Aparat_kadra_kier_tom I

się zauważyć nadreprezentację (skądinąd zrozumiałą) edycji materiałów źródłowych kosztem opracowań monograficznych. Do najważniejszych należą publikacje Andrzeja Paczkowskiego, autora i współautora m.in. edycji źródeł dotyczących aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–195431, Antoniego Dudka32, Dariusza Jarosza33, Aleksandra Kochańskiego34, Andrzeja K. Kunerta i Rafała E. Stolarskiego35. Dokumenty źródłowe (w tym protokoły odpraw i normatywy resortu, raporty o nastrojach w resorcie, wykazy i notki biograficzne funkcjonariuszy) ogłaszali także drukiem Tomasz Balbus i Zbigniew Nawrocki36, Bogusław Kopka i Grzegorz Majchrzak37, Janusz Paśnik38 i Krzysztof Szwagrzyk39.

Ze względu na problematykę niniejszej książki specjalnego znaczenia nabiera praca Ludzie bezpieki w walce z narodem i Kościołem40 przygotowana do druku przez Mirosława Piotrowskiego. Opublikowana przez Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie, była w istocie (w zasadniczej części) efektem pracy zespołu osób z Biura „C” (Ewidencji i Archiwum) MSW, które przed 1978 r. opracowały przeznaczony do użytku wewnętrznego informator o osobach i strukturze organizacyjnej organów bezpieczeństwa w minionym czterdziestoleciu. Podobny charakter miały wcześniejsze publikacje lubelskiego wydawnictwa Retro, któremu udało się w połowie lat dziewięćdziesiątych podbić rynek wydawniczy reprintami nieznanych wcześniej opracowań MSW41.

Trudności w dotarciu do polskich archiwów w pewnej mierze zrekompensowane zostały cennymi edycjami źródeł sowieckich: NKWD o Polsce i Polakach42, Teczka

31Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Paczkowski, cz. 1: Lata 1945–1947, cz. 2: Lata 1948–1949, Warszawa 1994–1996; Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000; Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004.

32Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000 („Dokumenty do dziejów PRL”, z. 13).

33D. Jarosz, Nieznany dokument na temat nastrojów w aparacie bezpieczeństwa publicznego w Polsce w końcu 1954 r., „Biuletyn GKBZpNP-IPN” 1993, t. 36.

34Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–1945, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992 („Dokumenty do dziejów PRL”, z. 2); Protokół obrad KC PPR w maju 1945 roku, oprac. A. Kochański, Warszawa 1992 („Dokumenty do dziejów PRL”, z. 1); A. Kochański, Sprawozdanie z działalności Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (maj 1955 – kwiecień 1956) „Teki archiwalne” 1998, t. 3.

35„Bijące serce partii”. „Dzienniki Personalne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego”, t. 1: 1945–1947, red. A.K. Kunert, R.E. Stolarski, Warszawa 2001.

36T. Balbus, Z. Nawrocki, Ludzie Różańskiego. Pion śledczy rzeszowskiego UB w 1948 roku, „Studia Rzeszowskie” 2002, t. 9, s. 141–190; Rozpracowanie i likwidacja rzeszowskiego wydziału WiN w dokumentach UB (1945–1949), wybór i oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki, Warszawa 2001.

37B. Kopka, G. Majchrzak, Raport O służbie...

38J. Paśnik, Dwa dokumenty z historii organów bezpieczeństwa publicznego PRL, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” (Warszawa) 1995, nr 3, s. 149–158.

39K. Szwagrzyk, Golgota wrocławska 1945–1956, Wrocław 1996.

40Ludzie bezpieki w walce z narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978 – Centrala, oprac. M. Piotrowski, Lublin 2000.

41Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Lublin 1993; Informator o osobach skazanych za szpiegostwo w latach 1944–1986, Lublin 1994.

42NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, red. W. Materski, A. Paczkowski, Warszawa 1996.

11

specjalna J. W. Stalina43, NKWD i polskie podziemie 1944–194544, Polska–ZSRS. Struktury podległości45, Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–195346.

Wspomnienia, relacje i wywiady osób odpowiedzialnych politycznie za funkcjonowanie urzędu oraz samych funkcjonariuszy resortu publikowali między innymi Maciej Korkuć47, Piotr Lipiński48, Jerzy Sławomir Mac49, Roman Peska50, Henryk Piecuch51, Jacek Snopkiewicz i Stanisław Marat52, Teresa Torańska53 i Zdzisław Uniszewski54.

