Aparat_kadra_kier_tom I

zobrazować szczegółowo strukturę tej jednostki. Możemy ją odtworzyć głównie na podstawie obsady stanowisk kierowniczych w centrali departamentu, przyjętych za opracowaniem MSW113, oraz części rozkazów MBP dotyczących etatów jednostki. Tak więc przed likwidacją MBP w końcu 1954 r. Departament Śledczy liczył siedem wydziałów: w Wydziale I stanowisko naczelnika tej komórki obsadzono 1 września 1951 r. (do 9 grudnia 1954 r.); nic nie wiemy o wcześniejszym okresie funkcjonowania tegoż wydziału; być może istniał bez obsady funkcji kierowniczej albo też nie odnaleziono akt osobowych osób pełniących te funkcje; brak też informacji na temat kompetencji tej komórki; Wydział II – do spraw specjalnej wagi, trzy sekcje: Sekcja 1 – polityczna, Sekcja 2 – ekonomiczna, Sekcja 3 – kontrwywiadowcza114; niektóre stanowiska kierownicze były obsadzone od 1 lipca 1947 r., a więc od początku istnienia Departamentu Śledczego, byli to m.in.: zastępcy naczelnika (jak wynika z cytowanego opracowania, naczelnik został powołany 1 kwietnia 1949 r.), kierownicy Sekcji 1 i 3 (kierownik Sekcji 2 został powołany 1 lutego 1948 r.); Wydział III, działający od początku, czyli od 1 lipca 1947 r., cztery sekcje, ale obsada ich funkcji kierowniczych każe sądzić, że powstawały w różnym czasie: Sekcja 1 – 1 sierpnia 1951 r., Sekcja 2, być może z inną numeracją, jako Sekcja 1, istniała od początku, tj. od 1 lipca 1947 r., Sekcja 3 – 1 stycznia 1953 r. i Sekcja 4 – 1 września 1951 r.; brak informacji na temat zadań tego Wydziału; Wydział IV – utworzony, jak każe sądzić obsada stanowisk kierowniczych, najprawdopodobniej 1 września 1951 r., trzy sekcje: Sekcja 1, z obsadą kierowniczą od 1 sierpnia 1952 r., Sekcja 2 – od 1 stycznia 1953 r. i Sekcja 3 – od 1 września 1951 r.; brak informacji na temat zadań; dwie następne komórki organizacyjne, wydziały V i VI, utworzono podczas gruntownej reorganizacji MBP w czerwcu 1954 r., oba miały po dwie sekcje i oba powstały w wyniku przejęcia z rozwiązanego Departamentu X komórek: śledczej, prowadzącej dochodzenia w stosunku do oskarżanych o wrogą działalność działaczy partyjnych, i ochrony (obiektów rządowych i partyjnych?). Należałoby zatem przyjąć, że nowo powstałe Wydziały Departamentu Śledczego przejęły te właśnie zadania.

W ramach KdsBP pion śledczy przyjął nazwę Departament VII. Składał się z czterech wydziałów, Samodzielnej Sekcji „A” i Sekretariatu Ogólnego na prawach wydziału. W wydziałach I i II działały na prawach sekcji grupy śledcze, natomiast wydziały III i IV pozostawały bez sekcji. Być może dwa ostatnie wydziały i Sekcja „A” pełniły funkcje pomocnicze wobec jednostek śledczych i miały za zadanie obserwację, realizacje (zatrzymania i aresztowania), pracę operacyjną z agenturą celną oraz ochronę obiektów rządowych115.

Jeszczewsierpniu1944r.wramachRBPzaczętoorganizowaćjednostkęwywiadu, której zadaniem, jak należy sądzić, była początkowo realizacja celów operacyjnych resortu na ziemiach polskich znajdujących się pod okupacją niemiecką116. W sposób

113Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 181–185.

114AIPN, MBP, 168, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1949 r., Rozkaz organizacyjny ministra BP,

15I 1949 r., k. 9.

115Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 359–361; AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 09/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 12.

116Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 16.

41

formalny,jakoWydziałWywiaduMBP,jednostkapowstaładopiero2stycznia1945r., kiedy p.o. kierownikiem wydziału został, mianowany 28 grudnia 1944 r., Stefan Antosiewicz. W skład wydziału miała wchodzić jedna sekcja117. Trzy miesiące później nazwę jednostki wywiadu zmieniono na Wydział II – Samodzielny MBP i pod tą nazwą działał do lipca 1947 r. Jego struktura organizacyjna według obsady stanowisk kierowniczych przedstawiała się w tym okresie następująco: Oddział I (1 lipca 1946

