Aparat_kadra_kier_tom I

I N S T Y T U T P A M I Ę C I N A R O D O W E J

KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

APARAT BEZPIECZEŃSTWA W POLSCE

Kadra kierownicza

WARSZAWA 2005

Autorzy opracowań:

Krystian Bedyński (więzienia, obozy), Wacław Dubiański (woj. katowickie i opolskie), Adam Dziurok (woj. katowickie i opolskie, więzienia, obozy), Wojciech Frazik (woj. krakowskie,

więzienia, obozy), Igor Hałagida (woj. koszalińskie i szczecińskie), Dariusz Iwaneczko (woj. rzeszowskie, więzienia), Paweł Kalisz (woj. olsztyńskie, więzienia, obozy), Bogusław Kopka

(woj. kieleckie), Maciej Korkuć (woj. krakowskie, więzienia, obozy), Waldemar Kowalski (więzienia, obozy), Piotr Łapiński (woj. białostockie, więzienia, obozy), Grzegorz Majchrzak (woj. kieleckie), Zbigniew Nawrocki (rozdz. 1, woj. rzeszowskie), Piotr Niwiński (woj. gdańskie), Alicja Paczoska (woj. bydgoskie, więzienia, obozy), Sławomir Poleszak (woj. lubelskie), Tomasz Rochatka (woj. poznańskie, szczecińskie i zielonogórskie), Konrad Rokicki

(woj. warszawskie i m.st. Warszawa), Krzysztof Szwagrzyk (wstęp, rozdz. 1, MBP, KdsBP, woj. opolskie, wrocławskie i zielonogórskie, więzienia, obozy), Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki (woj. kieleckie), Joanna Żelazko (woj. łódzkie, więzienia, obozy), Jacek Żurek (woj. kieleckie)

Współpraca:

Tomasz Balbus, Sylwia Krzyżanowska, Dorota Ponikowska, Wojciech Trębacz

Okładka

Krzysztof Findziński, Wojciech Czaplicki

Redakcja

Anna Mirecka

Redakcja techniczna

Andrzej Broniak

Korekta Łukasz Żakowski

Indeks

Tomasz Ceranka

Skład i łamanie

Katarzyna Szubka

Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji

ul. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom

© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

ISBN 83–89078–94–5

SPIS TREŚCI

Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Nota redakcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1. Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Struktura aparatu bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Kadry aparatu bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2. Obsada kierowniczych stanowisk w aparacie bezpieczeństwa

publicznego w latach 1944–1956 (zestawienie tabelaryczne). . . . . . . . . . . . . . 77 Centrala

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Województwo białostockie

WUBP/WUdsBP w Białymstoku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie białostockim . . . . . . . . . . 110

Województwo pomorskie/bydgoskie

WUBP/WUdsBP w Bydgoszczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie pomorskim/bydgoskim . . . 130

Województwo gdańskie

WUBP/WUdsBP w Gdańsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie gdańskim . . . . . . . . . . . . . 157

Województwo śląskie/katowickie/stalinogrodzkie

WUBP/WUdsBP w Katowicach/Stalinogrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie śląskim/katowickim/ stalinogrodzkim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Województwo kieleckie

WUBP/WUdsBP w Kielcach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie kieleckim . . . . . . . . . . . . . 208

Województwo koszalińskie

WUBP/WUdsBP w Koszalinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie koszalińskim . . . . . . . . . . 228

Województwo krakowskie

WUBP/WUdsBP w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie krakowskim . . . . . . . . . . . 252

Województwo lubelskie

WUBP/WUdsBP w Lublinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Powiatowe i miejskie UBP/UdsBP w województwie lubelskim . . . . . . . . . . . . . 278