Z powstałych po 1989 r. opracowań, studiów i monografii, podejmujących zagadnienia środowiskowe i biograficzne Urzędu, szczególnie ważne są publikacje Andrzeja Paczkowskiego55, Tadeusza Żenczykowskiego56, Zbigniewa Nawrockiego57, Henryka Dominiczaka58, Anny Bilińskiej-Gut59 i Piotra Majera60. Inne tego typu prace,

43Teczka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, oprac. T. Cariewskaja, A. Chmielarz, A. Paczkowski i in., Warszawa 1998.

44NKWD i polskie podziemie 1944–1945. Z „teczek specjalnych” Józefa W. Stalina, red. A. Fitowa, Kraków 1998.

45Polska–ZSRS. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, oprac. G.A. Bordiugow, A. Kochański i in., Warszawa 1995.

46Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953, wybór i oprac. A. Kochański, G.P. Muraszko i in., Warszawa 2000.

47M.Korkuć,Wspomnieniaczekisty.SłużbaśledczaWojewódzkiegoUrzęduBezpieczeństwaPublicznego(IX 1944– –VIII 1945), „Arcana” 1998, nr 5, s. 139–158.

48P. Lipiński, Humer i inni, Warszawa 1997.

49J.S. Mac, Przesłuchanie supergliny. Gorzki smak władzy. Wspomnienia, Warszawa 1990.

50O śmierci myślałem jak o zbawieniu. Mówią katowani i ich kaci 1945–1956, oprac. R. Peska, Pabianice 1997.

51H. Piecuch, Imperium służb specjalnych. Od Gomułki do Kani, Warszawa 1997; idem, Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Warszawa 1996; idem, Spotkania z Fejginem. Zza kulis bezpieki, Warszawa 1990; Siedem rozmów z generałem dywizji Władysławem Pożogą, I zastępcą ministra spraw wewnętrznych, szefem wywiadu i kontrwywiadu, rozmawiał H. Piecuch, Warszawa 1978.

52S. Marat, J. Snopkiewicz, Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia, Warszawa 1990.

53T. Torańska, Oni, Warszawa 1990.

54Z. Uniszewski, Józef Różański, „Karta” 2000, nr 31, s. 111–115; Samokrytyka Józefa Różańskiego, oprac. Z. Uniszewski, ibidem, s. 116–126.

55A. Paczkowski, Aparat bezpieczeństwa w latach odwilży. Casus polski, „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114, s. 3–33; idem, Aparat bezpieczeństwa w Polsce (1944–1990), „Mówią wieki” 1992, nr 5; idem, Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Lata 1954–1956, „Puls” 1992, nr 1; idem, Aparat bezpieczeństwa wobec podziemia niepodległościowego w latach 1944–1948 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław 1998; idem, Dzieci Feliksa Edmundowicza. Związek Radziecki a polski aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956, „Rzeczpospolita” 1993, nr 23; idem, Krótki kurs historii Departamentu X, „Krytyka” 1993, nr 41/42; idem, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Szkice do portretu PRL, Kraków 1999; idem, Polacy pod obcą i własną przemocą [w:] Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, red. S. Courtois i in., Warszawa 1999; idem, Polski aparat bezpieczeństwa jako kanał wpływów radzieckich [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, red. P. Wójcik, Warszawa 1992; idem, System nomenklatury kadr w Polsce (1950–1970), Warszawa 2000; idem, Żydzi w UB – próba weryfikacji stereotypu [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.

56T. Żenczykowski, Polska lubelska 1944, Warszawa 1990.

57Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998; idem, Powstanie i rozbudowa aparatu bezpieczeństwa publicznego w województwie rzeszowskim (sierpień 1944–luty 1945), „Studia Rzeszowskie” 1995, t. 2, s. 45–58.

58H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990 w świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000; idem, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997.

59A. Bilińska-Gut, Struktura i organizacja Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1954, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2001, nr 15, s. 89–119.

60P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce w aparacie władzy, Olsztyn 2004.

12

ograniczone w naszym przypadku cezurą 1956 r., publikowali m.in.: Tomasz Balbus61, Waldemar Brenda62, Piotr Matusak63, Tadeusz Mołdawa64, Leszek Piłat65, Krzysztof Szwagrzyk66, Andrzej Werblan67, Zygmunt Woźniczka68 i Leszek Żebrowski69. Wzbogacają je także publikacje opisujące funkcjonowanie więziennictwa w okresie stalinowskim. Wymienić tu należy przede wszystkim pracę Krystiana Bedyńskiego70.

