Aparat_kadra_kier_tom I

3.Powiatowego UBP i miast powiatowych wydzielonych na 51 osób.

4.Gminnego UBP przy posterunku Milicji Obywatelskiej na 3 osoby.

5.Wojewódzkiego Oddziału Cenzury Wojennej z zasięgiem 500 000 listów miesięcznie na 69 osób.

6.Powiatowego Oddziału Cenzury Wojennej z zasięgiem 100 000 listów miesięcznie na 19 osób”14.

Po kilku latach kształtowania się aparatu bezpieczeństwa powstała struktura o ściśle pionowej zależności składająca się z MBP (centrali), wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego, powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego, a na niektórych terenach w latach 1944–1945 również gminnych urzędów bezpieczeństwa publicznego, referatów ochrony (RO)15 i referatów wojskowych (RW)16. Z chwilą powstania KdsBP powstały delegatury do spraw BP.

Podstawową jednostką organizacyjną w MBP były departamenty, w których skład wchodziływydziały,podzielonezkoleinasekcje;wWUBPodpowiednikamidepartamentów były składające się z kilku sekcji wydziały; w PUBP występowały referaty (sekcje).

W szczytowym, przypadającym na rok 1953, okresie rozwoju liczebnego i organizacyjnego MBP na terenie całego kraju, oprócz rozbudowanej centrali w Warszawie, funkcjonowało: siedemnaście wojewódzkich UBP, dwa miejskie UBP na prawach wojewódzkich (w Warszawie i Łodzi), czternaście miejskich UBP, dziesięć UBP na miasto i powiat (Toruń, Będzin, Bielsko, Bytom, Częstochowa, Gliwice, Radom, Tarnów, Jelenia Góra, Wałbrzych), 265 powiatowych UBP, jeden UBP na Nową Hutę i placówki UBP na m.st. Warszawę: UBP Wawer i UBP Włochy17.

Dwunastoletni okres istnienia MBP i powstałego na jego bazie KdsBP obfitował w decyzje, zarządzenia i rozkazy, na których podstawie w latach 1944–1956 resort podlegał rozbudowie i częstym zmianom organizacyjnym. W literaturze przedmiotu struktura aparatu bezpieczeństwa jest zazwyczaj opisywana w początkowym (lata 1944–1945) i końcowym (rok 1953) etapie jego istnienia. Analiza resortowego rozkazodawstwa pozwala wyróżnić w latach 1944–1956 kilka okresów funkcjonowania MBP/KdsBP, w których dokonały się znaczne zmiany organizacyjne, strukturalne i kompetencyjne18.

W okresie 1944–1956, wraz ze zwiększeniem liczby etatów, ewoluowała także struktura aparatu, dostosowując się do jego aktualnych potrzeb. Po latach jedynie nieliczni specjaliści są w stanie wymienić poszczególne wydziały/departamenty resortu, podać ich prawidłową nazwę i określić zakres przewidzianych dla nich kompetencji. Dla przykładu: tylko jeden z kilkunastu istniejących w MBP działów – Szefostwo Zaopatrzenia – w 1951 r. składał się aż z czternastu wydziałów: Uzbrojenia, Mundurowego, Nadzoru i Odbioru Technicznego, Centralnego Magazynu Mundurowo- -Taborowego, Transportowego, Centralnego Garażu, Budowlanego, Kwaterunkowo-

14AIPN, 0990/1, t. 1, Rozkaz nr 29 z 14 XI 1944 r., k. 61.

15Placówki UB tworzone w ważniejszych zakładach przemysłowych.

16Placówki UB tworzone w zakładach przemysłowych produkujących na potrzeby wojska.

17AIPN Rz, 051/194, Wykaz Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego wg województw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, k. 310–329.

18Zmiany organizacyjne aparatu bezpieczeństwa opracowano na podstawie monografii: A. Bilińska-Gut,

Struktura i organizacja..., s. 89–120, H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944-1990..., s. 21–33 i Ludzie bezpieki..., s. 49–57, 170–171.

21

-Eksploatacyjnego, Ogólnoorganizacyjnego, Planowania, Administracyjno-Gospo- darczego, Administracji Nieruchomościami, Inspekcji i Żywnościowego.

Stale powiększający się resort w krótkim czasie stał się państwem w państwie, z własną siecią punktów usługowych, szpitali, przedszkoli i sanatoriów. Na początku lat pięćdziesiątych MBP posiadało m.in.: dwa szpitale i poliklinikę w Warszawie i kilkanaście podobnych ośrodków leczniczych w miastach wojewódzkich, dwanaście sanatoriów19, siedem domów wczasowych20, a nawet pięć przedszkoli w samej tylko stolicy. Rozrost aparatu niósł ze sobą również wzrost liczby etatów pomocniczych. Rozkazy personalne MBP zawierają wiele informacji o stanowiskach, świadczących o przeroście zatrudnienia w resorcie. W wykazie stanowisk resortowych przewidziano etaty np.: pedalarza Centralnej Drukarni MBP w Łodzi21, pielęgniarki oseskowej oddziału ginekologiczno-położniczego Centralnego Szpitala MBP22, inspektora ds. trykotarstwa i tkactwa Wydziału Pracy Departamentu Więziennictwa23 czy magazyniera działu leków suchych, specyfików, trucizn i narkotyków Centralnej Składnicy Sanitarnej Szefostwa Służby Zdrowia24.