5

WSTĘP

Działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i jego terenowych ogniw od kilkunastu lat jest przedmiotem szczególnego zainteresowania osób zajmujących się historią najnowszą Polski. Poszukują oni odpowiedzi na pytania o początki aparatu bezpieczeństwa, stopień jego zależności od sowieckich służb specjalnych, kadry, metody oraz skutki działań. Jednym ze źródeł tego zainteresowania jest specyfika instytucji, która, jak żadna inna w minionym półwieczu, odcisnęła swe piętno na życiu milionów obywateli. Nie bez znaczenia jest także aura tajemnicy, otaczająca sposób funkcjonowania resortu. Przez lata wyobraźnię pobudzała także domniemana zawartość ukrytych przed społeczeństwem archiwaliów. Ich niedawne udostępnienie pozwala na badanie nieznanych wcześniej źródeł. Jednakże liczba dokumentów wytworzonych przez MBP i powstały po jego rozwiązaniu Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, przy uwzględnieniu możliwości badawczych stosunkowo nielicznej grupy zainteresowanych tą problematyką osób, pozwala przypuszczać, że pełne naukowe ich opracowanie będzie procesem skomplikowanym i długotrwałym.

Kilkadziesiąt lat reglamentowano, fałszowano i utajniano informacje o wszechwładnej instytucji, bez której istnienia trudno sobie wyobrazić sprawowanie władzy przez komunistów w Polsce. Z czasem okazało się, że działalność aparatu bezpieczeństwa: stosowany przez niego terror i towarzyszące mu bezprawie stały się symbolem pierwszej dekady powojennych rządów. Aż do połowy lat pięćdziesiątych powszechna wiedza o MBP i podległym mu UB ograniczała się do obiegowych opinii o jego funkcjonowaniu, powstałych zazwyczaj na podstawie ustnych świadectw represjonowanych obywateli. W przeciwieństwie do Polaków zamieszkałych w kraju dość szeroką wiedzę o bezpiece posiadały pozostające na emigracji polskie władze polityczne i wojskowe1. W wyniku działalności wywiadowczej podziemia antykomu-

1 IPiMS, A. XII 24/131, Raport płk. dypl. F. Arciszewskiego do płk. dypl. Stanisława Gano, zastępcy szefa Sztabu Generalnego WP dla spraw ogólnych, dot[yczący] służby bezpieczeństwa, Londyn 25 VII 1946 r. (kserokopia raportu udostępniona przez Piotra Niwińskiego); ibidem, Komunikat informacyjny sztabu Oddziału Informacji Dowództwa 2. Korpusu WP z 4 III 1946 r., k. 5; ibidem, Komunikat informacyjny nr 117 sztabu Oddziału Informacji 2. Korpusu z 12 IX 1946 r., k. 60–72. Zob. także: Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 1–3, Wrocław 1997 (t. 1: Opracowania problemowe i sprawozdania informacyjne ZG WiN z IV kwartału 1945 r. i I kwartału 1946 r., s. 317–329; Sprawozdanie informacyjne Zarządu Głównego WiN z kwietnia 1946 r., s. 423–430; Sprawozdanie za maj 1946 r., s. 505–509; Sprawozdanie za czerwiec 1946 r., s. 596–602; t. 2: Memoriał do Organizacji Narodów Zjednoczonych, s. 54, 69–71, 78–82, 90–97; Sprawozdanie za lipiec 1946 r., s. 137–149; Sprawozdanie za sierpień 1946 r., s. 260–279; Sprawozdanie za wrzesień 1946 r., s. 322–341; Sprawozdanie za październik, listopad, grudzień 1946 r., s. 371–384; Sprawozdanie za styczeń 1947 r., s. 432–450; t. 3: Sprawozdanie za luty 1947 r., s. 49–68; Sprawozdanie za marzec 1947 r., s. 108–118; Sprawozdanie za kwiecień 1947 r.,

