XX
.pdf
умуман, ўлкага тааллуқли барча этнографик маълумотларни ўз назаридан четда қолдирмаган.
Афғон сафаридан кейинги йилларда Абдулла Авлоний ўз фаолиятини кўпроқ яна маърифий-маданий ишларга қаратди. У Туркбюронинг маданият бўлими бошлиғи сифатида ўз фаолиятини давом эттирди. Авлоний шу йилларда “Касабачилик ҳаракати” журналининг муҳаррири, “Қизил байроқ” газетаси таҳрир ҳайъати аъзоси сифатида иш олиб борди. 1921 – 1930 йиллар мобайнида эса турли ўқув муассасаларида педагогик фаолият олиб борди1. Зеро, айнан шу соҳа тараққийпарвар қалбига яқин, сиёсатдан бир оз холи ва энг асосийси “бехавотир” ҳаёт кечириш учун имкон яратар олар эди.
Педагогик фаолият билан бир қаторда, Авлоний ўзининг қалбига яқин бўлган театр соҳасидаги фаолиятини ҳам тўхтатиб қўйгани йўқ. 1924 йили Авлоний қаламига мансуб “Португалия инқилоби” пьесаси саҳна юзини кўрди ва уни муаллифнинг ўзи саҳналаштириб, режиссерлик маҳоратини яна бир бор намоён этди. Пьесани саҳнага қўйилиши ҳақида 1924 йил “Туркистон” газетасининг 376-сонида “Чолғу томоша”деб номланган мақола эълон қилинади. Унда: “16 октябрда Свердлов театрусида ўлка ўзбек эрлар ҳам қизлар билим юртларининг ўқувчилари томонидан Абдулла Авлонийнинг “Португалия инқилоби” томошага қўйилди. Пьеса Португалия подшосини тушуриб, жумҳурият тузиш тўғрисида вазирлар, командорлар, адвокатлар, дўхтирлар инқилобининг мажлисларин ҳам подшони туширишлари тасвир этмоқчи бўлдилар ...
биринчи маротаба саҳнага кўтарилган ўзбек қизлари Собирахоним ва бошқа қизлар отин билолмадик, бурро сўзлари, қўрқмас ҳаракатлари билан 7-8 йил артистлик қилғонлардан дадил ва қувноқ эди”, деб ёзилган эди. “Португалия инқилоби” пьесасини якуний нуқталарига асосланиб адабиётшунос Ҳ. Азимова: “Асар ғоясини Авлонийнинг “Туркистон мухторияти” билан мажруҳ қилинган армонлари, юрт мустақиллиги ҳақидаги орзу-умидлари ташкил қилган”2, – деб баҳо беради.
Албатта, адабиётшунослар Авлонийнинг совет йилларидаги ижодини танқидий ўргансалар-да, аммо унинг асарларидаги мазмундан замон мураккаблиги шароитида маълум бир ушалмаган орзулар мавжудлигини изоҳлашга интиладилар.
11921 йилда – Тошкент ўлка ўзбек билим юрти мудири, 1922 йилда – Тошкент хотинқизлар билим юрти мудири, 1923 йилда – Тошкент шаҳар маориф кенгаши раиси, 19241929 йилларда – Ҳарбий-сиёсий мактабда она тили муаллими, 1925 – 1934 йилларда САКУ ва САГУда тил ва адабиёт кафедраси ўқитувчиси(профессор, кафедра мудири). Маълумотлар Авлонийнинг “Таржимаи ҳоли” асосида тайёрланди.
2Азимова Ҳ.И. Абддулла Авлоний драматургияси (ғоявийлик ва маҳорат) ... 114-бет.
-31 -
1933 йилда Абдулла Авлоний адабиёт хрестоматияси тузиб, унда 20 – 30-йилларда ижоди гуллаётган ўнлаб ўзбек адибларининг номларини келтирди, уларнинг асарларида парчаларни киритди1. Улар орасида Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Уйғун ва бошқаларга “иқтидорли”, “маҳоратли” деган баҳоларни берган эди. Давр билан ҳамоҳанг яшаган миллатпарвар халқни маърифатли қилишга, ёшларни фаол бўлишларига чин дилдан хизмат қилиб келди. У 1927 йили “Меҳнат қаҳрамони”, 1930 йили “Ўзбекистон халқ маорифи зарбдори” фахрий унвонларига сазовор бўлган. Аммо, бевақт ўлим унинг қизғин фаолиятига чек қўйди. Лекин ўйлаймизки, агар Авлоний тирик бўлганда ҳам, уч йилдан сўнг бошланган совет қатағон сиёсати уни ўз домига тортган ва бошқа замондошлари сингари у ҳам “халқ душмани”га айланган бўлар эди.