– 16 lipca 1947); Oddział II (21 marca 1946 – 16 lipca 1947); Oddział III (1 listopada 1946 – lipiec 1947); Oddział IV (16 lutego 1946 – 16 lipca 1947); Oddział Specjalny (1 kwietnia 1946 – lipiec 1947) i Sekretariat (16 czerwca 1946 – 16 lipca 1947). W ramach Wydziału istniały dwie sekcje: Sekcja „A” (od 17 lipca 1945 r.) i Sekcja Gospodarcza (od 14 sierpnia 1945 r.), które następnie weszły w skład Oddziału Specjalnego118. W lipcu 1947 r. po raz kolejny zmieniono nazwę jednostki wywiadu na Departament VII119 (numerację tę utrzymano do czasu rozwiązania MBP) i dokonano jego reorganizacji. Sądząc po obsadzie stanowisk kierowniczych, w latach 1947–1954 w ramach tegoż departamentu, w różnych okresach, istniało dwanaście wydziałów i sześć samodzielnych sekcji. W lipcu 1947 r. zorganizowano wydziały I, II, III i V oraz najprawdopodobniej rozpoczęto tworzenie Wydziału IV (jego zadania realizowała w tym czasie sekcja, wydział zaś formalnie utworzono z dniem mianowania naczelnika, tj. 15 stycznia 1950 r.). W ramach Wydziału I i w różnym czasie do grudnia 1954 r. zadania realizowało pięć sekcji, w Wydziale II – sześć, w Wydziale III – cztery, w Wydziale IV – siedem, w Wydziale V – sześć. W 1949 r. powołano dwa następne wydziały: VI (sześć sekcji) i VII.

Struktura wywiadu przedstawiała się w tym czasie prawdopodobnie następująco: Wydział I – organizacyjno-szkoleniowy; Wydział II i III – wywiadowcze; Wydział IV – Biuro Studiów; Wydział V – kontrwywiad; Wydział VI – gospodarczy; Wydział VII – paszportowo-wizowy, Samodzielna Sekcja Finansowo-Budżetowa; Samodzielna Sekcja Personalna i Samodzielna Sekcja Techniczna120. W 1951 r. w wywiadzie znalazły się ponadto jako samodzielne komórki: Samodzielna Sekcja Informacji, Samodzielna Sekcja Szyfrów i Samodzielna Sekcja Specjalna121. W latach 1953–1954 utworzono kolejne wydziały: VIII–X i Ogólny. W roku następnym część kompetencji wydziałów X i Ogólnego przejął z kolei Wydział XI Departamentu VII. W tym ostatnim znalazły się także Sekcje: Finansowa i Gospodarcza122. Po kolejnej reorganizacji zadania poszczególnych wydziałów przedstawiały się następująco: Wydział I – wywiad polityczny, Europa; Wydział II – wywiad polityczny, kraje pozaeuropejskie; Wydział III – wywiad w środowiskach polskiej emigracji w Europie; Wydział IV – wywiad w środowiskach polskiej emigracji w krajach pozaeuropejskich; Wydział V – wywiad techniczny; Wydział VI – kontrwywiad; Wy-

117Ibidem; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 137.

118Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 139–140.

119AIPN, MBP, 2585, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjny nr 049/org. ministra BP, 17 VII 1947 r., k. 62–63.

120Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 141–149; AIPN, MBP, 168, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1949 r., Rozkaz organizacyjny nr 038/org. wiceministra BP, 25 IV 1949 r., k. 44.

121Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 152.

122Ibidem, s. 150–152.

42

dział VII – Biuro Opracowań Materiałowych; Wydział VIII – techniki operacyjnej; Wydział IX – kadrowo-(personalno-)szkoleniowy; Wydział X – finansowo-gospodar- czy; Wydział XI – ogólno-administracyjny i Samodzielna Sekcja Szyfrów123.

W ramach KdsBP wprowadzono w większości nową numerację departamentów. Dotychczasowy Departament VII MBP (wywiad) zmienił więc tym razem nazwę na Departament I KdsBP. Strukturę organizacyjną Komitetu, w tym i nowego Departamentu I, wprowadzano począwszy od 1 stycznia 1955 r., choć formalnie utworzenie jednostki wywiadu Komitetu nastąpiło dopiero w marcu tego roku124. Liczyła, tak jak poprzednio, jedenaście wydziałów numerowanych (I–XI), wydaje się więc, że ich zadania również nie uległy zasadniczym zmianom, choć ograniczono tym razem liczbę sekcji w poszczególnych wydziałach. Całość struktury uzupełniały: Wydział Ogólny, Sekretariat Ogólny na prawach wydziału, Sekcja Foto, Sekcja Ewidencji i Samodzielna Sekcja „A” (szyfrów)125.

Pozostałe jednostki operacyjne MBP na prawach departamentu tworzono w latach późniejszych. W grudniu 1950 r. powstał Departament VIII (komunikacyjny)126. Jak wspomniano wyłączone zostały wówczas z Departamentu IV (ekonomicznego) zagadnienia ochrony operacyjnej komunikacji i transportu (PKS, PKP, LOT, żegluga) i na bazie wydziałów VII i VIII tegoż pionu utworzono nową jednostkę mającą cztery wydziały: Wydział I (kolejowy), w składzie czterech sekcji (powstawały w różnych okresach); Wydział II (komunikacja i transport drogowy), w składzie czterech sekcji; Wydział III (żegluga), trzy sekcje i Wydział Ogólny, składający się z Sekcji In- formacyjno-Sprawozdawczej i Samodzielnej Sekcji Informacji i Analiz127. W KdsBP dotychczasowy Departament VIII zmienił numerację na Departament V – do walki z wrogą działalnością w transporcie128. Jego zadania pozostały bez zmian.

