych organizacji mniejszości narodowych; Wydział II – obsługi instytucji oświatowych, kulturalnych i wolnych zawodów, trzy sekcje: Sekcja 1 – instytucji oświatowych; Sekcja 2 – instytucji kultury i sztuki; Sekcja 3 – wolnych zawodów; Wydział III – administracji państwowej, trzy sekcje: Sekcja 1 – obsługi Ministerstwa Administracji Publicznej i PUR; Sekcja 2 – obsługi rad narodowych; Sekcja 3 – obsługi Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Opieki Społecznej i Ministerstwa Zdrowia; Wydział IV – młodzieżowy, trzy sekcje: Sekcja 1 – wyższych uczelni; Sekcja 2 – szkół średnich; Sekcja 3 – sportowych i innych organizacji; i Wydział V – obsługi duchowieństwa, trzy sekcje: Sekcja 1 – obsługi Kościoła rzymskokatolickiego; Sekcja 2 – obsługi Kościoła grekokatolickiego, prawosławnego, ewangelickiego i innych, Sekcja 3 – obsługi organizacji religijnych87.

W ślad za reorganizacją w centrali resortu, w wydanym ponad dwa miesiące później rozkazie Radkiewicz polecił dokonać także odpowiednich zmian w strukturze terenowej dotychczasowych wydziałów I WUBP. Oprócz nowych wydziałów I i IV miał tam zostać utworzony Wydział V, swą strukturą odpowiadający podziałowi organizacyjnemu jednostki nadrzędnej, czyli liczący pięć sekcji. Sekcja 1 Wydziału V WUBP miała zajmować się ochroną operacyjną partii i organizacji „demokratycznych” oraz związków zawodowych przed infiltracją „reakcji”, a także operacyjną obsługą PSL i SP oraz nielegalnych partii i organizacji politycznych; Sekcja 2 miała nadzorować instytucje oświatowe, w tym uczelnie, szkoły (także nauczycieli), kulturalne i tzw. wolne zawody, czyli głównie środowiska inteligencji, m.in. lekarzy, adwokatów itp.; Sekcja 3 ochraniała urzędy, rady narodowe i szeroko pojętą administrację państwową; Sekcja 4 – organizacje młodzieżowe, natomiast Sekcja 5 – Kościoły, duchowieństwo, związki wyznaniowe i organizacje religijne88.

Dalsze zmiany organizacyjne w strukturze Departamentu V MBP nastąpiły w końcu 1949 r. Składał się on wówczas z Wydziału Ogólnego i siedmiu wydziałów operacyjnych: Wydział I zajmował się ochroną ruchu robotniczego przed dywersją ze strony byłej PPS i PPS WRN; Wydział II ochroną ruchu ludowego; Wydział III

87Rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 6 września 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 37–38.

88Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 27 listopada 1945 r. [w:] ibidem, s. 41–42; AIPN Rz, 04/82-83, Sprawozdania z pracy Wydziału V WUBP w Rzeszowie za lata 1945–1946.

35

ochroną organizacji masowych, m.in. związków zawodowych; Wydział IV ochroną organizacji młodzieżowych; Wydział V operacyjną ochroną Kościołów, duchowieństwa, związków wyznaniowych i organizacji religijnych; Wydział VI ochroną administracji państwowej i quasi-samorządowej, instytucji oświatowych i kulturalnych, a Wydział VII ochroną ruchu robotniczego przed dywersją ze strony tzw. nacjonalistycznych, trockistowskich i innych prowokatorskich elementów89. Pion V MBP zajmował się w tym czasie także komórkami przedwojennej Policji Państwowej i „dwójki”, które rozpracowywały działalność KPP i innych grup komunistycznych, a od połowy 1950 r. operacyjną ochroną Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”. W końcu tego roku część urzędów dotychczas ochranianych operacyjnie przez Departament V przejął Departament II. Były to m.in.: Centralny Urząd Radiofonii, Państwowe Przedsiębiorstwo Radiofonizacji Kraju, Polskie Radio i Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu „Ruch”. Jednakże w dalszym ciągu Departament V sprawował nadzór nad jednostkami programowymi i wydawniczymi Polskiego Radia: Dyrekcją Planowania, Koordynacji i Wykonania Programu, Dyrekcją Programów Politycznych i Społeczno-Oświatowych, Dyrekcją Programów Artystycznych, Dyrekcją Programów dla Zagranicy i Biurem Wydawnictw.