7

nistycznego, głównie WiN i siatek informacyjnych podporządkowanych polskim ośrodkom emigracyjnym na Zachodzie, nawet w okresie największego nasilenia terroru i rozbudowy struktur aparatu represji uzyskiwano dane o trudnej do przecenienia wartości. Zawdzięczano je w dużej mierze operatywności osób realizujących zadania wywiadowcze, a także umiejętnemu zatrudnianiu w UB członków podziemia2. Równie cennym źródłem wiedzy były relacje osób, którym udało się nielegalnie wydostać z Polski. Głównie dzięki nim sztab Wydziału Informacji 2. Korpusu WP mógł w 1946 r. sporządzić trafną ocenę polskiej policji politycznej: „W miarę »uwalniania« terenów polskich, obszary te były obsadzone przez placówki NKWD i NKGB. Równocześnie delegowano na ten teren Radkiewicza, który miał w oparciu o tę sowiecką sieć »kontrrazwiedki« tworzyć polskie jej odpowiedniki (Radkiewicz był i jest w całej tej robocie figurantem, poprzez którego pracują generałowie NKGB). W późniejszej fazie placówki sowieckie zaczęły przybierać polskie szyldy, dokooptowując »pewnych« dla tej pracy Polaków lub zlały się z placówkami Radkiewicza, a całość przyjęła nazwę Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, nie wychodząc w gruncie rzeczy dotychczas z ogólnej sieci sowieckiej bezpieczeństwa i wywiadu. Jest to w pierwszym rzędzie policja polityczna, rekrutowana w 1945 r. ochotniczo spośród członków PPR, a obecnie z ludzi przydzielanych ze szkół wojskowych spec[jalnych] lub wprost z oddziałów wojskowych Żymierskiego”3.

Rzeczywistym przełomem w ujawnianiu informacji o MBP i UB stała się dopiero ucieczka z kraju 5 grudnia 1953 r. ppłk. Józefa Światły, którego zeznania nagłośniono wkrótce poprzez emitowane zza granicy audycje radiowe, a później także broszury4 zrzucane nad Polską w tzw. akcji balonowej. Relacje Światły wstrząsnęły społeczeństwem i samym aparatem. Mimo prób zdyskredytowania nadchodzących z Zachodu wiadomości o polskiej bezpiece i samego ich autora, po raz pierwszy przełamana została, szczelna jak się dotąd wydawało, bariera milczenia.

Przez ponad trzy następne dziesięciolecia publikacje o bezpiece miały charakter niemal wyłącznie hagiograficzny, a prawo pisania o niej zagwarantowano stosunkowo

s. 173–180; Sprawozdanie za maj 1947 r., s. 391–488; Sprawozdanie za czerwiec 1947 r., s. 281–293; Sprawozdanie za wrzesień 1947 r., s. 321–331). Tej problematyce poświęcony był również artykuł Tomasza Balbusa,

Wrocławski Urząd Bezpieczeństwa w 1945 roku. Raport wywiadu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, „Wrocławskie Studia z Historii Najnowszej”, t. 29, Wrocław 2001, s. 133–144 oraz tekst Bogusława Kopki i Grzegorza Majchrzaka, Raport O służbie bezpieczeństwa publicznego z 1946 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, s. 251–261.

2 T. Balbus, Ludzie podziemia w Urzędzie Bezpieczeństwa, „Biuletyn IPN” 2002, nr 4, s. 58–65.

3 IPiMS, A. XII 24/124, Raport sztabu Wydziału Informacji 2. Korpusu WP z początku 1946 r. (brak daty dziennej), k. 4–5. Michał Rola-Żymierski, właśc. Michał Łyżwiński, (1890–1989), generał/marszałek WP; żołnierz Legionów Polskich (1914–1917); do 1926 r. oficer WP; w 1927 r. za malwersacje i nadużycia w wojsku skazany na 5 lat więzienia, zdegradowany i usunięty z armii; w okresie pobytu we Francji pozostawał w kontakcie z wywiadem sowieckim; od 1943 r. związany z ruchem komunistycznym; dowódca GL (1944 r.), kierownik resortu obrony narodowej PKWN, minister obrony narodowej (1944–1949); w latach 1953–1956 więziony.

4 W edycji książkowej relacje Światły ukazały się w połowie lat osiemdziesiątych w Londynie; zob. Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Londyn 1985. W Polsce pierwsze oficjalne wydanie tej książki przygotowało wydawnictwo Rytm (Warszawa 1990). Wcześniej, w latach 1981–1990, ukazało się kilka jej wydań podziemnych (zob. Katalog druków zwartych wydanych w Polsce poza cenzurą w latach 1976–1990 w zbiorach Ośrodka KARTA, „Karta” 1999, nr 29, s. 147–148).

8

nielicznej grupie historyków partyjnych i resortowych. Przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych to okres wzmożonej aktywności twórczej Władysława Góry5, Ryszarda Halaby6, Marii Turlejskiej7 i Tadeusza Walichnowskiego8, których książki przez wiele lat wyznaczały kanon dozwolonego przez władze spojrzenia na początki „władzy ludowej” w Polsce.