Departament IX MBP do walki z wrogą działalnością w przedsiębiorstwach kluczowych dla gospodarki narodowej powstał także z wydzielenia komórek organizacyjnych Departamentu IV. W styczniu 1953 r. mianowicie wyłączono z pionu ekonomicznego zagadnienia związane z ochroną operacyjną przemysłu ciężkiego, prowadzone dotychczas przez Wydział I (sekcje 1 wydziałów IV WUBP) i specjalnego, ochranianego przez RO i RW129. Nowa jednostka liczyła od początku pięć wydziałów: Wydział I (cztery sekcje); Wydział II (trzy sekcje); Wydział III (cztery sekcje); Wydział IV (dwie sekcje); Wydział V (zorganizowano Sekcję 1 i 2). Ponadto

123Ibidem.

124Zarządzenie 05/54 Przewodniczącego KdsBP z dnia 29 XII 1954 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 59–60; AIPN, KdsBP, 608, 543, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 031/org. przewodniczącego KdsBP, 12 III 1955 r., k. 76–77.

125Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 323–330.

126Rozkaz nr 0132/org. ministra BP, 27 XII 1950 r. (ibidem, s. 19, 24).

127Ibidem, s. 153–155; AIPN Rz, 04/94–98, Sprawozdania z pracy Wydziału VIII WUBP w Rzeszowie za lata 1950–1954.

128Zarządzenie 05/54 Przewodniczącego KdsBP z dnia 29 XII 1954 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 59–60; AIPN, KdsBP, 608 543 (46/200), Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 08/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 16; ibidem, Rozdzielnik do Rozkazu Organizacyjnego nr 08/org., k. 17.

129AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 01/org. ministra BP, 8 I 1953 r., k. 1.

43

w Departamencie IX istniały na prawach wydziału: Sekretariat Ogólny, Sekcja In- formacyjno-Sprawozdawcza i Laboratorium130. Historia departamentu była krótka

– już w czerwcu 1954 r. został zlikwidowany, a jego wydziały włączono na powrót do Departamentu IV131.

W grudniu 1951 r. powstał Departament X132. Jego początki sięgają jednak poprzedniego roku, kiedy to w marcu 1950 r. powstało Biuro Specjalne, mające za zadanie zwalczanie „prowokacji w ruchu robotniczym”. Miała to być przede wszystkim jednostka ochraniająca operacyjnie partię komunistyczną przed wrogą działalnością obcych wywiadów oraz najrozmaitszej maści „prowokatorów” czy „odszczepieńców”133. Biuro miało pięć wydziałów: Wydział I (trzy sekcje); Wydział II (trzy sekcje); Wydział III (trzy sekcje); Wydział IV (dwie sekcje) i Wydział V (trzy sekcje)134. W Departamencie X znalazły się początkowo cztery wydziały i dwie sekcje, które w lipcu 1953 r. weszły w skład nowo utworzonego Wydziału Ogólnego. Także w lipcu 1953 r. utworzono Wydział V departamentu. Wydział I zajmował się prawdopodobnie zagadnieniem tzw. odchylenia prawicowego w partii i miał dwie sekcje; Wydział II – walka z penetracją obcych wywiadów w partii (dwie sekcje); Wydział III – zagadnienia prowokacji w ruchu komunistycznym przed wojną i w okresie okupacji ze szczególnym uwzględnieniem działalności KPP, PPR i GL (cztery sekcje); Wydział IV – śledczy (trzy sekcje); Wydział V – ochrona obiektów rządowych i partyjnych? (trzy sekcje) i Wydział Ogólny (trzy sekcje)135. Podczas reorganizacji MBP w czerwcu 1954 r. Departament X rozwiązano. Powodem bezpośrednim była oczywiście ucieczka zastępcy dyrektora departamentu Józefa Światły na Zachód w grudniu 1953 r., choć jako jeden z powodów rozwiązania podano „znaczne zmniejszenie zakresu zadań i spraw należących do kompetencji jednostki”. Wydziały: Śledczy i Ochrony przekazano, jak wspomniano wcześniej, do Departamentu Śledczego, natomiast z pozostałego składu kadrowego rozwiązanej jednostki utworzono wąską, dziewięcioosobową Samodzielną Grupę przy Ministrze BP136. Ta z kolei uległa likwidacji wraz z rozwiązaniem MBP 9 grudnia 1954 r.137

Całość struktury MBP i KdsBP uzupełniał Gabinet Ministra utworzony w lipcu 1945 r. na bazie sekretariatu kierownika RBP. We wrześniu włączono do niego Biuro Prawne, a najprawdopodobniej podlegała mu też Komendantura. W marcu 1955 r. jednostkę przemianowano na Gabinet Przewodniczącego KdsBP. Do jego zadań należało m.in. opracowywanie i opiniowanie projektów aktów prawnych ministra i ministerstwa, kontrola wykonywania uchwał rządu, zarządzeń i poleceń ministra

130Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 157–160.

131AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 046/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k. 78–79; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 103–116, 157–160.

132AIPN, MBP, 2589, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1951 r., Rozkaz organizacyjny nr 0168/org. ministra BP, 30 XI 1951 r., k. 434.

133Rozkaz nr 018/org. ministra BP, 2 III 1950 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 19, 25).

134Ibidem, s. 161–163.

135Ibidem, s. 165–168.

136AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 044/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k. 72–74.

137Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 169.

44

(przewodniczącego), obsługa prasowa i radiowa ministerstwa (Komitetu)138. Od września 1951 r. zadania kontrolno-inspekcyjne (m.in. kontrola organizacji i dyscypliny pracy, przestrzegania tajemnicy państwowej i służbowej, kontrola jakości pracy operacyjnej i śledczej) z upoważnienia ministra przejął Inspektorat Ministra BP (od marca 1955 r. Inspektorat Przewodniczącego KdsBP)139. Za kontrolę finansowo-go- spodarczą jednostek podległych ministrowi BP od maja 1949 r. do listopada 1954 r. odpowiadało natomiast Biuro Kontroli140.