Jedną z pierwszych prób omówienia historiografii i stanu badań nad dziejami aparatu bezpieczeństwa w Polsce podjął w 1984 r. Piotr Majer71. W 1998 r. Andrzej Rzepliński opublikował bibliografię prac naukowych i publicystycznych za lata 1989–1996 dotyczących działalności aparatu bezpieczeństwa72. Kilka lat po nim najpełniejszy jak dotąd przegląd bibliografii z zakresu omawianej tematyki opracowali Bogusław Kopka i Grzegorz Majchrzak. W 2002 r. w formie working paper przygotowali przegląd publikacji dotyczących całego komunistycznego aparatu represji, wskazując tam również na

– często hagiograficzne – prace resortowe MSW powstałe do przełomu 1989/199073. Rok później Andrzej Paczkowski dokonał naukowej analizy aktualnego stanu badań nad aparatem bezpieczeństwa PPR/PZPR, ich możliwości i perspektyw74.

W ostatnich latach wzmożoną aktywność w dokumentowaniu działalności i struktur aparatu bezpieczeństwa w Polsce wykazują historycy IPN, by wymienić choćby ich najnowsze publikacje: Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa75, Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie76, Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości77, Biuletyny dzienne

61T. Balbus, Ludzie podziemia...; idem, Wrocławski Urząd Bezpieczeństwa...

62W. Brenda, Aparat represji w województwie olsztyńskim w latach 1945–1947 i jego rola w zwalczaniu polskiej konspiracji antykomunistycznej, „Znad Pisy” 2004, nr 12.

63P. Matusak, Aparat służby bezpieczeństwa w Polsce w latach 1944–1945, „Zeszyty Naukowe. Nauki Humanistyczne. WSRP Siedlce” 1996, nr 45, s. 135–144.

64T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991.

65L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945,

„Studia Rzeszowskie” 1999, t. 6, s. 77–92.

66K. Szwagrzyk, Kwestia przynależności narodowościowej i służbowej kierownictwa MBP i wrocławskiego WUBP w latach 1945–1954, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2000, nr 14, s. 283–296.

67A. Werblan, Kulisy procesu Romkowskiego i innych, „Polityka” 1989, nr 25, s. 80–99.

68Z. Woźniczka, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa w Katowicach (1945–1956), „Kronika Katowic” 1999, nr 8.

69L. Żebrowski, Ubole, „Ład” 1995, nr 5.

70K. Bedyński, Napiętnowani naczelnicy, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1993, nr 4–5, s. 17–28; idem,

Niektóre oblicza więziennictwa w okresie stalinowskim, „Forum Penitencjarne”, styczeń 1999; idem, Przedwojenni funkcjonariusze straży więziennej naczelnikami więzień w latach 1944–1949, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1999, nr 24–25, s. 83–101; W. Kowalski, Dwie strony krat. Z historii więzienia w Gdańsku, Gdańsk 2003.

71P. Majer, Historiografia i stan badań nad dziejami aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz wojsk wewnętrznych, Warszawa 1984.

72A. Rzepliński, Państwo bezprawia – Polska Ludowa 1944–1956. Bibliografia prac naukowych i publicystycznych za lata 1989–1996, „Studia Iuridica” 1998, t. 35.

73B. Kopka, G. Majchrzak, Stan badań...

74A. Paczkowski, Archiwa aparatu bezpieczeństwa PRL jako źródło: co już zrobiono, co można zbadać, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, s. 9–21.

75Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa 1945–1989, oprac. T. Ruzikowski, Warszawa 2004.

76Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944–czer- wiec 1945), red. L. Pietrzak, S. Poleszak i in., Warszawa 2004.

77J. Borowiec, Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowszczyzna 1944–1954, Warszawa 2004.

13

Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego78, Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944– –195679. Znaczna część nr. 5 „Pamięci i Sprawiedliwości”80 oraz Pamiętnik Zdzisława Brońskiego „Uskoka”81 zostały poświęcone dyskusji o aparacie bezpieczeństwa i jego walce z polskim podziemiem niepodległościowym. Zagadnieniu temu poświęcony jest nowy periodyk IPN „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944-1989” ukazujący się od 2004 r. Na jego łamach Wojciech Frazik, Bogusław Kopka i Grzegorz Majchrzak podsumowali też najnowszy stan badań82.

Po 1989 r. na rynku księgarskim dużą popularność zyskała, bardzo cenna z poznawczego punktu widzenia, literatura wspomnieniowa, tworzona przez byłych więźniów – ofiary terroru komunistycznego83.