Умуман, Абдулла Авлонийнинг бутун умри, фаолияти халқ манфаати ҳимояси, ватан тараққиёти, маданият ва маърифат ривожига қаратилди. Давр мураккаблигини инобатга олсак, у ўз замонининг маҳсули эди ва ҳар қандай шароитда ҳам халқига содиқ ҳамда миллат равнақига ҳисса қўшган ватандошимиз сифатида эътирофга лойиқдир.
Абдурауф Музаффарзода мушоҳадасида Туркистон тарихи ва маданияти масалалари
Турли тарихий даврларда, географик жойлашувидан қатъи назар, ҳар қайси жамиятда, айниқса у тараққиётдан оқсаётган бўлса, унинг энг сара намояндаларидан иборат бир гуруҳ қатлами ижтимоий таназзулдан чиқишнинг маълум бир йўлларини излашга ҳаракат қиладилар. Тарихдан бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Шу жиҳатдан Туркистон ҳам XX асрга мустамлака, халқнинг оғир иқтисодий аҳволи, жаҳоннинг тараққий этган мамлакатларидан иқтисодий жиҳатдан ортда қолиши, маданий қолоқлик, ижтимоий онгдаги турғунлик каби иллатлар билан қадам қўйган эди. Бу эса жамиятнинг миллий манфаатини ифодаловчи ва ҳимоя қилувчи қатлами бўлган миллий зиёлиларни қаттиқ ташвишга солган. Улар жамиятда туб ўзгаришларни амалга ошириш учун энг аввало маданият ва таълим соҳасида ислоҳатлар зарурлигини тушуниб етдилар ва бу жараёнларнинг нафақат назарий, балки амалий жиҳатдан фаол иштирокчиларига айландилар.
1 Авлоний Абдулла. Адабиёт хрестоматияси. Тошкент, 1933.
- 32 -
ХХ аср бошлари Туркистонда яшаб ижод этган ва замон билан ҳамнафас бўлган фидоий тарихий шахслар қаторида Рауф Музаффарзоданинг ҳам туркистонликларни илм-фан, маърифат ва маданиятга йўналтириш йўлидаги хизматларини алоҳида қайд этиш даркор. Миллати татар бўлган Абдурауф Музаффаров 1889 йилда Россиянинг собиқ Симбирск губерниясидаги Сенчилевск уезди, Старо-Тимошкина қишлоғида туғилган. Тақдир тақозосига кўра, у 1914 йилнинг бошларида Туркистонга келиб, шу ердан паноҳ топган1.
Кўплаб туркистонлик тараққийпарварлар сингари Музаффарзода ҳам ўз даврининг илғор замондоши сифатида одамлар орасида яшаб, уларнинг маънавий тафаккурига таъсир кўрсатишга, жамиятдаги камчиликларни халққа тушунтиришга уринган ва бу нуқсонларни бартараф этишга чақирган. Бу борада матбуот энг муҳим минбар вазифасини ўтаган. Маълумки, 1914 йилда Туркистон ўлкасида бир вақтнинг ўзида иккита миллий газета нашри йўлга қўйилди. Булар Тошкентда Убайдулла Хўжаев муҳаррирлигидаги “Садои Туркистон” ва Қўқонда Обиджон Маҳмудов бошчилигидаги “Садои Фарғона” газеталари бўлиб, бу ўлка ижтимоий ҳаётида муҳим аҳамият касб этди. Ушбу нашриёт органлари ўз даври учун долзарб мавзуларни ёритиб, халқнинг тараққийси ва дунёқараши кенгайишига катта хизмат қилган. Миллат ва матбуот фидойиси Маҳмудхўжа Беҳбудий “Садои Туркистон”нинг чиқарилишига бағишлаб “Ойна” журналида чоп эттирган қутлов мақоласида ўз хурсандчилигини яширмаган ҳолда, “Бор бўлсин миллат, яшасин тараққийпарвар ёшлар, фидокор тужжорру муҳаррирлар. Обод бўлсин Ватан!”, дея хитоб қилган эди. М. Беҳбудий Убайдулла Хўжаев ташаббусини қизғин олқишлаб, “Садои Туркистон” газетаси ижодий жамоасига ўзининг самимий тилакларини изҳор қилган.
