17.Пазіцыйныя чаргаванні зычных гукаў.

Пазицыйнае чаргаванне зычных адбыаюцца пад уплывам суседних зычных гукау у сярэдзине слова або залежаць ад становишча зычных у канцы слова.

Да пазицыйных чаргаванняу адносяцца:

А)чаргаванни звонких и глуких у сярэдзине слова у вынику асимиляцыи:

[б]-[п] галубы-галубки,

[г]-[х]бягу-бегчы,

[з]-[с] павазиць-павозка,

[д]-[т] павадок –на павадку,

[дз’]-[ц’] дзядзечка-дзядзька,

[ж]-[ш]стажок-сташка,

Б) чаргаванни звонких и глухихи як выник аглушэння звонких зычных на канцы слова:

[б]-[п]кубики-куб,

[у]-[х]мураги-мурох,

[з]-[с]паравозы-паравоз,

[д]-[т]брады-брад,

[дз’]-[ц’]у завадзи-завадзь,

[ж]-[ш]пейзажы-пейзаж,

[дж]-[ч]дажджы-дождж.

В)чаргаванни цвердых и мякких зычных як выник асимиляцыи па мяккасци,змякчэння зычных перад [э][и]пры змене формы слова и утварэнне новых слоу:

[з][з’]звон –звинець,

[с]-[с’]радасны-радасць,

[д][дз’]чарада-у чарадзе.

Г) чаргаванни заднеязычных [у][к][х][у’][к’][х‘]

[у]-[у’]ворага-вораги,

[к]-[к’]клетка-клеки,

[х]-[х’]арэх-арэхи.

18. Гістарычныя чаргаванні зычных гукаў.

Найбольш дауним и пашыраным гистарычным чаргаваннем з’яуляецца чаргаванне заднеязычных [у][к][х]з шыпячыми[ж][ч][ш]: вага-важыць, рака-рэчка. Г.этае чаргаванне адбываецца у розных дзеяслоуных формах:магу-можаш,пры формаутварэнни и словаутварэнни прыметникау:доуги-даужэйшы,лёгки-лягчэйшы, а таксама назоуникау рог-ражок.

Да гистарычных чаргаванняу алносяцца чаргаваннни

заднеязычных[у]-[к][х] СА свисцячыми[з’][ц‘][с‘]:дарога-на дарозе,вышка-на вышцы.

Гистарычными з’яуляецца чаргаванни у дзеясловах зычных[дз’][ц’][з‘][с‘] з шыпячыми[дж][ч][ж][ш]:хадзиць-хаджу,плациць-плачу,а таксама губных з губными +[л’]:

[б’]-[бл‘]раздравбиць-раздраблю,

[п’]-[пл‘паступиць-паступлю,

[м’][мл’]задрамаць-задрамлю,

[ф’][фл’]раграфиць-раграфлю.

Пашырана гистарычнае чаргаваннне[л]-[у нескладовае], якое адбываецца у родавых формах дзеяслолвау прошлага часу:спявала-спявау,шумела-шумеу.

19.Націск у беларускай мове.

Нациск-выдзяленне аднаго СА складоу слова з дапамогай гукавых сродкау-вышыни,працягласци. У вынику слова набывае адиетнае фанетычнае абличча. Ярка гэта выяуляюць прыклады, кали словы адрознивае тольки нациск.

У бел. мове слоуны нацичк разнамесны ци свабодны,ен можа быць на першым ци другим,трэцим и г.д. складзе. Гэтая асабливасць нациску дазваляе адрозниваць розныя словы,якия складаюцца з аднолькавых гукау:каса-каса,атлас-атлас.

Разнамесны нациск бел. мовы у адных словах бывае нерухомым,пры утварэнни розных словаформ застаецца на адным и тым жа складзе,а у других-рухомы,пры утварэнни словаформ пераходзиць з аднаго склада на иншы.

Тольки некаторые словы, так званыя акцэнтныя дублеты, могуць ужывацца з двума нацисками:навокал-навакол.

Для бел. маулення не характэрны вяликия межнацискныя интэрвалы. Таму у шматскладовых складаных и складанаскарочаных словах, акрамя асноунага, паяуляецца дадатковы, так званы пабочны нациск:добраупарадкаваны. Паяуленне пабочнага нациску тлумачыцца и тым,што ненацискныя галосныя павинны вымауляцца выразна.Пабочны нациск дапамагае шматскладоваму слову лепш прыстасавацца да патрабаванняу рытмичнай структуры фразы.

У бел. мове большасць службовых слоу не мае нациску. Такия словы называюцца клитыками. Яны прымыкаюць да пауназначных слоу , утвараючы разам з ими адзинае фанетычнае слова. Ненацискные словы,якия прымыкаюць спераду да нациску, навзываюцца праклитыками: пад акном.А тыя ,што стаяць пасля нацискных – энклитыками:сказау бы..

У кожнай фразе адно са слоу мае больш моцны нациск, чым астатния, што дазваляе слухачу засяродзиць на им большую увагу,выдзелиць яго лагична.Таки нациск называецца лагичным.