Nota redakcyjna

Prezentowana praca stanowi końcowy wynik pierwszej części programu badawczego „Struktury i metody działania aparatu bezpieczeństwa 1944–1989”, realizowanego w latach 2002–2004 przez pracowników oddziałowych biur edukacji publicznej i delegatur IPN w Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Poznaniu, Rzeszowie, Warszawie i Wrocławiu oraz centralnego BEP IPN w Warszawie. Efektem badań kilkunastoosobowego zespołu jest opracowanie danych o blisko 10 tys. najwyższych stanowisk w komunistycznym aparacie bezpieczeństwa w latach 1944–1956 oraz identyfikacja ponad 3 tys. piastujących je osób.

Na niniejszy tom składają się zestawienia obsady kierowniczych stanowisk w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (centrali), Komitecie ds. Bezpieczeństwa

78Biuletyny dzienne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1949–1950, wybór i oprac. Ł. Kamiński, Warszawa 2004.

79D. Iwaneczko, Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944–1956, Rzeszów 2004.

80Zob. m.in.: J. Kurtyka, Światy przeciwstawne: komunistyczna bezpieka wobec podziemia niepodległościowego i Aparat bezpieczeństwa publicznego w walce z polskim podziemiem niepodległościowym (dyskusja), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1, s. 11–21, 23–59.

81Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik (1941–maj 1949), wstęp, red. naukowa i oprac. dokumentów S. Poleszak, Warszawa 2004.

82W. Frazik, B. Kopka, G. Majchrzak, Dzieje aparatu represji w Polsce Ludowej (1944–1989). Stan badań, „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1.

83Zob. m.in.: R. Czaplińska, Z archiwum pamięci. 3653 więzienne dni, Wrocław 2003; S. Dziurzyński, Ofiary terroru stalinowskiego mówią, Radom 1996; J. Fijałkowski, Wspomnienia (fragmenty), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2000, nr 14; J. Gerung, Czy to tylko trzy lata?, Warszawa 1994; C. Hajduk, Z podciętymi skrzydłami, Płock 1994; J. Horodniczy, Młodsi od swoich wyroków, Warszawa 1997; T. Jędrzejkiewicz, Cela śmierci, Warszawa 2000; J. Kiełboń, Z. Leszczyńska, Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944–1956, Lublin 2002; S. Krupa, X Pawilon. Wspomnienia AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej, Warszawa 1989; Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, red. K. Madej, J. Żaryn, J. Żurek, Warszawa 2004; W. Minkiewicz, Mokotów...; T.K. Mróz, Stalin umarł w polskim „gułagu”. Wiersze więzienne z lat 1950–1956, Wrocław 1998; D. Suchorowska, Wielka edukacja. Wspomnienia więźniów politycznych PRL (1945–1956), Warszawa 1990; W złowieszczych murach Wronek i Rawicza lat 1945–1956. Wspomnienia więźniów politycznych, Poznań 1995; Więźniowie polityczni 1944–1956, red. B. Otwinowska, Warszawa 1997; Wolność przyszła później. Kombatanckie biografie więźniów politycznych PRL, red. E. Tuźnik, t. 1–2, Wrocław 1997–1999; J. Woźniak, Byłem medykiem więziennym. Wspomnienia i refleksje, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1992, nr 1; J. Zator-Przytoc- ki, Pamiętniki, Wrocław–Gdańsk 1999; Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1958, oprac. B. Otwinowska, t. 1–2, Nadarzyn 1999–2003.

14

Publicznego, siedemnastu wojewódzkich oraz ponad trzystu powiatowych i miejskich urzędach/delegaturach bezpieczeństwa publicznego oraz w kilkudziesięciu więzieniach i obozach w Polsce w latach 1944–1956.

W publikacji uwzględniono ruchy kadrowe w aparacie bezpieczeństwa od sierpnia 1944 r. do 28 listopada 1956 r. (data likwidacji KdsBP, będącego bezpośrednią kontynuacją rozwiązanego w 1954 r. MBP). Późniejsze zmiany organizacyjne w resorcie zostaną zaprezentowane w przygotowywanym do druku drugim tomie Aparatu bezpieczeństwa w Polsce, obejmującym lata 1956–1975.

W badaniach wykorzystano przede wszystkim materiały archiwalne IPN- -KŚZpNP, uzupełnione o dokumenty Centralnego Archiwum Wojskowego, Ministerstwa Sprawiedliwości, Centralnego Zarządu Zakładów Karnych oraz okręgowych inspektoratów służby więziennej84. Obsadę UB opracowano głównie na podstawie kilkunastu tysięcy akt osobowych byłych funkcjonariuszy, zbiorów rozkazów oraz zarządzeń personalnych MBP i wojewódzkich UBP, poszczególnych departamentów i wydziałów MBP/KdsBP dzienników personalnych, ksiąg etatowych, dokumentów dotyczących organizacji i struktur aparatu BP, alfabetycznych spisów do dzienników personalnych85, a w niewielkim zakresie także opracowań wykonanych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przez pracowników SB86.