W styczniu 1953 r. po raz kolejny zreorganizowano strukturę Departamentu V MBP. Wyłączono z niego mianowicie zagadnienia związane z Kościołami, związkami wyznaniowymi, organizacjami religijnymi i duchowieństwem i na bazie dotychczasowego Wydziału V i części Wydziału III utworzono Departament XI. Nowa jednostka składała się z Sekretariatu Ogólnego i czterech wydziałów: Wydział I – kler świecki, WydziałII–zakony,WydziałIII–katolickiezgromadzeniamasoweiWydziałIV–Ko- ścioły niekatolickieisekty90.WramachKdsBPdepartament ten zmieniłjedynienumerację na Departament VI, zachowując liczbę wydziałów i główne kierunki działania91. Struktura Departamentu V MBP przetrwała bez większych zmian do czerwca 1954 r., kiedy to połączono go z Departamentem III w Departament III92.

W wyniku reorganizacji kontrwywiadu w styczniu 1945 r. w ramach ówczesnego Departamentu I MBP powstały dwa wydziały, których zadaniem było rozpracowywanie i zwalczanie struktur Polskiego Państwa Podziemnego i rodzącego się antykomunistycznego podziemia zbrojnego. Były to, jak już wcześniej wspomniano: Wydział II – do walki z reakcyjnym podziemiem i Wydział III – do walki z bandytyzmem politycznym. W kwietniu 1945 r. Radkiewicz powołał do życia jednostkę mającą „prowadzić i organizować walkę z bandami terrorystycznymi, pojedynczymi bandytami o politycznymi zabarwieniu, nieprzyjacielskimi spadochroniarzami, dezerterami i uchylającymi się od służby wojskowej oraz ścigać osoby współpracujące z bandami i dezerterami”. Nazwano ją Wydziałem do Walki z Bandytyzmem. Nowa

89AIPN, MBP, 168, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1949 r., Rozkaz organizacyjny nr 0116/org. ministra BP, 24 XII 1949 r., k. 155–156.

90AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 02/org. ministra BP, 9 I 1953 r., k. 3.

91AIPN, KdsBP, 608, 543, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 018/org. przewodniczącego KdsBP, 11 III 1955 r., k. 39–40.

92AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 045/org. ministra BP, 12 III 1954 r., k. 76–77.

36

jednostka, zorganizowana przy Departamencie I MBP, miała tam zachować pewną samodzielność, w terenie zaś miała działać jako oddział (nazywany Wydziałem) przy WUBP i sekcja przy PUBP. Na szczeblu centrali wydział miał składać się z dwóch sekcji: Sekcja 1 – do walki z bandytyzmem i terrorystami i Sekcja 2 – do walki z dezerterami i uchylającymi się od służby wojskowej93.

W styczniu 1946 r., „w celu wzmocnienia walki z reakcyjnym podziemiem i bandytyzmem”, Wydział do Walki z Bandytyzmem połączono z byłym Wydziałem II Departamentu I (od września 1945 r. Wydziałem „A” podporządkowanym operacyjnie dyrektorowi Kontrwywiadu) w Departament VII MBP. Początkowo na szczeblu centrali znalazły się w nim trzy wydziały: Wydział I – do walki z bandytyzmem (na bazie obu sekcji byłego Wydziału do Walki z Bandytyzmem); Wydział II – do walki z podziemnymi organizacjami sanacyjnymi i pokrewnymi i Wydział III – do walki z podziemnymi organizacji endeckimi i pokrewnymi94. Numeracja nowo powstałej jednostki była tymczasowa. Ponad dwa miesiące później, 25 marca 1946 r., Radkiewicz rozkazał zmienić ją na Departament III MBP95.