W ciągu pierwszych dwunastu lat swego istnienia aparat bezpieczeństwa w Polsce zmieniał nie tylko swą liczebność i strukturę. Znacznym zmianom uległy także metody pracy, w której coraz powszechniej zaczęto wykorzystywać środki techniczne. Począwszy od 1953 r. funkcjonariusze MBP byli stałymi klientami międzynarodowych Targów Lipskich25, na których kupowano nowoczesny sprzęt niezbędny w pracy operacyjnej i środki łączności. Poprzez pośredników zakupów dokonywano także na terenie wrogiej NRF26. Stale podwyższano przy tym kwalifikacje pracowników. Dokumenty MBP i KdsBP z okresu 1953–1956 świadczą o częstych wyjazdach funkcjonariuszy z Polski na szkolenia do NRD27, ZSRR28 i Czechosłowacji29.

Realizację zasadniczych działań aparatu bezpieczeństwa przewidziano dla dwóch jego głównych pionów: operacyjnego i śledczego. Czynności usługowe wobec nich spełniały służby pomocnicze (np. łączności, kwatermistrzostwa, uzbrojenia).

Urząd Bezpieczeństwa posługiwał się metodami działań typowymi dla służb specjalnych państw totalitarnych. Funkcjonariusze operacyjni i śledczy na skalę masową stosowali m.in.: rozmowy prewencyjne, zatrzymania i aresztowania, pobicia, brutalne śledztwa, inwigilację osób, korespondencji, lokali, ale także porwania i uprowadzenia, mordy polityczne, egzekucje w więzieniach i aresztach. O przypadkach zabójstw,

19Sanatoria w Busku, Cieplicach, Głuchołazach, Kańsku, Korczakowie, Krynicy, Kudowie, Otwocku, Szklarskiej Porębie (Jurata, Rzemieślnik i Witoldówka) oraz Żegiestowie.

20Domy wczasowe w Bierutowicach („Marysieńka”), Jastrzębiej Górze, Karpaczu (Zameczek „Raj”), Międzywodziu, Sopocie, Zakopanym i Zatrzebiu.

21AIPN, 0990/12, Rozkazy personalne MBP za rok 1945, k. 175.

22AIPN, 0990/22, t. 4, Rozkazy personalne MBP za rok 1946, k. 200.

23AIPN, 0990/15, t.1, Rozkazy personalne MBP za rok 1946, k. 43.

24AIPN, 0990/28, Rozkazy personalne MBP za rok 1948, k. 248.

25AIPN, 0990/37, Rozkazy personalne MBP za rok 1953, k. 349; AIPN, 0990/40, Rozkazy personalne MBP za rok 1954, k. 413; AIPN, 0990/43, Rozkazy personalne KdsBP za rok 1955, k. 250, 361.

26AIPN, 0990/44, Rozkazy personalne KdsBP za rok 1956, k. 51.

27Szkolenia w Stasi prowadzono głównie w zakresie techniki operacyjnej (AIPN, 0990/44, Rozkazy personalne KdsBP za rok 1956, k. 166).

28AIPN, 0990/45, Rozkazy personalne KdsBP za rok 1956, k. 337, 408.

29AIPN, 0990/44, Rozkazy personalne KdsBP za rok 1956, k. 196.

22

otruć, rozstrzeliwań bez sądu zeznawał w 1954 r. oficer sowiecki mjr Bronisław Szymański30. Wśród skrytobójczo zamordowanych wymienił m.in. członka KG NZW Tadeusza Łabędzkiego31, kapelana 27. Wołyńskiej DP AK ks. Jana Dąbrowskiego32 i naczelnika więzienia w Rawiczu Zygmunta Grabowskiego33.

W zakresie obowiązków pracowników operacyjnych przewidziano: zakładanie i prowadzenie różnego rodzaju spraw (np. agenturalnego rozpracowania, sprawdzenia, poszukiwania), werbowanie i prowadzenie osobowych źródeł informacji, organizowanie zasadzek, inwigilacji, aresztowań, wstępne przesłuchania.

BudzącypowszechnągrozęoficerowieśledczyUBzkolei,poprzejęciusprawodfunkcjonariuszy z pionu operacyjnego, prowadzili przesłuchania, opracowywali akty oskarżenia, werbowali agenturę celną, doraźnie brali udział także w aresztowaniach. Głównym celem ich pracy było poszerzenie informacji zebranych przez pion operacyjny, przydatnych do dalszych działań operacyjnych oraz do przyszłych czynności procesowych.

Badane od kilkunastu lat w szerokim zakresie skutki prowadzonych przez UB działań operacyjno-śledczych odsłaniają kolejne obszary aktywności wszechobecnego aparatu. Obiektami działalności operacyjnej funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa byli autentyczni lub wyimaginowani przeciwnicy władzy komunistycznej instalowanej od 1944 r. w Polsce, zarówno ci instytucjonalni, jak i personalni, związani rodzinnie lub środowiskowo ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, tradycją lub instytucjami II RP czy Kościołem34. „Wrogiem ludu” (de facto wrogiem partii) była ponadto każda osoba, niezależnie od wieku, płci, pochodzenia czy narodowości, nieuznająca władzy PPR/PZPR, niegodząca się z narzuconym systemem, niezadowolona z poczynania władz lub je krytykująca, niepotrafiąca sprostać stawianym przez partię zadaniom (np. dostawy obowiązkowe) itp.