W założeniach badawczych za kierownicze stanowiska w aparacie bezpieczeństwa uznano: w MBP – ministra, jego zastępców i pomocników, kierowników wydziałów i ich zastępców, dyrektorów departamentów i ich zastępców; w wojewódzkich UBP

– kierowników/szefów urzędów i ich zastępców, naczelników wydziałów i ich zastępców; w powiatowych UBP – kierowników/szefów urzędów i ich zastępców; w więzieniach i obozach – naczelników i komendantów.

Podejmując decyzję o opracowaniu obsady aparatu bezpieczeństwa, uzgodniono konieczność realizacji tego przedsięwzięcia, mającego charakter ogólnopolski i prowadzonego jednocześnie w kilkunastu ośrodkach IPN, według jednego, uniwersalnego schematu. Dla nadania pracy uporządkowanego i czytelnego charakteru

84Wykorzystano materiały archiwalne OISW w Krakowie, Olsztynie i Wrocławiu.

85Wykorzystano m.in.: AIPN, 0990/79, 0990/80–81, 0990/82, 0990/84, 0990/85, 0990/86, Dzienniki personalne MON [za lata 1944–1949]; AIPN, 0990/87, 0990/83, Alfabetyczny spis do dzienników personalnych za rok 1946 i 1947; AIPN, 0990/88–89, Dzienniki personalne – awanse za lata 1945–1947; Księgi etatowe i wyciągi z rozkazów personalnych poszczególnych województw; AIPN, 0297/02–16, Organizacja – struktury aparatu BP oraz przejawy wrogiej działalności reakcyjnego podziemia i przeciwdziałanie organów w latach 1945–1960 (dla poszczególnych województw); AIPN, 0990/1, t. 1–2, 0990/2, t. 1–2, 4, 0990/3, 0990/5–7, 0990/8–9, 0990/10–12, 0990/13–17, 0990/18–22, 0990/23–26, 0990/28–33, 0990/34–39, 0990/40–44, 0990/45–49, Rozkazy personalne MBP [za lata 1944–1956]; AIPN, 0990/51–94, Rozkazy personalne MBP z lat 1945–1954 (do wszystkich jednostek wojewódzkich, powiatowych podległych byłemu MBP, przesłane do wiadomości i wykonania); AIPN, 0990/76, 0990/78, Zarządzenia personalne Biura Ochrony Rządu za lata: 1949–51, 1955–1959; AIPN, 0990/71– –72, Wyciągi z rozkazów personalnych Departamentu Łączności za lata 1952–1956; AIPN, 0990/74, Wyciągi z rozkazów personalnych Szefostwa Zaopatrzenia za lata 1945–1947; AIPN, 0990/75, 0990/73, Wyciągi z rozkazów personalnych Kwatermistrzostwa za lata:1948–1952, 1954–1956; AIPN, 0990/50, Zarządzenia personalne Centralnej Szkoły MBP.

86Zob. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978. Centrala, t. 1–2, Biuro „C” MSW, Warszawa 1978 – informator opracowany przez funkcjonariuszy Biura „C” o obsadzie personalnej MBP/MSW (przedruk w opracowaniu Mirosława Piotrowskiego pt. Ludzie bezpieki...); W. Fijałkowski,

Milicja Obywatelska...; W pierwszym szeregu...; Z dziejów kontrwywiadu w Polsce Ludowej (wybór dokumentów 1944–1984), oprac. Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1987.

15

przygotowano ją w układzie odpowiadającym strukturze aparatu bezpieczeństwa (departamenty, wydziały, biura, inspektoraty) w ujęciu tabelarycznym. Tabele zawierają: strukturę, nazwisko i imię funkcjonariusza (i ewentualne dane o ich zmianie), imię ojca, stopień/stopnie służbowe w okresie przebywania na danym stanowisku i czas pełnienia funkcji. Wszystkie dodatkowe informacje, istotne do dokonania bliższej identyfikacji osoby, umieszczono w przypisach. Zawarto w nich m.in.: wiadomości o ukończeniu kursu NKWD w Kujbyszewie, o dacie, miejscu lub okolicznościach śmierci, o wyjeździe za granicę. Niewypełnione rubryki oznaczają, że na podstawie istniejącego materiału archiwalnego nie ma obecnie możliwości dokonania wiarygodnego zapisu. Wytyczając kierunek przyszłych badań, miejsca takie wskazują jednocześnie na potrzebę ich kontynuowania.