“Садои Туркистон”нинг асосий мақсадини Убайдулла Хўжаев қуйидагича талқин қилган эди: “... биз, туркистонликлар ҳозирда на замонга қараб ҳаракат қилурмиз, на дин шариатимизга суянурмиз, на тарихимиздан ибрат олурмиз... Бизим шул қадар ғафлат ва жаҳолатимизни кўратуриб янада сабр ва қаноат ила сукут этмак муқаддас ватанимиз ва меҳрибон онамиз бўлғон Туркистонға кўб оғир келди. Шул сабабли ул ўзининг дилдан чиққан хазин “Садоси” ила ўз авлодларина насиҳат қилмоққа қарор берди. Мана бизим жаридамиз шул ватан муқаддасимиз бўлғон Туркистоннинг ўз авлодларина сўйлагон сўзу, чиқарғон садоларининг таржумони бўладур. ... Олия муқаддас онамиз бўлғон Ватанга шояд ожизона бир
1 Унинг ҳақида маълумотлар етарли ўрганилмаган.
- 33 -
хизмат бўлса деб биз ҳам зиммамизга “Ватан таржумони” каби оғир бир юкни юкламакка жасорат этдук”1.
Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев “Садои Туркистон”ни ўқимишли, қизиқарли ва халқ орасида обрўли қилиш мақсадида, ўз даврининг етук вакиллари бўлган маърифат дарғаларини ишга жалб этишга муваффақ бўлди. Абдулла Авлоний, Мунавварқори Абдурашидхоновларни таклиф этган ҳолда, Туркистонга ташриф буюрган Абдурауф Музаффарзодани ҳам “Садои Туркистон” идорасида ишлашга чақирди. 1914 йил Тошкентда бўлган татар сайёҳи, журналист Иброҳим Тоҳирий Оренбургда нашр этиладиган “Шўро” журналида “Кўрган билгандан” сарлавҳали мақоласида “Садои Туркистон” газетаси тўғрисида илиқ фикрлар билдиради. Муаллиф унда “газетада иштирок этувчилар Рауф афанди Музаффаров (татар) бирла мактаб китоблари ёзувчи ҳам Тошканд мактабларин биринда муаллимлик этувчи Қори Мунавваров афанди жанобларидур”2 деб маълумот берар экан, уларни бўлим муҳаррирлари, “газетанинг маънавий устунлари” ҳам деб атаган эди. Бу шахслар “Садои Туркистон” газетаси ижодий жамоаси ўзагини ташкил этган ва уларнинг ҳар бири матбуот соҳасида маълум тажрибага эга бўлиб, ижтимоий ҳаётдаги барча ҳолатларнинг замирини теран тушунадиган, қаламлари ўткир муаллифлар ҳам эдилар. Улар нафақат газетанинг бош мавзусини белгилайдиган муҳим материалларни ёзганлар, бундан ташқари, уни нашрдан чиқариш, тарқатиш, турли мавзуларни ёрита оладиган муаллифларни жалб этиш каби сермашаққат юмушларни ҳам фидоийлик билан бажарганлар. Бу борада айниқса Абдурауф Музаффаровнинг фаолияти самарали бўлган. Амалда у бош муҳаррир муовини ва газетанинг саркотиби эди.