Prawdopodobnie nowy Departament III rozpoczynał swą działalność mając te same trzy wydziały co wcześniej Departament VII. Brak zachowanych aktów normatywnych nie pozwala jednoznacznie odtworzyć jego początkowej struktury, ale dowodem potwierdzającym tę tezę jest struktura terenowa pionu III. Otóż do maja 1948 r. wydziały III WUBP opierały się w pracy operacyjnej na trzech sekcjach: Sekcji I – do walki z bandytyzmem (w zakresie zadań miała także prowadzenie spraw o nielegalne posiadanie broni oraz, w województwach Polski Południowo-Wschod- niej, rozpracowywanie cywilnych i wojskowych siatek OUN-UPA); Sekcja II – do walki z podziemiem sanacyjnym, czyli przede wszystkim z organizacjami poakowskimi i strukturami Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” i Sekcja III – do walki z podziemiem endeckim (NSZ, NZW-NOW) i pokrewnym. Tak więc przynajmniej struktura terenowa Departamentu III pozostała niezmieniona w stosunku do tej z czasów Departamentu VII MBP96.

Pierwszej reorganizacji doczekał się Departament III w maju 1948 r. Zmiany polegały głównie na oddzieleniu od tzw. bandytyzmu i osobnym potraktowaniu kwestii ukraińskiej oraz połączeniu na szczeblu centrali w jednym wydziale zagadnień walki z podziemiem sanacyjnym i endeckim. W wyniku tych przeobrażeń Sekcja 1 Wydziału I Departamentu III zajmowała się odtąd jedynie kwestią ukraińską; Sekcja 2 tegoż wydziału – walką z bandytyzmem, uznanym teraz za działalność polityczną osłabiającą władzę ludową; Sekcja 1 Wydziału II – walką z endecją; Sekcja 2 tegoż Wydziału – walką z sanacją, Sekcja 3 – terenowa, nadzorowała i koordynowała pracę jednostek terenowych.

Kolejną reorganizację pionu III przeprowadzono 1 czerwca 1950 r. W jej wyniku został rozbudowany na szczeblu centrali do czterech wydziałów i Sekretariatu.

93Rozkaz nr 16 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 28 kwietnia 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 32–33; Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 24; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990..., s. 21–22.

94Rozkaz nr 6 ministra BP z 15 I 1946 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 23).

95Rozkaz nr 22/org. ministra BP z 25 III 1946 r. (ibidem, s. 24).

96AIPN Rz, 04/56-58, Sprawozdania z pracy Wydziału III WUBP w Rzeszowie za lata 1945–1949.

37

Struktura, z późniejszymi korektami, przedstawiała się w sposób następujący: Sekretariat, dwa referaty: statystyczno-ewidencyjny i sprawozdawczy; Wydział I – dwie sekcje: Sekcja 1 – północno-wschodnia i Sekcja 2 – południowo-zachodnia; Wydział II – cztery sekcje: Sekcja 1 – „białogwardziści”, Sekcja 2 – podziemie ukraińskie, Sekcja 3 – podziemie białoruskie, litewskie, łotewskie i Sekcja 4 – ogólna; Wydział III – „sanacja”, trzy sekcje: Sekcja 1 – podziemie zbrojne byłych formacji wojskowych, Sekcja 2 – podziemie zbrojne polityczne, Sekcja 3 – terenowa; Wydział IV – „endecja”, trzy sekcje: Sekcja 1 – podziemie zbrojne byłych formacji wojskowych, Sekcja 2 – podziemie zbrojne polityczne i Sekcja 3 – terenowa. Sekcja ogólna Wydziału II została zlikwidowana już w listopadzie 1950 r., natomiast sekcja terenowa Wydziału IV została utworzona w sierpniu 1951 r.97 Można przypuszczać, że Wydział I w tak rozbudowanej strukturze powstał na bazie dotychczasowej Sekcji 2 Wydziału I, a problem zwalczania bandytyzmu został rozdzielony pomiędzy dwie sekcje terytorialne. Analogicznie, Wydział II utworzono z dotychczasowej Sekcji 1 Wydziału I, przy czym jego zadania zostały rozszerzone o kwestie dawnej białej emigracji rosyjskiej i zagadnienia związane z antypaństwową działalnością mniejszości: białoruskiej, litewskiej i łotewskiej (kwestie dotyczące mniejszości niemieckiej pozostały w gestii Departamentu I – kontrwywiadu); Wydział III powstał z dotychczasowej Sekcji 2 Wydziału II, zaś Wydział IV, z byłej Sekcji 1 tegoż wydziału.