Część tabelaryczną (Rozdział 2) Aparatu bezpieczeństwa... otwiera wykaz kadry kierowniczej Resortu/Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Po centrali zaprezentowano obsadę stanowisk kierowniczych kilkunastu wojewódzkich UBP i podległych im powiatowych oraz miejskich urzędów/delegatur oraz wykaz więzień i obozów w całej Polsce z nazwiskami naczelników i komendantów.

Jednym z wielu problemów w pracy nad książką było ustalenie właściwych danych osobowych funkcjonariuszy. Dokonywane przez nich zmiany nazwisk i imion oraz częste przypadki zniekształcania form nazwisk żydowskich i rosyjskich, przy uwzględnieniu niskiego poziomu wykształcenia pracowników kadr MBP, były przyczyną pojawienia się w dokumentacji ministerstwa niekiedy nawet kilku wersji tego samego nazwiska. Klasyczny jest przykład znanej postaci MBP Julii Brystigerowej87, którą np. Henryk Piecuch w Akcjach specjalnych88 nazywa Bristigier, a dla odmiany w teczce Rozkazy personalne MBP za rok 194689 wymieniona jest jako Julia Brystygier i ta wersja pojawia się także w jej aktach osobowych, w których pisano również: Brystiger, Brystigier i Brystyger90. Z kolei w wydanym w połowie lat osiemdziesiątych Słowniku biograficznym działaczy polskiego ruchu robotniczego, w jej biogramie są aż cztery wersje nazwiska: Brystiger, Brystygier, Bristyger i Brüstiger91. W prezentowanej pracy przyjęto ostatecznie nazwisko Brystiger, używane przez samą zainteresowaną92.

Szczególne problemy badawcze nastręczało dokładne, niewywołujące wątpliwości, odtworzenie okresów sprawowania przez poszczególne osoby funkcji kierowniczych. Podczas pracy wielokrotnie odnajdywano bowiem dokumenty, w których zapisy odnoszące się do konkretnego pracownika budziły poważne zastrzeżenia. Uwaga ta nie dotyczy wyłącznie lat 1944–1945, gdy w specyficznych, wojennych jeszcze warunkach tworzono zręby aparatu. W zależności od rodzaju analizowanych archiwaliów napotykano na dwie, a nawet trzy znacznie różniące się od siebie daty dzienne, miesięczne, a nawet roczne. Tak duże niekiedy rozbieżności nie zawsze

87Julia Brystiger (1902–1975), działaczka komunistyczna, członek KPZU i MOPR, funkcjonariusz MBP/ KdsBP; dyrektor Departamentu V (1950–1954) i III MBP (1954) oraz III KdsBP (1954–1956).

88H. Piecuch, Akcje specjalne..., wg indeksu.

89AIPN, 0990/5, Rozkazy personalne MBP za rok 1946, k. 433.

90AIPN, 0154/49, Akta osobowe Julii Brystiger, k. 1, 3, 4, 8, 16, 23.

91Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1978, s. 327–328.

92AIPN, 0154/49, Akta osobowe Julii Brystiger, k. 8.

16

można wytłumaczyć panującym w dokumentacji aparatu bezpieczeństwa bałaganem i niskim poziomem wykształcenia jego funkcjonariuszy. Jedną z przyczyn mógł być np. fakt wykonywania tajnych zleceń lub delegowanie do pracy w innych jednostkach resortu.

Źródłem niejasnych lub wyraźnie błędnych zapisów były niekiedy względy polityczne. Zbiegły 5 grudnia 1953 r. na Zachód ppłk Józef Światło93 jeszcze przez dziesięć miesięcy pozostawał w ewidencji funkcjonariuszy MBP. Dopiero rozkaz personalny nr 1093 z 5 października 1954 r. normował urzędowo sprawę jego ucieczki. „W związku ze zdradą organów BP” minister Stanisław Radkiewicz94 nakazał zdjąć go z „wszelkiego zaopatrzenia w MBP z dniem 30 września 1954 r. oraz skreślić z ewidencji składu osobowego”95.