W dość szeroki nurt publikacji dotyczących tego zagadnienia wpisują się także prace: Jana Czapli9, Józefa Fedoruka10, Zenona Jakubowskiego11, Norberta Michty12, Mariana Orzechowskiego13, Longina T. Szmidta14, Romana Szpali15 i Waldemara Wolskiego16 oraz opracowania zbiorowe17.

Wśród prac poświęconych „utrwaleniu władzy ludowej” znalazły się także wspomnienia byłych funkcjonariuszy UB, m.in.: szefa PUBP w Kościerzynie Jana Babczenki18, szefa PUBP w Iławie i Nidzicy Aleksandra Omiljanowicza19, wsławionego walką z oddziałem „Ognia” szefa PUBP w Chrzanowie, Limanowej i Nowym Sączu Stanisława Wałacha20 czy naczelnika więzień w Świdnicy (1945–1946) i Koronowie (1946–1947) Romana Pietrasa21. Działalnością literacką zajął się także zastępca szefa UBP dla miasta stołecznego Warszawy Ryszard Nazarewicz22. Jeszcze w ostatnim roku istnienia systemu komunistycznego w Polsce legionowski Ośrodek Szkolenia SB wydał zbiór wspomnień funkcjonariuszy23.

W schyłkowym okresie PRL historycy po raz pierwszy podjęli próby przygotowania prac o charakterze monograficznym poświęconym MBP i UB, by wymienić

10J. Fedoruk, Współdziałanie jednostek WP z organami Bezpieczeństwa Publicznego i MO w latach 1945–1946, „WPH” 1984, nr 3, s. 116–127.

11Z. Jakubowski, Powstanie i rozwój MO i SB oraz ich udział w walce o utrwalenie władzy ludowej w latach 1944–1948, „WPH” 1979, nr 3, s. 61–93.

12N. Michta, Walka o utrwalenie władzy ludowej w Krakowskiem 1946–1947, „WPH” 1972, nr 3, s. 129–147.

13M. Orzechowski, By inni mogli żyć spokojnie, Wrocław 1967.

14L.T. Szmidt, Koncepcja organów bezpieczeństwa w działalności PPR, „WPH” 1983, nr 2–3, s. 354–362.

15R. Szpala, Z dziejów MO i SB w pierwszych latach władzy ludowej w pow. Bielsk Podlaski, „WPH” 1977, nr 4, s. 181–207.

16W. Wolski, Organy bezpieczeństwa publicznego 1944–1955. Powstanie i rozwój bezpieczeństwa publicznego, „WPH” 1982, nr 100, s. 94–114.

17Kronika dziejów Ziemi Opolskiej w świetle działalności Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa w okresie najnowszej historii, Opole 1975; W pierwszym szeregu. 30 lat organów bezpieczeństwa i porządku w woj. katowickim, Katowice 1974.

18J. Babczenko, R. Bolduan, Front bez okopów, Gdańsk 1969.

19A. Omiljanowicz, Zanikające echa, Warszawa 1978.

20S. Wałach, Był w Polsce czas, Warszawa 1974.

21R. Pietras, Wspomnienia byłego naczelnika – więźnia politycznego okresu stalinowskiego, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1997, nr 16–17. Ryszard Pietras został aresztowany 20 X 1948 r. i skazany na 5 lat więzienia za przynależność do AK.

22R. Nazarewicz, Drogi do wyzwolenia, Warszawa 1979.

23Kujbyszew–Lublin–Łódź, cz. 1: Wspomnienia absolwentów Centrum Wyszkolenia, cz. 2: Wspomnienia kadry dydaktyczno-wychowawczej Centrum Wyszkolenia, Legionowo 1989.

9

Mariana Jaworskiego24, Zenona Jakubowskiego25, Tadeusza Walichnowskiego26, Mieczysława Sodela27 czy Wacława Fijałkowskiego28.