W 1951 r. przeprowadzono następną reorganizację Departamentu III. Najpierw w marcu tego roku rozwiązano Sekretariat, tworząc na jego miejsce Wydział Ogólny składający się z Sekcji sprawozdawczo-statystycznej i Referatu Ewidencji i Hali Maszyn(?)98. Potem w listopadzie dokonano bardziej gruntownej restrukturyzacji. W jej wyniku w skład Departamentu wchodziły: Wydział Ogólny składający się z: Kancelarii, sekcji: sprawozdawczo-statystycznej, szkoleniowej, studiów, referatu ewidencji i hali maszyn; Wydział I – do walki z bandytyzmem, trzy sekcje: Sekcja 1 – rozpracowywanie i zwalczanie band specjalnie groźnych, dezerterzy z WP, Sekcja 2 – terenowa, Sekcja 3 – rozpracowywanie organizacji młodzieżowych, ulotki, anonimy; Wydział II – nacjonalizm, trzy sekcje: Sekcja 1 – biała emigracja rosyjska, nacjonalizm białoruski i litewski, Sekcja 2 – Ukraińcy, Sekcja 3 – najprawdopodobniej terenowa; Wydział III – podziemie sanacyjne, cztery sekcje: Sekcja 1 – AK, Zrzeszenie WiN, Sekcja 2 – Oddział II KG AK i jego struktury terenowe, komórki wywiadu WiN, Sekcja 3 – terenowa i Sekcja 4 – zagraniczna, rozpracowująca najprawdopodobniej posanacyjną emigrację polityczną, w tym m.in. Delegaturę Zagraniczną WiN; Wydział III „A” – trzy sekcje i Wydział IV – podziemie endeckie, cztery sekcje: Sekcja 1 – SN i jego struktury wojskowe, Sekcja 2 – ONR, Sekcja 3 – terenowa i Sekcja 4 – zagraniczna, analogicznie jak w przypadku Sekcji 4 Wydziału III99. Należy przy tym przypuszczać, iż nowo utworzona Sekcja 3 Wydziału I powstała głównie z myślą o rozpracowywaniu i zwalczaniu licznych w tym czasie niepodległościowych organizacji młodzieżowych.

97AIPN, MBP, 2589, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1951 r., Rozkaz organizacyjny nr 0124/org. ministra BP, 22 VIII 1951 r., k. 321.

98Ibidem, Rozkaz organizacyjny nr 019/org. ministra BP, 14 III 1951 r., k. 48.

99AIPN, MBP, 2589, Departament Kadr, Rozkazy organizacyjne 1951 r., Rozkaz organizacyjny nr 0154/org. ministra BP, 2 X 1951 r., k. 395; ibidem, Rozdzielnik do Rozkazu organizacyjnego nr 0154/org., k. 396.