Dodatkowym powodem komplikacji przy ustalaniu czasu pełnienia służby były znaczne niekiedy różnice pomiędzy dokumentacją kierownictwa resortu/ ministerstwa w Warszawie a aktami osobowymi pracowników aparatu bezpieczeństwa. Wyznaczenie np. rozkazem 1 X 1948 r. na stanowisko szefa WUBP we Wrocławiu nie określało w rzeczywistości dnia, w którym nowo mianowany objął posadę. Sprawy osobiste (wykorzystanie należnego urlopu, zorganizowanie przeprowadzki do innego miasta, itp.) dzień ten przesuwały czasami nawet o kilka tygodni. Aparat bezpieczeństwa... tylko sporadycznie zawiera także dane o okresach, w których z powodów zawodowych (np. szkolenia) i osobistych (np. urlopy, zwolnienia lekarskie, pobyty w szpitalu) funkcjonariusze, mimo że nominalnie pełnili określone funkcje kierownicze, w rzeczywistości byli wyłączeni z pracy w aparacie.

Bazę do określenia czasu pełnienia funkcji stanowiły zapisy w aktach osobowych, rozkazach personalnych MBP/KdsBP i księgach etatów. Przy braku możliwości precyzyjnego ustalenia dnia, miesiąca i roku autorzy byli zmuszeni do publikowania w niektórych przypadkach dwóch różnych dat lub ograniczenia się do zapisów cząstkowych np.:

•1945 (rok sprawowania funkcji, brak danych dla dokładniejszego określenia czasu jej pełnienia;

•–1945 (funkcje pełnione w i przed rokiem 1945);

•1945– (funkcje pełnione w i po roku 1945);

•X 1948 lub 13 X 1948 (pojedyncze daty oznaczają występowanie funkcjonariusza w dokumentach z reguły o charakterze sprawozdawczym i brak możliwości precyzyjnego określenia dat ramowych; przytoczenie dwóch dat wskazuje na rozbieżności w archiwaliach);

93Józef Światło, właśc. Izaak Fleischfarb (1915–1975), funkcjonariusz MBP; zastępca kierownika WUBP w Warszawie (1945 r.), zastępca kierownika Grupy Operacyjnej MBP na Okręg Warmińsko-Mazurski (1945 r.), zastępca szefa WUBP w Krakowie (1946–1948), wicedyrektor Departamentu X (Biura Specjalnego) MBP (1950–1954); 5 XII 1953 r. zbiegł do sektora amerykańskiego w Berlinie; autor nadawanych przez RWE audycji radiowych; mieszkał w USA.

94Stanisław Radkiewicz (1903–1987), płk/gen. dyw., działacz komunistyczny, minister bezpieczeństwa publicznego; członek KZMP i KPP; w okresie przedwojennym szkolił się w szkole Kominternu w Moskwie; więziony za działalność komunistyczną; oficer polityczny 1. DP im. Tadeusza Kościuszki (1943 r.), sekretarz CBKP, ZG ZPP (1944 r.), kierownik Resortu/Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1944–1954); po rozwiązaniu MBP przeniesiony na stanowisko dyrektora PGR.

95AIPN, 0990/38, Rozkazy personalne MBP za rok 1954, k. 255.

17

1

APARAT BEZPIECZEŃSTWA W LATACH 1944–1956

SięgającpowładzęwPolscekomuniścimieliświadomość,żejejzdobycie,aprzede wszystkim utrzymanie, nie będzie możliwe bez aparatu przemocy mogącego skutecznie realizować postawione przed nim zadania. Tworzony od lipca 1944 r. Resort/ Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego został wyposażony w szerokie uprawnienia, dające mu w zasadzie nieograniczoną władzę. Do jego dyspozycji oddano także ogromne środki finansowe, znacznie przewyższające możliwości budżetowe zrujnowanego wojną państwa. Do 1955 r. fundusze przewidziane na MBP/KdsBP stanowiły z reguły drugi (po MON1) pod względem wielkości składnik wydatków państwa2. Kwoty przeznaczone na utrzymanie obu instytucji pochłaniały ok. 30 proc. budżetu państwa3. Już w 1946 r. na działalność MBP przewidziano 19 590 tys. zł. Było to o 100 tys. więcej niż budżet Ministerstwa Oświaty, znacznie więcej niż budżety Ministerstwa Pracy (1113 tys.) i Ministerstwa Zdrowia (1244 tys.) i aż ośmiokrotnie więcej niż kwota przewidziana na odbudowę wyniszczonego wojną kraju4. Dwa lata potem MBP otrzymało sumę aż dziesięciokrotnie większą niż Ministerstwo Odbudowy5. W 1947 r. dla MBP zagwarantowano 17 010 tys. zł, co przewyższało łączne budżety Ministerstwa Ziem Odzyskanych (5308 tys.), Ministerstwa Komunikacji (5320 tys.), Ministerstwa Przemysłu i Handlu (2572 tys.) i Ministerstwa Administracji Publicznej (1511 tys.). W tym kontekście nadużywana przez dziesięciolecia minionego systemu propagandowa teza o wybitnym zaangażowaniu „władzy ludowej” w odbudowę kraju jest kolejnym stworzonym przez komunistów mitem PRL. Bez odpowiedzi prawdopodobnie pozostanie pytanie: jakie mogłoby być tempo odbudowy i poziom życia w kraju, gdyby kwoty przewidziane na utrzymanie aparatu bezpieczeństwa były wykorzystane zgodnie z rzeczywistymi potrzebami społeczeństwa i nie służyły partykularnym interesom PPR/PZPR?