Z czasem system bezprawia i terroru dotknął również, w znacznie mniejszej jednak skali, ludzi go tworzących i bezgranicznie mu oddanych. Za kratami znaleźli się m.in. Władysław Gomułka35, Michał Rola-Żymierski36 (do 1949 r. minister obrony

30Bronisław Szymański (ur. 1922), funkcjonariusz MBP; żołnierz 1. DP im. Tadeusza Kościuszki (1943–1944), absolwent kursu NKWD w Kujbyszewie (1944), członek grupy MBP gen. Romana Romkowskiego (1944–1945), oficer śledczy w Departamencie Śledczym MBP (1945–1954); w 1954 r. odwołany do ZSRR; 15/16 XII 1954 r. został przesłuchany przez KGB w Gatczynie pod Petersburgiem na okoliczność jego służby w MBP w Polsce.

31Tadeusz Łabędzki (1917–1946), członek Stronnictwa Narodowego, Młodzieży Wszechpolskiej, redaktor konspiracyjnego pisma „Wszechpolak”, żołnierz NZW (1945–1946); aresztowany w Łodzi 7 IV 1946 r., zamordowany 9 VI 1946 r. przez funkcjonariuszy MBP.

32Jan Dąbrowski „Rafał” (1910–1945), ksiądz rzymskokatolicki, kapelan 27. Wołyńskiej DP AK; aresztowany w Lublinie w sierpniu 1944 r., zamordowany przez funkcjonariuszy MBP w maju (25?) 1945 r.

33Zygmunt Grabowski (1887–1945), funkcjonariusz więziennictwa; zastępca naczelnika więzienia w Rawiczu (1936–1939); po wojnie zgłosił się do pracy w więzieniu w Rawiczu, naczelnik w okresie 29 III–10 IV 1945 r.;

10IV 1945 r. zamordowany przez funkcjonariuszy MBP. Zob. M. Grabska-Taczanowska, Major Bronisław Szymański zeznaje w Gatczynie w 1954 r., „Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn GKBZpNPIPN” 1995, t. 38, s. 262–282. K. Bedyński, Przedwojenni funkcjonariusze...

34A. Paczkowski, Aparat bezpieczeństwa w latach odwilży...

35Władysław Gomułka „Wiesław” (1905–1982), działacz komunistyczny, polityk; w okresie przedwojennym kilkakrotnie więziony za działalność komunistyczną; sekretarz (1943–1945), następnie sekretarz generalny KC PPR, członek BP KC PPR/PZPR (1944–1948), I wicepremier i minister Ministerstwa Ziem Odzyskanych (1944–1949); w 1948 r. oskarżony o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”, więziony w latach 1951–1954; 1956–1970 I sekretarz KC PZPR.

36Zob. przypis 16.

23

narodowej), Marian Spychalski37, Grzegorz Korczyński38, Wacław Komar39 i wielu innych. W okresie przyspieszonej stalinizacji kraju strach przed uwięzieniem i represjami dotykał wszystkich bez wyjątku grup społecznych i zawodowych.

Następstwa wydarzeń 1953 r. w ZSRR stworzyły warunki do przeprowadzenia

– początkowo niewielkich i powolnych – zmian politycznych w Polsce, które nie mogły ominąć wszechwładnego – jak się wydawało – aparatu bezpieczeństwa. Kierujący od 1944 r. RBP/MBP gen. Radkiewicz po raz pierwszy wypowiedział słowa krytyki pod adresem podległych sobie służb 4 III 1954 r. na naradzie aktywu partyjnego MBP40. Na fali odwilży coraz częściej otwarcie krytykowano sposób funkcjonowania ministerstwa. Ogromną rolę odegrały wówczas, nadawane począwszy od 28 września 1954 r., zeznania zbiegłego na Zachód Józefa Światły, kompromitujące MBP i jego funkcjonariuszy.

W grudniu 1954 r. w oficjalnym organie partii „Nowe Drogi” zamieszczono tekst krytykujący „wypadki poważnego naruszania praworządności przez poszczególne ogniwa służby bezpieczeństwa”41. Po raz pierwszy zapowiadano w nim możliwość otrzymania zadośćuczynienia za doznane krzywdy.

Zanim doszło do realizacji formułowanych u schyłku 1954 r. deklaracji, podjęto działania likwidujące MBP. 9 grudnia 1954 r. na jego miejsce powołano dwa odrębne resorty: Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Zasadnicze obowiązki zlikwidowanego ministerstwa przejął KdsBP. Wspomniany Dekret z 20 lipca 1954 r. zadania stojące przez funkcjonariuszami nowego urzędu formułował słowami, których treść nie pozostawiała złudzeń, co do wyznaczonej Komitetowi roli: „Działając na podstawie prawa ludowego organy bezpieczeństwa publicznego prowadzą nieugiętą walkę z agentami imperializmu, szpiegami, dywersantami, sabotażystami i innymi elementami godzącymi w ustrój demokracji ludowej oraz z wszelką działalnością wymierzoną przeciw budownictwu socjalistycznemu w Polsce”42.