Powstały 1 sierpnia 1944 r. Wydział Personalny RBP kilkakrotnie zmieniał nazwę: w marcu 1946 r. na Zarząd Personalny, miesiąc później na Biuro Personalne i w sierpniu 1949 r. na Departament Kadr, liczący sześć, a następnie osiem wydziałów: I – kadry operacyjne ministerstwa, II – kadry operacyjne jednostek terenowych, III – kadry MO, formacji wojskowych i służb więziennych, IV – kadry jednostek logistycznych i Służby Zdrowia MBP, V – awansów i odznaczeń, VI – ewidencji i statystyki, Wydział Organizacyjno-Etatowy oraz Sekretariat Ogólny, który w 1952 r. uzyskał rangę wydziału. Jednostka generalnie zajmowała się sprawami kadrowymi: naborem funkcjonariuszy, załatwianiem formalności związanych z ich przyjmowaniem, przenoszeniem, awansowaniem i zwolnieniem, prowadziła także ich ewidencję i przechowywała akta osobowe czynnych funkcjonariuszy141.

W lipcu 1947 r. na bazie dotychczasowego Wydziału Szkoleniowego Biura Personalnego powstał Departament Szkolenia odpowiedzialny za opracowywanie programów i szkolenie zawodowe pracowników. W lipcu 1953 r. wyodrębniono z niego dwie samodzielne jednostki: Wydział do spraw Kultury i Oświaty, mający za zadanie organizację życia kulturalno-oświatowego pracowników organów, i Wydział Kultury Fizycznej, sprawujący ogólny nadzór nad resortowymi klubami sportowymi i organizujący imprezy sportowe dla funkcjonariuszy142.

W początkowym okresie działalności resortu sprawami dyscyplinarnymi, a także wykroczeniami i przestępstwami popełnianymi przez funkcjonariuszy zajmował się, jak się wydaje, Wydział Personalny. W kwietniu 1945 r. utworzony został w tym celu Samodzielny Wydział do spraw Funkcjonariuszy – wewnątrzresortowa jednostka po- licyjno-śledcza, do której zadań należało ponadto: wykrywanie tzw. obcych czy wrogich elementów, które przedostały się do resortu, oraz wykrywanie braku czujności wobec przeciwników władzy ludowej i naruszeń przestrzegania tajemnicy państwowej i służbowej. W sierpniu 1949 r. rangę wydziału podniesiono do poziomu Biura

138Ibidem, s. 23, 29, 303, 310; AIPN, KdsBP, 608 543 (46/200), Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 04/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 8.

139Rozkaz organizacyjny nr 0129/org. z 17 IX 1951 r. (Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 26); AIPN, KdsBP,

608543 (46/200), Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 05/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 10.

140Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 28, 253; AIPN, MBP, 74, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 075/org. ministra BP, 31 VIII 1954 r., k. 122–123.

141Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 18–19, 23, 41–51; AIPN, MBP, 168, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1949 r., Rozkaz organizacyjny nr 071/org. ministra BP, 12 VII 1949 r., k. 89–92.

142AIPN, MBP, 2585, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjno-etatowy nr 046 ministra BP, 12 VII 1947 r., k. 59; AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 0102/org. ministra BP, 14 VII 1953 r., k. 147–148; ibidem, Rozkaz organizacyjny nr 0106/org. ministra BP, 28 VII 1953 r., k. 160–161; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 27–28, 227–231, 255–257.

45

do spraw Funkcjonariuszy, z trzema, a od 1953 r. czterema wydziałami o funkcjach operacyjnych, śledczych i kontrolnych. Po utworzeniu KdsBP Biuro włączono, wraz z Departamentem Kadr i Departamentem Szkolenia, w strukturę Departamentu Kadr i Szkolenia składającego się z sześciu wydziałów i Sekretariatu Ogólnego143.

Jak wcześniej nadmieniano, całością zagadnień związanych z więziennictwem zajmowała się począwszy od września 1944 r. Sekcja Więzienna, przemianowana w listopadzie tegoż roku na Wydział Więziennictwa i Obozów. Zapewne już w początkach 1945 r. po raz kolejny zmieniono nazwę pionu na Wydział Więzień i Obozów, by w marcu następnego roku utworzyć na jego bazie Departament Więzień i Obozów, a w sierpniu 1946 r. Departament Więziennictwa (inaczej Departament VI). Jego szczegółowa struktura jest niezmiernie rozbudowana, a zarazem trudna do odtworzenia. Na podstawie m.in. obsady stanowisk kierowniczych w MBP za opracowaniem Służba Bezpieczeństwa... można przyjąć, że w różnych okresach w pionie więziennictwa istniały następujące wydziały: III (od sierpnia 1953 r.), IV (czerwiec 1947 – maj 1950), V Operacyjny (sierpień 1945 – grudzień 1946), Administracyjno-Inspekcyjny (od sierpnia 1945 r.), Ewidencji i Statystyki (od czerwca 1951 r.), Gospodarczo-Fi- nansowy (od marca 1945 r.), Kontroli (marzec 1951 – lipiec 1953), Lekarski (czerwiec 1945 – styczeń 1950), Ochrony (od sierpnia 1953 r.), Ogólny (od października 1948 r.), Pracy Więźniów (kwiecień 1946 – luty 1951), Ośrodków Pracy Więźniów (sierpień 1950 – grudzień 1952), Kadr (od listopada 1944 r.), Polityczno-Wychowawczy (od lutego 1945 r.), Specjalny, odpowiadający, jak się wydaje, m.in. za agenturę celną (listopad 1950 – sierpień 1953), Szkoleniowy (od października 1953 r.), Techniczno-Budowlany (maj 1945 – kwiecień 1949), Remontów Samochodów (październik 1950 – maj 1952) oraz Planowania i Statystyki (od lutego 1951 r.). Ponadto istniały dwie samodzielne sekcje: administracyjno-gospodarcza (styczeń 1951 – wrzesień 1953) i zatrudnienia (od stycznia 1953 r.). Po likwidacji MBP, w grudniu 1954 r. więziennictwo zostało podporządkowane ministrowi spraw wewnętrznych144.