38

Pewne trudności sprawia wyjaśnienie umiejscowienia w strukturze Departamentu III Wydziału III „A”, chyba że przyjmiemy, iż jest to jednostka, której korzenie, a więc i nazwa, sięgają jesieni 1945 r., kiedy to w wyniku reorganizacji ówczesnego Departamentu I oprócz departamentów IV i V powstały także: Samodzielny Wydział Śledczy, zwany inaczej Wydziałem IV, i właśnie Wydział III, inaczej Wydział III „A”, inaczej Samodzielny Wydział Obserwacji Zewnętrznej100. Przy takim założeniu wydział ten miałby się zajmować obserwacją zewnętrzną obiektów i osób pozostających w ich zainteresowaniu na potrzeby pozostałych komórek organizacyjnych w Departamencie III. W marcu 1953 r. jednostka ta została jednak wyłączona ze struktury pionu III MBP, prawdopodobnie jako samodzielny Wydział „A” Obserwacji101.

W czerwcu 1954 r. nastąpiła ostatnia przed rozwiązaniem reorganizacja MBP. Połączono wtedy dotychczasowe departamenty III i V w Departament III102. Rozpoczął on „nową” działalność 1 lipca tego roku, mając siedem wydziałów i mniejszych komórek samodzielnych. Struktura była wówczas następująca: Wydział I – PSL, BCh i inne wrogie elementy na wsi, trzy sekcje: Sekcja 1 – aktyw centralny, Sekcja 2 – aktyw terenowy, Sekcja 3 – brak materiałów archiwalnych pozwalających odtworzyć jej zadania, być może nadzorowała pracę odpowiednich komórek terenowych; Wydział II – PPS-WRN, prawica socjaldemokratyczna, trzy sekcje: Sekcja 1 – aktyw centralny, Sekcja 2 – aktyw terenowy, Sekcja 3 – aktyw reformistycznych związków zawodowych, syndykaliści i inne; Wydział III – sanacja, AK, WiN i pokrewne, prawdopodobnie cztery sekcje103, z tego Sekcja 1 – rozpracowywanie aktywu centralnego, Sekcja 2 – aktywu terenowego, nie znamy natomiast kompetencji dwóch pozostałych, być może Sekcja 3 to komórka terenowa; Wydział IV – endecja, NSZ, NZW i pokrewne, Sekcja 1 – aktyw centralny, Sekcja 2 – terenowy; dwie pozostałe sekcje podobnie jak w przypadku poprzedniej jednostki104; Wydział V – rewizjonizm, dwie sekcje: Sekcja 1 – aktyw centralny, Sekcja 2 – osoby związane z ośrodkami zagranicznymi; Wydział VI – młodzież, cztery sekcje: Sekcja 1 – młodzież akademicka, Sekcja 2 – wrogie ośrodki wśród młodzieży, Sekcja 3 – sport, turystyka, prasa młodzieżowa, Sekcja 4 – młodzież szkół średnich i nauczyciele; Wydział VII – obiekty, pięć sekcji: Sekcja 1 – obiekty naukowe, Sekcja 2 – obiekty kulturalne, Sekcja 3 – administracja państwowa, Sekcja 4 – prasa, radio, film, Sekcja 5 – organizacje masowe. Strukturę Departamentu III uzupełniały ponadto: Sekretariat; Samodzielna Sekcja 1 – kolportaż, ulotki; Samodzielna Sekcja 2 – studia i analizy; Referat sprawozdawczy; Referat ewidencji i archiwum; hala maszyn i biblioteka105. Można przyjąć, iż

100Rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 6 września 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 34–39; Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 27 listopada 1945 r. [w:] ibidem, s. 40–42.

101AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 027/org. ministra BP, 11 III 1953 r., k. 42–51.

102AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 045/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k.76–77.

103Służba Bezpieczeństwa..., t. 2, s. 357 (tam przebieg służby Karola Pawłowicza, od 15 VI 1954 do 31 III 1955 r. kierownika Sekcji 4 Wydziału III Departamentu III MBP).

104Ibidem, s. 485 (tam przebieg służby Zygmunta Bieleckiego, od 15 czerwca 1954 do 31 marca 1955 r. starszego referenta Sekcji 4 Wydziału IV Departamentu III MBP).

105AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 045/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k. 76–77.