37Marian Spychalski (1906–1980), działacz komunistyczny, marszałek WP; organizator GL, członek KRN, szef sztabu WP, zastępca naczelnego dowódcy WP ds. polityczno-wychowawczych, I wiceminister ON (1944–1949); po usunięciu z wojska w 1949 r. minister budownictwa, architekt we Wrocławiu; więziony w latach 1950–1956; po zwolnieniu m.in. minister obrony narodowej (1956–1968), przewodniczący Rady Państwa (1968–1970).

38Grzegorz Korczyński, właśc. Stefan Jan Kilanowicz (1915–1971), gen. bryg.; uczestnik wojny domowej w Hiszpanii (1936–1938), jeden z organizatorów GL i AL, pomocnik ministra BP ds. operacyjnych (1946–1948); aresztowany w 1951 r. w związku ze sprawą Władysława Gomułki; po zwolnieniu z więzienia szef Zarządu II Sztabu Generalnego WP (1957–1965); wiceminister ON (1965–1971), ambasador w Algierii (1971).

39Wacław Komar, właśc. Mendel Kossoj (1909–1992), gen. bryg.; uczestnik wojny domowej w Hiszpanii (1936– –1938), szef oddziału II Sztabu Generalnego WP (1945–1947), dyrektor Wydziału II Samodzielnego MBP (1947), dyrektor Departamentu VII MBP (1947–1950), wiceminister ON i kwatermistrz WP (1951–1953); więziony w latach 1953–1956; po zwolnieniu dowódca Wojsk Wewnętrznych (1956–1960); dyrektor generalny MSW (1960–1967).

40D. Jarosz, Nieznany dokument...

41Umacniamy ludową praworządność (artykuł wstępny), „Nowe Drogi” 1954, nr 12, s. 7: „Partia i rząd ostatnio stwierdziły wypadki poważnego naruszania praworządności przez poszczególne ogniwa służby bezpieczeństwa, wypadki postępowania sprzecznego z ustawami władzy ludowej, z polityką partii, z humanistyczną ideą socjalizmu, której służy nasze państwo ludowe. Wypadki te są obecnie badane. Obywatele, którzy padli ofiarą tego rodzaju naruszeń praworządności, zostali zwolnieni z więzienia i otrzymują pełne zadośćuczynienie za wyrządzoną im krzywdę; zostanie uczynione wszystko, aby ułatwić im powrót do normalnego życia i pracy...”.

42Dz.U. 1954, nr 34, poz. 142.

24

Istniejący zaledwie dwa lata KdsBP rozwiązano 28 listopada 1956 r. Jego kompetencje przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Na bazie kadr i struktur Urzędu Bezpieczeństwa powstała zamaskowana przed społeczeństwem w komendach wojewódzkich Milicji Obywatelskiej Służba Bezpieczeństwa (w powiatach Referaty SB)43, spełniająca przez następne ponad trzydzieści lat rolę tajnej policji politycznej w Polsce.

W latach 1944–1956, w wyniku zastosowanego terroru, rozbito (przy współpracy sowieckiej) zbrojne i polityczne podziemie niepodległościowe, zdławiono legalną opozycję polityczną, wyniszczono elity II RP, uderzono w Kościół katolicki i polską wieś. Opierając się na niezwykle represyjnym ustawodawstwie, skazano na karę śmierci i w większości stracono ok. 5 tys. osób44. Na wzór sowiecki stworzono Gułag liczący w 1954 r. 179 obiektów więziennych, w tym 51 więzień centralnych, 85 więzień karno-śledczych, 2 zakłady dla młodocianych, 2 kolonie rolne i 39 Ośrodków Pracy Więźniów45, przez który przeszło ponad milion osób. Tylko w 1951 r. więziono 110 tys. osób, w tym 14 tys. więźniów tzw. antypaństwowych. W 1953 r. liczby te wynosiły odpowiednio 162 tys. i 9 tys.46 Nawet w opinii osób pełniących kierownicze stanowiska w służbie więziennej: „Polska była jednym wielkim więzieniem”47.

Równie tragiczny bilans dwunastu powojennych lat sprawowania przez komunistów władzy w Polsce nie byłby możliwy bez istnienia rozbudowanego, podporządkowanego PPR/PZPR, powiązanego ze służbami specjalnymi ZSRR aparatu bezpieczeństwa, działającego na krawędzi nawet ówczesnego prawa, a także poza nią.

Krzysztof Szwagrzyk

Struktura aparatu bezpieczeństwa

Ponad dwunastoletni okres funkcjonowania Resortu/Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i powstałego na jego bazie Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego obfitował w zarządzenia, decyzje i rozkazy, na podstawie których w latach 1944–1956 aparat bezpieczeństwa podlegał rozbudowie i reorganizacji. Analiza resortowych aktów normatywnych i dostępnej literatury nie pozwala, przynajmniej do czasu powołania KdsBP, na wyodrębnienie jakichkolwiek cezur, które dzieliłyby ten przedział czasu, na pewne naturalne, naznaczone gruntowną reorganizacją całego aparatu, okresy. Zmiany dokonywały się najczęściej w sposób doraźny, niesystemowy. Bezpieka bowiem, przez cały okres działalności doskonaliła i dostosowywała swe struktury do potrzeb wynikających z polityki realizowanej przez suwerena jej poczynań, partię komunistyczną.