Już w sierpniu 1944 r. w ramach RBP utworzono Wydział Ochrony Rządu (początkowo pod nazwą Wydział Ochrony PKWN) w celu operacyjnej i przede wszystkim fizycznej ochrony członków kierownictwa partyjnego i państwowego. Wydział liczył cztery oddziały (I–IV). W styczniu 1949 r. uzyskał rangę Departamentu Ochrony Rządu i składał się z: Sekretariatu, Wydziału Ogólnego, Wydziału I ochrony prezydenta (a po likwidacji tego urzędu – ochrony prezesa Rady Ministrów), Wydziału II ochrony członków Biura Politycznego PZPR, Wydziału III ochrony marszałka, wicemarszałków, wicepremiera i ministrów rządu, Wydziału IV ochrony trasy rządowej, Wydziału V operacyjno-wyjazdowego, Wydziału VI agenturalno-operacyjnego, Wy-

143Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 26, 187–191, 311, 383–385; AIPN, MBP, 168, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1949 r., Rozkaz organizacyjny nr 082/org. ministra BP, 20 VIII 1949 r., k. 105–106; AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 012/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 15.

144AIPN, MBP, 2583, Departament Kadr, Rozkazy organizacyjne 1946 r., Rozkaz organizacyjny nr 19 ministra BP, 10 VIII 1946 r., k. 25; AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 0107/org. ministra BP, 28 VII 1953 r., k. 162–163; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 24, 125–136;

Pismo kierownika Wydziału Personalnego MBP do kierownika WUBP w Lublinie z dnia 16 lutego 1945 r., Wyjaśnienie do Wojewódzkiego Etatu [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 24–31.

46

działu VII (w okresie wrzesień 1953 – grudzień 1954), Wydziału VIII transportowego, Wydziału Komendantur, Wydziału Gospodarczego (kwiecień 1951 – kwiecień 1952), Samodzielnej Sekcji ds. Funkcjonariuszy i Samodzielnej Sekcji Personalnej. W KdsBP Departament Ochrony Rządu przyjął numerację Departamentu VIII145.

W styczniu 1952 r., najprawdopodobniej ze struktur Departamentu Łączności, wyłoniono jeszcze jedną samodzielną jednostkę MBP pod nazwą Służba B.O. Miała ona zapewnić nasłuch i zagłuszanie obcych i wrogich stacji nadawczych, a także przeciwdziałanie wrogiej propagandzie radiowej146.

Obsługę logistyczną aparatu bezpieczeństwa publicznego zapewniały wydziały: finansowy i gospodarczo-administracyjny. Utworzony jeszcze w grudniu 1944 r. Wydział Finansowy miał za zadanie opracowywanie budżetu resortu/ministerstwa i podległych mu jednostek organizacyjnych oraz ich zabezpieczenie finansowe. W marcu 1947 r. przemianowano go na Biuro Finansowo-Budżetowe, a w listopadzie 1951 r. na Departament Finansowy (w ramach KdsBP zachował tę nazwę)147. Wydział Go- spodarczo-Administracyjny utworzono 2 stycznia 1945 r. Do którego zadań należało „rozporządzanie, organizowanie zaopatrzenia i zaopatrywanie wszystkimi materialnymi zasobami ministerstwa i jednostek wojskowych wchodzących w skład resortu”. Jednostka często zmieniała nazwę: już w kwietniu 1945 r. na Departament III (zaopatrzenia), w marcu 1946 r. – Zarząd Gospodarczy, a w kwietniu 1946 r. przekształcono ją w Szefostwo Zaopatrzenia. W maju 1953 r. została zreorganizowana i na jej bazie powstały aż cztery nowe: Departament Zaopatrzenia (wydziały: Mundurowo- -Taborowy, Odbioru i Magazynowania Wyposażenia, Transportowy, Uzbrojenia, Zaopatrzenia Materiałowego i Żywnościowy), Departament Organizacji i Planowania