39

wydziały I i II „nowego” Departamentu III zostały utworzone na bazie odpowiednio wydziałów: I i II byłego Departamentu V, wydziały III i IV przejęły zadania swych odpowiedników ze „starego” Departamentu III, natomiast wydziały V–VII przejęły po pewnej modyfikacji zadania (oprócz kościoła) pozostałych wydziałów Departamentu V. Z byłego Departamentu III nowa jednostka nie przejęła zainteresowań związanych z tzw. nacjonalizmami (przeszły do Departamentu I – Kontrwywiadu) i zagadnienia bandytyzmu (15 lipca 1954 r. powołano do życia oddzielną jednostkę o nazwie Samodzielny Wydział do Walki z Bandytyzmem)106.

W ramach KdsBP reorganizację Departamentu III przeprowadzono w sposób formalny dopiero 1 kwietnia 1955 r., kiedy to połączono departament byłego MBP z Samodzielnym Wydziałem do Walki z Bandytyzmem w Departament III107. Składał się z siedmiu wydziałów, Sekretariatu, Samodzielnej Sekcji „A” oraz Sekcji Sprawoz- dawczo-Ewidencyjnej108. Nie zachowały się akty normatywne pozwalające odtworzyć kompetencje poszczególnych komórek organizacyjnych, toteż w znacznej mierze skazani jesteśmy na niezbyt konkretne hipotezy. Na podstawie sprawozdań jednostek terenowych z dużym przybliżeniem można przyjąć, że w kręgu zainteresowań Wydziału I leżały kwestie związane z pozostałościami podziemia sanacyjnego i endeckiego, dawna opozycja pepeesowska, trockiści, syndykaliści i syjoniści; Wydział II

–zagadnienia tzw. kułactwa i mikołajczykowskiego PSL; Wydział III – antypaństwowa działalność mniejszości narodowych; Wydział IV – nielegalne organizacje młodzieżowe, „wroga” działalność w szkolnictwie, operacyjna ochrona ekip sportowych biorących udział w zawodach zagranicznych; Wydział V – tzw. bandytyzm polityczny, przestępstwa kryminalne o podłożu politycznym; Wydział VI – praca kontrwywiadowcza w instytucjach naukowych, kulturalnych, wydawniczych, w prasie i radiu, w służbie zdrowia i opiece społecznej w organizacjach i stowarzyszeniach społecznych, ochrona delegacji naukowych i artystycznych wyjeżdżających do państw kapitalistycznych; Wydział VII – wroga propaganda, ulotki, nielegalne wydawnictwa109.

Wrześniowa reorganizacja z 1945 r. spowodowała wydzielenie z dotychczasowego pionu kontrwywiadu Wydziału VIII (w terenie Sekcji VIII WUBP) i utworzenie Samodzielnego Wydziału Śledczego MBP, zwanego także Wydziałem IV „A”110. Na szczeblu centrali w ramach nowego wydziału zorganizowano dwie sekcje: Sekcja 1

–odpowiedzialna za tzw. realizacje, czyli zatrzymania i aresztowania, i Sekcja 2 – śledcza. W marcu następnego roku nazwę pionu śledczego zmieniono na Wydział Śledczy MBP111, zaś w czerwcu 1947 r. podniesiono rangę pionu do szczebla Departamentu Śledczego MBP112. Nie zachowała się większość aktów normatywnych pozwalających

106Ibidem, Rozkaz organizacyjny nr 053/org. ministra BP, 6 VII 1954 r., k. 93–94.

107AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkaz nr 06/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 9.

108Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 339–343.

109AIPN Rz, 04/61–62, 68, Sprawozdanie z pracy Wydziału III WUdsBP w Rzeszowie za lata 1955–1956.

110Rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 6 września 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 34–39; Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 27 listopada 1945 r. [w:] ibidem, s. 40–42.

111Rozkaz nr 22 ministra BP z 25 III 1946 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 25).

112AIPN, MBP, 2585, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjny nr 040/org. ministra BP, 29 VI 1947 r., k. 51.

40