Już w kilka dni po przybyciu do Lublina, 1 sierpnia 1944 r., Stanisław Radkiewicz rozpoczął organizowanie struktur RBP. Utworzono wówczas trzy pierwsze jednostki:

43Ludzie bezpieki... s. 19.

44O karach śmierci w latach 1944–1956 z Krzysztofem Szwagrzykiem i Janem Żarynem rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn IPN” 2002, nr 11, s. 4–29.

45H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990..., s. 71.

46K. Bedyński, Niektóre oblicza..., s. 12.

47Ibidem.

25

Wydział Operacyjny (Kontrwywiad), na którego czele stanął Roman Romkowski, Wydział Personalny z kierownikiem Mikołajem Orechwą i Sekretariat kierownika Resortu z Julianem Konarem. Ówczesny Kontrwywiad realizować miał całość zagadnień operacyjnych wynikających z kompetencji przydzielonych RBP: zwalczanie szpiegostwa (głównie pozostałości niemieckiej agentury, likwidacja resztek niemieckiej administracji okupacyjnej, ujawnianie zdrajców narodu polskiego oraz rozpracowywanie i zwalczanie, określanych mianem „reakcji”, cywilnych i wojskowych struktur Polskiego Państwa Podziemnego48. Sukcesywnie powoływano dalsze jednostki organizacyjne Resortu: 22 sierpnia 1944 r. został utworzony Wydział Ochrony PKWN (rządu) – kierownik Leon Andrzejewski. W grudniu tegoż roku w skład wydziału weszło jeszcze 837 żołnierzy z Brygady Wojsk Wewnętrznych49. Następnymi jednostkami były: powołana 30 sierpnia 1944 r. Komendantura (ochrona gmachów i obiektów podległych RBP) – kierownik Stefan Sobczak; 1 września 1944 r. Wydział Cenzury (perlustracja korespondencji) – kierownik Michał Rossner i 26 września 1944 r. Biuro Prawne – kierownik Zygmunt Braude. W połowie września 1944 r. w skład resortu weszła Sekcja Więzienna – kierownik Adam Wróblewski, która w listopadzie tego roku została przemianowana na Wydział Więziennictwa i Obozów, kierowany przez Teodora Dudę, 20 grudnia powstał Wydział Finansów – kierownik Edward Kalecki, zaś 28 tegoż miesiąca pełniącym obowiązki kierownika organizowanego już od sierpnia 1944 r. Wydziału Wywiadu mianowano Stefana Antosiewicza50.

Przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy, a w ślad za tym RBP w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zapoczątkowało w pierwszej połowie 1945 r. reorganizacyjne zmiany w strukturze resortu. Według jego kierownictwa, nowa struktura miała być zbudowana tak, by aparat „mógł wniknąć przy pomocy swojej agentury do wszystkich warstw społecznych i potencjalnie wrogich środowisk i by mógł z powodzeniem walczyć z antypaństwowymi elementami”51. Już 1 stycznia dotychczasowy Kontrwywiad został przemianowany w Departament I MBP. Tworzyło go na szczeblu centrali osiem wydziałów: Wydział I – do walki z niemieckim szpiegostwem i pozostałościami podziemia hitlerowskiego w Polsce; Wydział II – do walki z reakcyjnym podziemiem; Wydział III – do walki z bandytyzmem politycznym; Wydział IV – ochrona gospodarki narodowej; Wydział V – ochrona legalnych organizacji politycznych i społecznych przed infiltracją podziemia; Wydział VI – transport, łączność; Wydział VII – obserwacja zewnętrzna; Wydział VIII – śledczy52.

Zadania poszczególnych komórek organizacyjnych Kontrwywiadu w terenie, już jednak ze znaczącymi zmianami kompetencyjnymi, precyzuje pismo kierow-

48Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 15–16; Z. Jakubowski, Organy bezpieczeństwa i porządku publicznego (historia i dzień dzisiejszy), Warszawa 1984, s. 25–26.

49Rozkaz nr 6 kierownika RBP z dnia 21 XII 1944 r. [w:] Z. Nawrocki, Zamiast wolności..., s. 28.

50Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 16–17.

51Pismo kierownika Wydziału Personalnego MBP do kierownika WUBP w Lublinie z dnia 16 lutego 1945 r., Wyjaśnienie do Wojewódzkiego Etatu [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 26.

52Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 23–24; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990..., s. 21–22. Autorzy obu opracowań podają mylnie zakresy kompetencyjne wydziałów IV, V i VI Departamentu I.