Абдурауф Музаффаров “Садои Туркистон” таҳририятига ишга келган пайтда эндигина 25 баҳорни қаршилаган навқирон йигит бўлган. Ёш бўлишига қарамай, у таҳририят котиби зиммасидаги машаққатли барча юмушлар билан бирга, ўз ижодида сермаҳсул фаолият юритди. “Садои Туркистон” саҳифаларида бу муаллиф қаламига мансуб 40 дан ортиқ мақолалар чоп этилди. Газетанинг қарийб ҳар бир сонида “Рауф Музаффарзода”, “А.Музаффаров” имзолари билан унинг мақолалари нашр қилинган. Улар муаллифнинг ўткир зеҳнли, билимдон, муаммоларни теран фаҳмловчи, эътиқоди кучли қалам соҳиби бўлганлигидан далолат беради.
Унинг аксарият мақолалари Туркистон халқи маданиятини ривожлантириш, маърифатга чақириш, Ватан тақдири ва унинг
1Садои Туркистон. 1914 йил 1-сон.
2Пидаев Т. Матбуот – миллат чироғи. Тошкент, 1999. 31-бет.
- 34 -
истиқболи учун қайғуриш каби муаммоларга бағишланган эди. Музаффарзоданинг орзуси барча тараққийпарварлар сингари туркистонликларни таназзулдан чиқариш, илғор халқлар қаторида кўриш, жаҳон маданияти тизимидан жой олиш, ўз миллий маданиятини дунё оммасига танитиш кабилардан иборат бўлди. У халқнинг миллийлигини сақлаб қолган ҳолда турмуш тарзини замонавийлаштириш маданиятлиликнинг бир белгиси деб ҳисоблар эди. Рауф Музаффарзоданинг “Садои Туркистон” саҳифаларида чоп этилган мақолаларида айнан шу масалалар қамраб олинган. Чунончи, унинг “Миллат краби (кемаси – Н.М.) нима кутар”1, “Миллий ҳаёт ва Туркистон мусулмонлари”2, “Маданият ва биз”3,“Маданий жараён ва миллий тарихимиз”4, уч қисмдан иборат “Маданият нардбони”5, “Дин, миллат миллият ила қойимдир”6, “Тил ва имло масаласи”7 ва бошқа бир қатор мақолаларида Туркистон мусулмон маданиятининг тараққиёт йўллари, ҳал қилиниши лозим бўлган муаммолар, бартараф этилиши зарур бўлган камчиликларни очишга ҳаракат қилди. Албатта, унинг ғоялари М. Беҳбудий, А. Авлоний, М. Абдурашидхонов каби зиёлиларнинг фикр-мулоҳазалари билан ҳамоҳанг эди. Зеро, тараққийпарварларнинг бундай хатти-ҳаракатлари жамият эҳтиёжи билан вужудга келган ва уларнинг ўзлари яшаб турган ижтимоий тузилмадаги реал воқеликда туб ўзгаришлар зарурияти етилганлиги билан боғлиқ бўлди.
Рауф Музаффарзода кўплаб европалик маърифатпарварлик ҳаракати намояндалари ва файласуфларининг асарлари билан таниш бўлганлиги, шубҳасиз. Бу унинг фикр-мулоҳазалари европалик алломаларнинг назарий хулосалари билан аксарият ҳолларда яқинлигида намоён бўлади. Рауф Музаффарзоданинг маданият ва тарих ҳақидаги назарий қарашларида нафақат Туркистон, балки тараққиётга муҳтож ҳар қандай жамиятни ёруғликка олиб чиқиш, ривожланган миллатлар сафидан ўрин олиш зарурлиги каби ғоялар ўрин олган эди.
Музаффарзода, энг аввало, инсон омилига урғу бериб: “... Инсон олам ва руҳ тарбияси илагина инсондир. Руҳ тарбияси кўрмаган, илм ва маориф ила ақл ва фикрини орттирмаган кишининг сомон ичида ёнуб кун ўткарган ила турли мавжудот ичида тургони орасида ҳеч
1Садои Туркистон. 1914 йил 17 декабрьь. 52-сон.
2Ўша манба, 29 июль. 31-сон.
3Ўша манба, 30 май. 14-сон.
4Ўша манба, 9 сентябрь. 39-сон.
5Ўша манба, 5 август, 33-сон. 20 август, 35-сон. 28 август, 37-сон.
6Ўша манба, 26 ноябрь. 49-сон.
7Ўша манба, 1915 йил 19 февральь. 60-сон.