– planowanie zaopatrzenia MBP i jednostek mu podległych (wydziały: Gospodarki Materiałowej, Organizacji, Planów Zbiorczych, Przedsiębiorstw), Departament Kwaterunkowo-Budowlany – planowanie, projektowanie i nadzór nad budownictwem dla potrzeb resortu (wydziały: Administracyjno-Kwaterunkowy, Budownictwa i Remontów, Budowy Gmachów Centralnych, Finansowy, Inwestycji Bezpośrednich, Organizacji i Planowania) i Kwatermistrzostwo Centralnych Jednostek MBP – zaopatrzenie centrali ministerstwa (wydziały: Administracji Domów Mieszkalnych, Finansowy, Kwaterunkowy, Mundurowo-Żywnościowy, Remontów i Konserwacji oraz Ogólny). Wszystkie cztery jednostki podporządkowano Generalnemu Dyrektorowi ds. Zaopatrzenia MBP, któremu ponadto podlegała jeszcze jedna samodzielna jednostka – Wydział Kadr przy Generalnym Dyrektorze ds. Zaopatrzenia, zajmująca się sprawami osobowymi ww. jednostek148. W ramach KdsBP w marcu 1955 r. jednostki

145AIPN, KdsBP, Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 055/org. przewodniczącego KdsBP, 18 III 1955 r., k. 144; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s.20, 26, 203–213, 311, 363–367.

146Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 26, 223.

147AIPN, MBP, 2585, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjno-etatowy nr 020 ministra BP, 5 III 1947 r., k. 14; AIPN, MBP, 169, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1951 r., Rozkaz organizacyjny nr 0156/org. ministra BP, 7 XI 1951 r., k. 207; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 27–28, 247–251, 312, 391–392.

148AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 062/org. ministra BP, 13 V 1953 r., k. 89–90.

47

te oraz dotychczasowe Biuro Socjalne MBP połączono w Departament Administra- cyjno-Gospodarczy149. W marcu 1945 r. utworzono w MBP Szefostwo Służby Zdrowia administrujące lecznictwem w resorcie, od maja 1953 r. pod nazwą Departament Służby Zdrowia. W grudniu 1954 r. jednostki służby zdrowia dotychczasowego MBP podporządkowano MSW150.

Pozostałe jednostki funkcjonujące w różnych okresach w ramach MBP/KdsBP: Biuro Paszportów Zagranicznych nadzorujące sprawy związane z wyjazdami zagranicznymi (od czerwca 1950 r.)151; Biuro do spraw Dowodów Osobistych nadzorujące prace przygotowawcze do wprowadzenia dowodów osobistych dla obywateli polskich (od października 1947 do końca 1949 r.; pewne struktury do połowy czerwca 1950 r.)152; Wydział Mobilizacyjny (MOB) nadzorujący sprawy mobilizacyjne (powołany w lutym 1949 r. i przekształcony w maju 1951 r. w Biuro Wojskowe, a w ramach KdsBP w Samodzielny Wydział „C”)153; Departament Ogólno-Administracyjny (od stycznia 1953 r.) regulujący m.in. prawo pobytu cudzoziemców w Polsce, obywatelstwa, ekstradycje i deportacje, wydający zezwolenia na posiadanie radiostacji, broni i materiałów wybuchowych, zwiedzanie i filmowanie obiektów chronionych, wykonywanie pomiarów topograficznych; jednostka ta przejęła z Gabinetu Ministra Wydział Prawny z dotychczasowymi kompetencjami, czyli przede wszystkim opracowywanie i opiniowanie projektów aktów prawnych ministra i powstających w ministerstwie154; Biuro Socjalne zajmujące się sprawami socjalnymi pracowników i funkcjonariuszy resortu (od września 1950 r.)155. Strukturę KdsBP uzupełniały: Biuro „A” (Szyfrów) powstałe po przemianowaniu byłego Biura „C” MBP156, Wydział „B”, a od października, bądź grudnia 1955 r. Biuro „B” (Obserwacji), utworzone na bazie dotychczasowego Wydziału „A” MBP157, i Komendantura Ochrony KdsBP158.

Zbigniew Nawrocki

149AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 057/org. przewodniczącego KdsBP, 18 III 1955 r., k. 95–96; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20–21, 28–29, 259–293, 312, 407–415.

150Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 29, 295–299.

151Ibidem, s. 21, 27, 233–234.

152AIPN, MBP, 2585, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjny nr 077/org. ministra BP, 10 XI 1947 r., k. 114–115; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 20, 27, 235.

153AIPN, MBP, 71, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1951 r., Rozkaz organizacyjny nr 045/org. ministra BP, 14 V 1951 r., k. 78; AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 070/org. przewodniczącego KdsBP, 28 IV 1955 r., k. 112; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 27, 239–242, 312, 405.

154AIPN, MBP, 171, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1953 r., Rozkaz organizacyjny nr 011/org. ministra BP, 28 I 1953 r., k. 15; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 21, 27, 243–244.

155Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 21, 29, 301, 312.

156AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 010/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 13; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 312, 399–400.

157AIPN, KdsBP, 42, Gabinet Przewodniczącego, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 011/org. przewodniczącego KdsBP, 10 III 1955 r., k. 14; AIPN, KdsBP, Wydział Organizacyjno-Etatowy, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 0137/org. przewodniczącego KdsBP, 8 X 1955 r., k. 348–353; ibidem, Rozkaz organizacyjny nr 0167/org. przewodniczącego KdsBP, 15 XII 1955 r., k. 430; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 311, 379–382.

158Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 312, 415.