26

nika Wydziału Personalnego MBP do kierownika WUBP w Lublinie z 16 lutego 1945 r. Według niego Sekcja 1 Wydziału I WUBP (odpowiednik Wydziału I Departamentu I MBP): „organizuje pracę w kierunku wykrycia niemieckiej agentury, volksdeutschów i innych niemieckich sługusów. Werbuje, wychowuje i utrzymuje łączność z agenturą w celu rozpracowania wrogiego elementu”; Sekcja 2: „organizuje prace przeciwko wszystkim antypaństwowym elementom znajdującym się w różnych nielegalnych partiach i organizacjach, jak: sanacja, endecja, antypaństwowe elementy chłopskie i mniejszości narodowe. Werbuje, wychowuje i utrzymuje łączność z agenturą w celu rozpracowania tego elementu”; Sekcja 3: „organizuje pracę przeciwko wszystkim antypaństwowym elementom, które przenikają do partii rządzących, zaśmiecają je, oraz przeciwko wrogiej agenturze wśród duchowieństwa, inteligencji i młodzieży. Werbuje agenturę, wychowuje ją i utrzymuje z nią łączność w celu rozpracowania tego elementu”; Sekcja 4: „prowadzi pracę przeciwko wszystkim antypaństwowym elementom działającym w przemyśle i usiłującym organizować sabotaże, dywersję, szpiegostwo i szkodnictwo w przemyśle państwowym oraz przeciwko prywatnym przemysłowcom, którzy świadomie nie dopuszczają do wykonywania państwowych zadań gospodarczych. Werbuje agenturę, wychowuje ją i utrzymuje z nią łączność w celu rozpracowania tego elementu”; Sekcja 5: „prowadzi pracę przeciwko działalności antypaństwowej osób i organizacji stawiających sobie za zadanie zwalczanie reformy rolnej, zarówno jak i innych posunięć rządu w dziedzinie rolnej. Prowadzi pracę przeciwko różnym wrogim agenturom, ukrywającym się we wsiach i folwarkach. Werbuje agenturę i wychowuje ją, jak również utrzymuje z nią łączność w celu rozpracowania tego elementu”; Sekcja 6: „Prowadzi pracę przeciwko antypaństwowej działalności osób i organizacji, stawiających sobie za zadanie dezorganizowanie transportu kolejowego, samochodowego, drogowego, rzecznego, morskiego i powietrznego oraz łączności: poczta, telefony, telegraf, radio

– drogą organizacji sabotażu, szkodnictwa i dywersji, jak również przeciwko osobom pracującym w transporcie i łączności, a zajmującym się szpiegostwem na rzecz obcego mocarstwa. Werbuje agenturę, wychowuje ją i utrzymuje z nią łączność w celu rozpracowania tego elementu”; Sekcja 7: „przeprowadza dla wszystkich operacyjnych sekcji i wydziałów […] wywiad lub zewnętrzną obserwację obiektów”; Sekcja 8: „na podstawie materiałów otrzymanych od kierownictwa [Departamentu I – Z.N.] i na jego zlecenie przeprowadza aresztowania i prowadzi śledztwo. Werbuje w razie potrzeby agenturę spośród znajdujących się w śledztwie”53.

Po konferencji poczdamskiej sankcjonującej granice nowej Polski i po zorganizowaniu sieci terenowych urzędów bezpieczeństwa publicznego w całym kraju, jesienią 1945 r. nastąpiły dalsze zmiany w strukturze organizacyjnej kontrwywiadu. Z dotychczasowego Departamentu I wyłączono niektóre piony odpowiedzialne za rozpracowywanie i zwalczanie przeciwników władzy komunistycznej, a „nowy” kontrwywiad, zachowując numerację Departamentu I, podzielony został na pięć wydziałów: Wydział I: do walki z niemieckim szpiegostwem, składał się początkowo z dwóch sekcji: Sekcja 1 – szpiegostwo niemieckie, Sekcja 2 – volksdeutsche. W lutym

53 Z dziejów kontrwywiadu..., s. 28–29.

27

1946 r. utworzono Sekcję 3 do zwalczania podziemia niemieckiego54, po czym w lipcu tego roku połączono sekcje 1 i 2 w Sekcję 1, a Sekcja 3 otrzymała numer 255; Wydział II – do walki z wywiadem angielskim; Wydział III – do walki z wywiadem amerykańskim i francuskim, Sekcja 1 – wywiad amerykański, Sekcja 2 – wywiad francuski; Wydział IV – do walki z wywiadem innych państw; Wydział V – „operacyjnej obsługi i ochrony Misji Zagranicznej na terytorium Polski”, Sekcja 1 – agenturalno- -operacyjna, Sekcja 2 – obserwacji zewnętrznej, Sekcja 3 – techniki operacyjnej56. Czasowo podporządkowany personalnie dyrektorowi Departamentu I miał pozostać także dotychczasowy Wydział II byłego Departamentu I (do walki z reakcyjnym podziemiem, nazywany – dla odróżnienia od komórek stricte kontrwywiadowczych – Wydziałem „A”)57.

W terenie praca kontrwywiadu zorganizowana miała być w czterech sekcjach: wywiad niemiecki, angielski, amerykański i francuski, pozostałe wywiady, choć bardzo prawdopodobnym jest, że w niektórych województwach istniały jedynie trzy sekcje. Przykładowo, w WUBP w Rzeszowie Sekcja 1, oprócz walki z wywiadem niemieckim, zajmowała się także: volksdeutschami, niemieckimi konfidentami i współpracownikami byłych niemieckich władz okupacyjnych, rozpracowaniem stanów osobowych władz i służb hitlerowskich: gestapo, SS, SD oraz Kripo, kontrolowała ruch osobowy Polaków-repatriantów (m.in. powracających do kraju jeńców wojennych, więźniów obozów koncentracyjnych i powracających z przymusowych robót), zbierała także materiały pomocne różnym instytucjom tropiącym hitlerowskich zbrodniarzy; Sekcja 2 – pracowała „na kierunku” angielskim, ale zajmowała się także nielegalnymi wyjazdami obywateli polskich za granicę, kontaktami Polaków z cudzoziemcami, powracającymi do kraju żołnierzami Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, tzw. andersowcami, oficerami wywiadu AK i przedwojennej „dwójki” oraz rozpracowywaniem obiektów „podatnych na działalność szpiegowską”: SP, PSL i PUR; wreszcie Sekcja 3, która, oprócz pracy „na kierunku” romańskim i amerykańskim, zajmowała się także zwalczaniem działalności wywiadowczej pozostałych państw, przeciwdziałaniem przemytowi, a także, biorąc pod uwagę specyfikę województwa, rozpracowaniem i przeciwdziałaniem działalności OUN-UPA58.