- 35 -
фарқ қолмайдир”1, – деб ёзганди. Алломанинг фикрича, одамда икки вужуд мавжуд: моддий ва маънавий. Маънавий вужуд бу – инсоннинг ақл ва фикри тараққийидир. Агар улар ривожлантирилмаса, “албатта ҳайвондан жузъий фарқли бўлиб, кўзға кўрилатургон мавжудотдан бошқа ҳар нарсани инкор этмакни ўзига лозим билур”2. Мазкур фикрларни билдирган Рауф Музаффарзода туркистонликларга қарата: “Қани бизда илм, қани руҳоният, маданият қани? Биз буларнинг исмларинигина бўлса ҳам яхшилаб билмаймиз ва тушунмаймиз. Ҳатто, тушунмакни хоҳламаймиз. Демак биз бу тариқа маҳзи илм, маҳзи маданиятдан иборат исломиятни бир тарафға қолдируб, дин ва инсоният душмани бўлган жоҳил, ғафлат ва маданиятсизликни қабул қиламиз”, – деб ёзади куйиниш билан. Бу борада у замонанинг олди сафларида бўлган уламо ва зиёлиларни “инсоф ва виждон кўзи ила ҳолимизға назар қилсалар юзлари қизарур, виждонлари ҳаё ҳарорати ила кабоб бўлиб қовурилур”3, деб ҳисоблайди. Фикримизча, бундай баҳо миллатни уйғотиш, бир оз бўлса-да, жамиятнинг сара қатламини ҳаракатлантиришга қаратилган эди.
Музаффарзоданинг яна бир қизиқарли мушоҳадаларидан бири бу – Туркистон маданий ҳаётидаги турғунликни табиат ҳодисаси сифатида талқин этишга ҳаракат қилганлигидадир. Аксарият европалик файласуфлар каби у ҳам маданий жараёнларга қуйидаги баҳони беради: “Шамол табиатнинг ер юзидаги энг кучли воситачисидир. Шамол бўлмаса ва ул воситачилик қилмаса эди, қавм, тупроғ ва ҳаво ҳеч ҳаракат қилмасдан ва кўчмасдан ёлғуз бир ўриндагина турур эдилар. Сувлар ва денгизлар ҳаракатланмас, фўртонолар ҳосил бўлмас ва алҳосил ер юзида табиат қўли ила ювилмас ва сирламас эди. Бунинг натижаси ўлароқ ҳаво бузулиб турли ҳашаротлар ер Бир тарафдан қараганда бизим ҳозирги ҳолимизни ҳам шул намунага одам болалариға мискин бўлмаслик даражасида салоҳиятсиз бўлиб қолар эди. Ҳозирда миллатимиз манзара нуқтаи назаридан худди денгиз ўртасида тўхтаб, ёрдамдан маҳрум қолган шамол кемасиға ўхшайдир. Ҳаводан ёрдамсиз қолган кемадек Туркистон миллати ҳам чарчаб қолган, атрофда фойдали ва матлуб тарафға қараб юрадиган шамоллар келганин кутмакдадир. Миллат краби сув устида ҳаракатдан онгсиз ва муовинат миллиядан маҳрум бўлиб турмакда, даҳшатли денгиз гирдоблариға муоруз қолуб шул қўрқинчли тўлғалар орасида йўқолмоғидан хавф этмакдадур. Шунинг учун ул
1Музаффарзода Р. Тарбияга аҳамият бермабмиз // Садои Туркистон. 1914 йил 7 октябрь.
2Ўша жойда.
3Ўша жойда.
-36 -
заволли кема янги шамолни ва матлуб тарафға ўзини олуб борадирган фойдали шамолларга мунтазир”1. Музаффарзода янги маданият шамоллари деганда, албатта миллий ва маданий ислоҳотларни назарда тутган. Миллатни маданият кемасига ўхшатиши эса, уни ҳаракатлантириш зарурлиги ва бевосита ижтимой таназзулдан олиб чиқиш, маданий эҳтиёжларини қондириш зарурлигига қаратилди. У “Маданият ва биз” мақоласида юртдошларини “маданият қандай бўлғонини кўзимиз билан кўриб турсак ҳам, маданий бўлғон эҳтиёжларимиздан кўз юмамиз”2, деб айблайди. Фикримизча, тараққийпарвар маданиятнинг инсондан айро мавжуд бўлмаслигини яхши тушунган. Зеро, П. Сорокин сўзлари билан айтганда, “маданиятнинг моҳиятини тушуниш учун инсон ва халқларнинг фаолияти призмасида мушоҳада этиш зарур”3.