48

Kadry aparatu bezpieczeństwa

„Byłbym Wam bardzo wdzięczny, jeślibym mógł pod Waszym Dowództwem wziąć udział w bezpośredniej walce z agentami Sosnkowskich i Raczkiewiczów...”159

W badaniach nad aparatem bezpieczeństwa w Polsce istotne są wątki związane z jego kadrami. Bez ich poznania nie jest możliwe sformułowanie całościowej oceny MBP i jego roli w instalowaniu nowego systemu politycznego w Polsce oraz uzyskanie odpowiedzi na pytania fundamentalne dla zrozumienia istoty tej instytucji, m.in. o stopień zależności jej struktur i pracowników od sowieckich służb specjalnych, o liczbę i rolę doradców sowieckich czy o rzeczywisty wpływ PPR/PZPR na działania aparatu bezpieczeństwa. Postulaty badawcze dotyczą także pytań o samych funkcjonariuszy160: o motywy wstąpienia do służby, pochodzenie, wykształcenie, wiek, narodowość, przebieg kariery.

Do czasu odtajnienia i przejęcia w 2002 r. przez Instytut Pamięci Narodowej podstawowych zbiorów archiwalnych komunistycznych służb specjalnych badania obsady, struktur i działalności Urzędu Bezpieczeństwa były prowadzone w dość wąskim zakresie. Ograniczenia w dotarciu do zbiorów archiwalnych spowodowały, że poza Mieczysławem Moczarem161 i Józefem Różańskim162 żaden z wysokich funkcjonariuszy MBP nie doczekał się dotychczas163 wnikliwych prac biograficznych. Udostępnienie akt osobowych funkcjonariuszy reżimu spowodowało długo oczekiwany przełom w badaniach zmierzających do ukazania społeczeństwu rzeczywistej roli, jaką ludzie UB odegrali w zdławieniu polskich dążeń niepodległościowych po 1944 r. O ile bowiem ich praca i jej skutki nie są już białymi plamami najnowszej historii Polski, o tyle same kadry stanowią nadal ogromny i w znacznej mierze nieznany obszar badawczy.

Zgoła odmiennie od polskich doświadczeń przedstawia się biografistyka aparatu bezpieczeństwa naszych sąsiadów, w równym stopniu – jak można domniemywać

– zainteresowanych rozliczeniem z komunistyczną przeszłością. W 1998 r. jako pierwsi słownik funkcjonariuszy Stasi wydali Niemcy164. Rok później podobne wydawnictwa

159AIPN, 0193/6975, Akta osobowe Adama Korneckiego (Dawida Kornhendlera), Prośba o przyjęcie do pracy w UB z 1945 r., k. 2.

160W przemówieniu na odprawie krajowej aktywu partyjnego 18 XI 1949 r. Stanisław Radkiewicz stwierdził: „Żaden pracownik naszego systemu […] nie może szukać sobie równych w czujności, gdyż nie ma i nie może być nikogo bardziej czujnego, bardziej zmobilizowanego do walki z wrogiem klasowym – szpiegiem, dywersantem, bandytą i każdym innym przestępcą” (AIPN, GZI WP, 835/162, t. 8, Korespondencja różna Wydziału Inspekcji GZI MON za rok 1953, k. 62). W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że była to kontynuacja odprawy z 28–29 X 1949 r. Nawiązanie we wstępie przez ministra Radkiewicza do uchwał II Plenum PZPR, przekazanych przez Jakuba Bermana, pozwala przypuszczać, że była to jednak odrębna odprawa aktywu MBP. W książce Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956, cz. 2, s. 215, publikowany jest stenogram wystąpień wysokich rangą funkcjonariuszy MBP z odprawy aktywu 21 XI 1949 r. Oba dokumenty pochodzą prawdopodobnie z tej samej narady, odbytej 18–21(?) XI 1949 r., zwołanej natychmiast po zakończeniu obrad III Plenum partii.

161K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar „Mietek”. Biografia polityczna, Warszawa 1998.

162B. Fijałkowska, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995.

163W 1989 r. próbę charakterystyki środowiska podjął T. Zdybała; zob. idem, Funkcjonariusze i żołnierze resortu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1952, „Zeszyty Naukowe ASW” 1989, nr 56, s. 147–164.

164Wer war wer im Ministerium für Staatssicherheit. Kurzbiographien des MfS-Leitungspersonals 1950 bis 1989, oprac. J. Gieseke, Berlin 1998.

49

ukazały się w Rosji165 i na Litwie166. W 2003 r. równie udaną próbę podjęto w Czechach167. Kontynuacją rosyjskich wydawnictw z końca lat dziewięćdziesiątych jest encyklopedia tajnych służb Rosji opublikowana w 2003 r. w Moskwie168.

Tymczasem w Polsce książka poświęcona kadrom aparatu bezpieczeństwa ukazała się wprawdzie w 2000 r.169, lecz w swej zasadniczej części powstała przed rokiem 1978 i była efektem pracy funkcjonariuszy SB, których celem było stworzenie informatora personalnego przeznaczonego wyłączenie do użytku wewnętrznego i będącego w rzeczywistości księgą chwały kierowniczych kadr aparatu bezpieczeństwa, zasłużonych „w walce o utrwalenie władzy ludowej”. Informator opracowany został przez zespół pracowników Biura „C” Ewidencji i Archiwum MSW, pracujących pod kierunkiem ppłk. Jan Zabawskiego, byłego szefa WUBP we Wrocławiu. Po uwzględnieniu zastrzeżeń dotyczących przede wszystkim kwestii wykształcenia i narodowości pracowników MBP/KdsBP, informator MSW stanowi obecnie podstawę badań m.in. nad narodowością i przynależnością służbową kierowniczych struktur MBP.