Kolejna reorganizacja pionu kontrwywiadu nastąpiła w początkach roku 1948. Departament I MBP rozbudowany został wówczas do liczby ośmiu wydziałów: Wydział I – „zagadnienia: organizacje poniemieckiej okupacji, Gestapo, agenci Gestapo, volksdeutsche, kryminalna policja, podziemie niemieckie, siatka wywiadowcza niemiecka, ekstradycja, itp.; placówki dyplomatyczne i inne placówki oficjalne,

54AIPN, MBP, 870, Gabinet Ministra, Organizacja Departamentu I MBP 1946 r., Rozkaz organizacyjny o utworzeniu 3 Sekcji w Wydziale I Departamentu I MBP dyrektora I Departamentu MBP, płk. Romkowskiego, 8 II 1946 r., k. 2–4.

55Ibidem, Rozkaz organizacyjny [bez numeru] ministra BP z lipca 1946 r. [brak daty dziennej], k. 5–6.

56Rozkaz nr 51 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 6 września 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 34–35.

57Ibidem, s. 35.

58Rozkaz nr 76 ministra bezpieczeństwa publicznego z dnia 27 listopada 1945 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 40; AIPN Rz, 04/49, Sprawozdania z pracy Wydziału I WUBP w Rzeszowie za lata 1945–1949; L. Pawlikowicz, Kontrwywiad Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1948–1954, według relacji płka Stefana Antosiewicza, „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo-Ekonomia”, t. 17, Rzeszów 1995, s. 131–144.

28

jak – charytatywne, kulturalne, handlowe, sportowe itp. Austrii”; Wydział II – „zagadnienia siatek wywiadowczych oraz placówek dyplomatycznych i innych placówek” oficjalnych Anglii i jej dominiów (Kanada, Indie, Australia, itd.)”; Wydział III – „zagadnienia krajów romańskich (Belgia, Francja, Szwajcaria, Luksemburg, Hiszpania, Portugalia, Włochy), siatka wywiadowcza tych krajów oraz placówki dyplomatyczne i inne oficjalne”; Wydział IV – „zagadnienia siatek wywiadowczych oraz placówek dyplomatycznych i innych krajów skandynawskich (Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Holandia [sic!]), krajów bałkańskich (Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Węgry [sic!], Czechosłowacja [sic!], Albania, Grecja), Bliskiego i Dalekiego Wschodu (Egipt, Turcja, Palestyna i kraje arabskie, Chiny, Japonia, Malaje)”; Wydział V – „zagadnienia siatek wywiadowczych oraz placówek dyplomatycznych i innych oficjalnych – Stanów Zjednoczonych i krajów Ameryki Południowej i Centralnej (za wyjątkiem Kanady)”; Wydział VI – „zagadnienia siatek wywiadowczych polskich ośrodków emigracyjnych (andersowska, międzymorze, Oddział VI, dwójka przedwojenna) oraz wywiadu organizacji podziemnych w okresie okupacji i obecnie, zagadnienia rozpracowania repatriacji i filtracji repatriantów”; Wydział VII – „zagadnienia rejestracji cudzoziemców”; Wydział Ogólny – „sprawy ogólne, kancelaryjne, organizacyjne, personalne, ewidencyjne, sprawozdawczość”59. W rok później przedstawiona wyżej struktura kontrwywiadu wzbogaciła się o Wydział „O”, mający za zadanie prowadzenie obserwacji zewnętrznej placówek dyplomatycznych państw kapitalistycznych i ich pracowników60.

Brak zachowanych aktów normatywnych nie pozwala na precyzyjne odtworzenie zmian zachodzących w strukturze organizacyjnej pionu kontrwywiadu do końca funkcjonowania MBP i w okresie działalności KdsBP. Z całą pewnością można przyjąć, iż jeszcze przed likwidacją MBP Departament I uległ rozbudowie. Świadczy o tym m.in. przesunięcie w czerwcu 1954 r. do kontrwywiadu (jako Wydział X) dotychczasowego Wydziału II Departamentu III, zajmującego się „nacjonalizmami”: ukraińskim, litewskim, białoruskim oraz tzw. białą emigracją61. W ramach KdsBP dokonano jedynie powierzchownej reorganizacji struktur służby bezpieczeństwa. W jej wyniku nastąpiła także częściowa zmiana numeracji pionów operacyjnych i śledczego. Działalnością kontrwywiadowczą, której kierunki pozostały, można założyć, bez większych zmian, miał odtąd zajmować się Departament II62.