Resort Bezpieczeństwa Publicznego został utworzony na mocy dekretu KRN z 21 lipca 1944 r. powołującego PKWN. Jak wynika z zachowanych akt resortu

– jego pierwsze rozkazy pisano często jeszcze na odwrocie formularzy przejętych po okupancie hitlerowskim z nadrukiem: Generalgouvernement, Distrikt Lublin,

nr 1, poz. 1; Dz.U. 1949, nr 22, poz. 151; Dz.U. 1950, nr 16, poz. 138; Dz.U. 1951, nr 18, poz. 145; Dz.U. 1952, nr 17, poz. 101; Dz.U. 1953, nr 26, poz. 101; Dz.U. 1954, nr 34, poz. 142; Dz.U. 1955, nr 15, poz. 82.

19

Abteilung Arbeit (Generalna Gubernia, Dystrykt Lublin, Oddział Pracy)6. Pięć miesięcy później – 1 stycznia 1945 r., z chwilą utworzenia Rządu Tymczasowego, Resort BP przemianowano na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, wszechwładne, okryte równie ponurą sławą, kierowane, jak Resort BP, przez cały okres swego istnienia przez płk./gen. Stanisława Radkiewicza. Przez kilkadziesiąt lat, mimo podejmowanych prób, nie uregulowano całościowo prawnych aspektów działalności instytucji. W omawianym okresie na uwagę zasługuje Dekret z 20 lipca 1954 r. o służbie w organach bezpieczeństwa publicznego7.

Najważniejsze decyzje dla powstającego organu, nie mającego odpowiednika w instytucjach II RP, zapadły w pierwszym roku jego istnienia, od lipca 1944 r. do września 1945 r. Mimo dokonywanych wielokrotnych modyfikacji ukształtowana wówczas struktura w zasadzie przetrwała do 1954 r., tzn. do czasu podziału MBP na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego8.

Do zmian organizacyjnych w połowie lat pięćdziesiątych Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego podlegało wiele formacji: urzędy bezpieczeństwa publicznego, Milicja Obywatelska, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojska Ochrony Pogranicza, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, Straż Przemysłowa, Służba Więzienna.W1953r.siłyMBPliczyłyłącznieponad321tys.osób,ztego:UB–33,2tys., MO – 47,5 tys., KBW – 41 tys., WOP – 32,3 tys., Straż Przemysłowa – 32,2 tys., ORMO

– 125 tys., straż więzienna – 10 tys.9

Najważniejszym jednak organem MBP był, stanowiący jego rdzeń i przedmiot niniejszego opracowania, aparat bezpieczeństwa, zwany w skrócie UB lub bezpieką. W listopadzie 1944 r. liczył ok. 2,5 funkcjonariuszy10, w końcu 1945 r. ok. 24 tys.11, w 1953 już ponad 33 tys.12 Znawcy problemu szacują, że „Na 1 funkcjonariusza przypadało ok. 1300 obywateli. W resortowych kartotekach »elementu podejrzanego« znajdowało się 5,2 mln nazwisk, tzn. ok. 1/3 dorosłych Polaków. W 1955 r. liczba agentów, tajnych informatorów i rezydentów KdsBP wynosiła 72 956 osób, z czego 864 agentów, 67 648 informatorów i 4444 rezydentów”13.

W jednym z pierwszych rozkazów organizacyjnych z listopada 1944 r. minister Resortu BP zatwierdził etaty stanowisk w wojewódzkich, miejskich, powiatowych i gminnych UB oraz terenowych oddziałach cenzury. W rozkazie ustalono obowiązujące odtąd liczbowe obsady stanowisk:

„Z dniem 10 XI 1944 r. zatwierdzam etaty:

1.Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego na 308 osób.

2.Miejskiego (miast wojewódzkich) Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego na 148 osób.

10Ibidem, s. 21.

11Ludzie bezpieki..., s. 15.

12Ibidem, s. 17.

13AIPN, GZI, t. 9, Pisma KdsBP za okres 12 IX 1955–31 XII 1956 r., k. 12.

20