Dla potrzeb niniejszego opracowania przebadano głównie akta osobowe funkcjonariuszy MBP szczebla centralnego, wojewódzkiego i powiatowego170. Pewną

165H.W. Pietrowa, K.W. Skorkin, Kto rukowodił NKWD 1939–1941, Moskwa 1999.

166L. Truska, A. Anusauskas, I. Petraviciute, Sovietinis Saugumas Liteuvoje 1940–1953 Metais. MVD-MGB. Organizacine, struktuta, personalas ir veikla, Vilnius 1999.

167P. Benda, Přehled svazků a spisů vnitřního zpravodajství centrály Státní bezpečnosti v roce 1989, Praha 2003.

168Encykłopedija siekrietnych służb Rosii, red. I.A. Kołpakin, Moskwa 2003.

169Ludzie bezpieki...

170Przebadano akta osobowe ze zbiorów AIPN m.in.: Stefana Antosiewicza (sygn. 0218/2075), Józefa Arskiego (0193/7717), Jefima Artymowicza (0329/4), Aleksandra Banulewicza (0193/7179), Mieczysława Baumaca (0193/9014), Wiktora Biełycha (0329/6), Adama Bienia (0193/8919), Leona Borejszy (0194/1409), Teresy Braude (0193/281), Zygmunta Braude (0193/6984), Mieczysława Broniatowskiego (0194/1763), Idziego Bryniarskiego (0194/2849), Julii Brystigerowej (0154/49), Juliusza Burgina (0154/48), Tigrana Chaczaturiana (0329/ 10), Józefa Chanachowicza (0193/6981), Henryka Chmielewskiego (0194/1764), Władysława Ciastonia (0604/ 1618), Nikity Czełmadinowa (0193/212), Włodzimierza Czubaka (0194/1221), Walentego Czyslera (0329/16), Tadeusza Diałtowieckiego (0193/73399), Władysława Dominika (0154/51), Eugeniusza Dowkana (0154/50), Michała Drzewieckiego (0604/195), Alfonsa Duczki (0193/6982), Teodora Dudy (0194/927), Hipolita Duljasza (0194/1346), Józefa Dziemidoka (0327/35), Anatola Fejgina (0194/716), Jerzego Grigorija Fesenki (0329/19), Zbigniewa Fijałka (0193/8623), Leona Fojera (0193/8652), Jana Freya-Bieleckiego (00220/23), Adama Gajewskiego (0329/23), Bolesława Galczewskiego (0604/143), Leona Gangela (0193/6913), Feliksa Goldsztajna (0194/2404), Jana Góreckiego (0604/811), Witolda Górnego (0194/1873), Heleny Grudy (0193/6983), Faustyna Grzybowskiego (0329/27, t. 1 i 2), Michała Hakmana (0194/1722), Adama Humera (0193/6972), Michała Jachimowicza (0194/1071), Józefa Jurkowskiego (0154/54), Edwarda Kaleckiego (698/1411), Marii Kamińskiej (698/1434), Witolda Kaszkura (0194/1194), Stanisława Klaro (0193/6967), Jana Klimaszewskiego (0193/6966), Stefana Kłosiewicza (0194/3154), Wacława Komara (0218/2076), Juliana Konara (0194/921), Bernarda Koniecznego (0194/2390), Stanisława Kończewicza (0194/3476), Grzegorza Korczyńskiego (0193/599), Eliasza Kotona (0193/8705), Józefa Krakowskiego (0193/6974), Józefa Kratko (0193/6976), Mikołaja Krupskiego (00805/58), Jana Lecha (0218/652), Wiktora Leszkowicza (0193/6995–6996), Edwarda Leśniewskiego (0194/ 2421), Amelii Leśniewskiej (706/45), Wacława Lewikowskiego (0193/6992), Grzegorza Łanina (0193/6994), Michała Łanina (01024/1081), Dagoberta Jerzego Łańcuta (0193/3061), Anny Madalińskiej (0194/1205), Ryszarda Matejewskiego (0604/19), Edwarda Matusiaka (0194/2104), Kazimierza Michalaka (0154/52), Mieczysława Mietkowskiego (0193/7004), Teodora Mikusia (0604/141), Stefana Młynarczyka (0154/53), Józefa Mrozka (0193/7001), Jana Niedbały (710/184), Aleksandra Nikolenki (0193/754), Artura Nowaka (0604/2), Zygmunta Okręta (0194/1077), Jana Olkowskiego (00244/163), Mikołaja Orechwy (0193/6999), Aleksandra Paczkowskiego (0194/2877), Henryka Palki (0218/83), Jefima Parfieniuka (0193/7016), Zbigniewa Paszkowskiego (0194/1496), Tadeusza Paszty (0706/935), Henryka Piaseckiego (0193/7015), Daniela Piękniewskiego (0193/8619), Henryka Piętka (0604/238), Stanisława Pizły (0193/3795), Ludwika Przysuskiego (0193/7397), Jana Ptasińskiego (0194/787), Antoniego Pundy (0194/1425), Stanisława Radkiewicza (0218/1417), Czesława

50