Na początku kwietnia 1945 r. utworzono w MBP nową jednostkę, Departament II63. Jej organizację rozpoczęto jednak wcześniej, o czym świadczy pismo kierownika Wydziału Personalnego MBP, mjr. Orechwy, z lutego 1945 r. do kierownika WUBP w Lublinie. Czytamy w nim m.in.: „Wydział II […] [WUBP] Sekcja 1 orga-

59Pismo dyrektora Departamentu I MBP, płk. Gajewskiego do naczelników wydziałów I Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 12 lutego 1948 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 45–46.

60Rozkaz nr 22 wiceministra bezpieczeństwa publicznego, gen. M. Mietkowskiego z dnia 11 maja 1949 r. [w:] ibidem, s. 47.

61AIPN, MBP, 172, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1954 r., Rozkaz organizacyjny nr 045/org. ministra BP, 12 VI 1954 r., k.76–77.

62Zarządzenie 05/54 Przewodniczącego KdsBP z dnia 29 XII 1954 r. [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 59–60; AIPN, KdsBP, 608, 543, Rozkazy organizacyjne 1955 r., Rozkaz organizacyjny nr 017/org. przewodniczącego KdsBP, 11 III 1955 r., k. 37–38.

63Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 69.

29

nizuje kartotekę szpiegów, dywersantów, volksdeutschów, AK-owców, NSZ-owców i innych antypaństwowych elementów. Na żądanie wydaje operacyjnym sekcjom informacje o elementach antypaństwowych, znajdujących się w ewidencji. Organizuje przechowywanie (archiwum) spraw zakończonych przez sekcje operacyjne. Organizuje przechowywanie i ewidencję depozytów aresztowanych i rzeczy skonfiskowanych. Grupa szyfrowa rozszyfrowuje i zaszyfrowuje telegramy. Grupa łączności radiowej utrzymuje łączność radiową ze swoimi abonentami”. Z pisma dowiadujemy się także, iż jednostka ta miała nadzorować i koordynować pracę Laboratorium Daktyloskopijnego, Cenzury Wojennej (perlustracja korespondencji) i Centralnego Biura Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk64. Jednostkę stopniowo rozbudowywano i reorganizowano. W lipcu 1945 r. Departamentowi podporządkowano Wydział Kontroli Pomiarów (Miernictwa), do którego zadań należało m.in.: wykonywanie zdjęć fotograficznych i topograficznych, zaopatrywanie jednostek MBP w mapy, wydawanie zezwoleń dla uprawnionych instytucji na wykonywanie prac mierniczych, udzielanie zgody na wykonywanie fotografii obiektów specjalnych. W listopadzie tego roku CBKPPiW, podległe dotąd Departamentowi II, wyłączono z MBP i podporządkowano Prezydium Rady Ministrów65. Najprawdopodobniej w tym samym roku wyłączono jeszcze z Departamentu II zagadnienia związane z cenzurą (przede wszystkim perlustracja korespondencji), a w styczniu 1946 r. dotychczasowy Wydział Cenzury przekształcono w Główny Urząd Cenzury, który miał prowadzić działalność „w celu wykrycia szkodników, wrogów państwa i narodu polskiego, korzystających w swej zbrodniczej działalności z łączności pocztowo- i telekomunikacyjnej i radiowej”. Prawdopodobnie nowa jednostka nosiła nazwę zastępczą: na szczeblu centrali – Samodzielny Wydział VIII, w terenie – Wydział VIII66. W grudniu 1946 r. powołano na jej miejsce Biuro „B”67, o tych samych kompetencjach, które rok później rozwiązano, a jego komórki wraz z zadaniami przejął na powrót Departament II68. W pierwszej połowie 1948 r. jego struktura przedstawiała się następująco: Wydział I – kartoteka, ewidencja operacyjna; Wydział II – fotografika i ekspertyzy; Wydział III – radiołączność; Wydział IV (specjalny) – szyfrowy; Wydział V – poczta specjalna; Wydział VI – zaopatrzenia technicznego; Wydział VII – kontroli (korespondencji?); Wydział VIII – techniki specjalnej; Wydział IX – łączności; Wydział Ogólny (w jego składzie sekcja archiwum) i Stacja Specjalna. Ponadto w strukturze tej funkcjonowały: Wydział Kontroli Pomiarów (Miernictwa) w latach 1945–1946; Wydział Łączności w roku 1946; Sekretariat Główny w latach 1947–1948; Wydział Zaopatrzenia Technicznego w latach 1945–1948; Wydział Specjalny w roku 1945 i Wydział Druków w roku 194569.

64Pismo kierownika Wydziału Personalnego MBP do kierownika WUBP w Lublinie z dnia 16 lutego 1945 r., Wyjaśnienie do Wojewódzkiego Etatu [w:] Z dziejów kontrwywiadu..., s. 24–31.

65Ochrona bezpieczeństwa państwa..., s. 14; Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 82.

66Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 26.

67Rozkaz nr 113 ministra BP z 2 XII 1946 r. (ibidem).

68AIPN, MBP, 2585, Gabinet Ministra, Rozkazy organizacyjne 1947 r., Rozkaz organizacyjny nr 082/org. ministra BP, 2 XII 1947 r., k. 122–123.

69Służba Bezpieczeństwa..., t. 1, s. 69–83; AIPN, MBP, 2586, Departament Kadr, Rozkazy organizacyjne 1948 r., Rozkaz organizacyjny nr 026/org. ministra BP, 31 III 1948 r., k. 48–49.

30