Omawiając publikacje dotyczące komunistycznego aparatu represji, nie sposób pominąć resortowych czasopism: „Granica”, „Na straży” (tygodnik KBW), „Na straży demokracji” (organ KG MO) i „Ormowiec” (dwutygodnik ORMO), które przez lata były obowiązkową lekturą jego funkcjonariuszy. Wspomnieć należy także o dorobku pracowników i studentów szkół oficerskich MSW, Biura Historycznego MSW oraz Katedry/Instytutu Historii i Archiwistyki Akademii Spraw Wewnętrznych29. Choć owoce pracy wspomnianego grona historyków nie weszły do naukowego obiegu, mogą być do dziś, mimo swoich mankamentów, wynikających głównie z ideologicznych przesłanek, istotnym źródłem poznawczym.

Zasadnicze zmiany w peerelowskim schemacie widzenia powojennej historii Polski dokonały się na skutek wydarzeń sierpniowych 1980 r., a zwłaszcza możliwości publikowania zakazanych wcześniej książek, co kontynuowano nielegalnie w okresie stanu wojennego i po jego zakończeniu. W mnogości tytułów nie zabrakło i tych dotyczących aparatu bezpieczeństwa w Polsce. Poza kolejnymi wydaniami relacji Światły ukazała się duża liczba wydawnictw wypełniających lukę edukacyjną społeczeństwa o początkach „władzy ludowej” i podporządkowanych jej organach30.

Przełom systemowy w Polsce końca lat osiemdziesiątych stworzył po raz pierwszy od półwiecza szansę na podjęcie gruntownych i rzetelnych badań nad polską bezpieką. Dość długo panowało złudne przekonanie o mającym niebawem nastąpić szerokim dostępie do nieznanych wcześniej źródeł, głównie tajnych dokumentów UB/SB. Nadzieje historyków i badaczy zajmujących się tą problematyką mogły się jednak spełnić dopiero kilkanaście lat później, z chwilą powstania Instytutu Pamięci Narodowej.

Braki i ograniczania w dostępie do materiałów archiwalnych wyznaczały ramy prowadzonych w latach dziewięćdziesiątych badań i w znacznej mierze determinowały ich kierunek. Stąd prawdopodobnie w historiografii polskiej tego okresu daje

24M. Jaworski, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945–1965, Warszawa 1984.

25Z. Jakubowski, Milicja Obywatelska w latach 1944–1956, Warszawa 1988.

26Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944–1988, red. T. Walichnowski, Warszawa 1989.

27M. Sodel, W walce o ład i bezpieczeństwo na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Wrocław–Warszawa–Kra- ków 1979.

28W. Fijałkowski, Milicja Obywatelska i Służba Bezpieczeństwa w województwie wrocławskim w latach 1945– –1987, Wrocław 1989.

29Kształtowanie się i rozwój struktur organizacyjnych SB i MO w latach 1944–1978 (raport materiałowy), Warszawa 1986 (opracowanie MSW do użytku wewnętrznego). Więcej o wydawnictwach resortowych zob.: B. Kopka, G. Majchrzak, Stan badań nad historią aparatu represji w PRL (1944–1989), Warszawa 2002.

30Były to m.in.: K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1944–1948, Warszawa 1985, 1987, 1988; J. Kowalski, Metody i praktyki bezpieki w pierwszym dziesięcioleciu PRL, Warszawa 1985; M. Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, Warszawa 1987; J. Marcickiewicz, Wojna domowa w Polsce 1944– –1953, t. 1, Poznań, b.d.w.; W. Minkiewicz, Mokotów, Wronki, Rawicz. Wspomnienia 1939–1954, Warszawa 1988; D. Suchorowska, Wielka edukacja. Wspomnienia więźniów politycznych PRL w latach 1945–1956, t. 1–2, Kraków 1985; System represji w Polsce 1947–1955, Warszawa 1987; P. Woźniak, Zapluty karzeł reakcji. Wspomnienia AK- -owca z więzień PRL, Warszawa 1984, Katowice 1987; S. Wyszyński, Zapiski więzienne, Kraków 1983, Warszawa, b.d.w.; Zbrodnie. Okres stalinowski, Gdańsk, b.d.w.; T. Żenczykowski, Dramatyczny rok 1945, Warszawa 1981, 1983, 1985, 1986, Gdańsk 1988. Zob. Katalog druków zwartych...

10