Р. Музаффарзоданинг “Маданият нардбони” номли катта мақоласида “маданият” иборасига бир-икки сўз билан таъриф бериб бўлмаслиги ҳақида таъкидланган. Унингча, маданият бу – “қоронғу гўшаларғача ўзининг нурини тушурган маданият офтобининг исми ҳар дақиқада тилларда сўйлануб кўзларга кўрилса ҳам онинг нима эканлиги, бунинг илагина албатта билуниб битмайдур”4ган иборадир. Маданиятнинг тадрижий ва ўзига хос ривожга эга эканлигига Рауф Музаффарзода шундай таъриф беради: “Дунёда ҳеч бир миллат бутун йигирманчи аср маданиятидан биргина мартаба қўли ила ҳовучлаб олмаган, ҳар бири тадрижий тараққий эткан. Миллатларнинг тараққий ва тамаддун даврлари ўнлабғина эмас, юзлаб ҳисобланадурлар”5. Рауф Музаффарзода бу ерда маданиятларнинг локал хусусиятларига тўхталган бўлса, ажаб эмас. Дарҳақиқат, олға бораётган маданият албатта такомиллашади, ўзидан аввал ўтган маданиятлар эса унга маънавий мерос сифатида ўтади. Музаффарзода илм ва маданиятни тарқатувчи зиёлиларни алоҳида эътироф этди. Унингча, “дунёнинг қоронғу кўчаларида маданиятдан илм ва урфондан бебаҳра қолғонларға маданият, илм ва маориф нима эканини билдира олувчилар илм ва маданият дунёсида энг олий сиймолардан саналадурлар”6. Миллатнинг маданиятлилик даражасига эришишнинг муҳим зинопоялари сифатида Музаффарзода илммаориф, матбуот, театр, жамиятлар, нашриёт ширкатлари ва энг
1Музаффарзода Р. Миллат краби нима кутар? // Садои Туркистон. 1914 йил 17 декабрьь.
2Музаффарзода Р. Маданият ва биз // Садои Туркистон. 1914 йил 30 май.
3Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992. С. 220.
4Музаффарзода Р. Маданият нардбони. 1-қисм // Садои Туркистон. 1914 йил 5 август.
5Ўша жойда.
6Музаффарзода Р. Маданият нардбони. 2 қисм // Садои Туркистон. 1914 йил 20 август.
-37 -
асосийси тарихга мурожаат масалалари эканлигини кўрсатди. Зеро, замоннинг ҳақиқий воқелигини тўлиқ ангалашда ўтмишни ўрганиш ғоятда муҳим саналади.
Музаффарзода тарих фанининг аҳамияти ҳақида гапириб, инсоннинг камол топишида ва жамиятнинг бошқарувида бу фаннинг ўрни беқиёслигини кўп маротаба таъкидлаб ўтади. Маданият тарихини у миллат ва жамият тарихи билан боғлиқликда кўрди. Унинг фикри бу борада қуйидагича: “Ҳозирда ҳар миллатнинг ўзининг маданият тарихини ёзмак учунга қанча жилдлар қораламак лозим бўладир. Маданият! Маданият! деб ҳар вақт қичқирмак ва ёзмак илагина ҳам маданият нима бўлганини албатта фаҳмлай олмайдир. Маданият сўзи қандай усулларнинг ва қандай маишатларнинг ҳаёт мажмуасига оталиқ қилганини билувчи ақидалар марҳамат қилуб қаламларни қўллариға олсунлар ва халқимизға тадрижий маишат ва маданият усулларин кўрсата бошласунлар эди. Мана шул вақтда биз ўзимизни (шукрлар бўлсин биз ҳам маданият йўлиға қадам босдуқ) дейур эдик”1. Кўриниб турганидек, муаллиф бу борада тарихчи олимларнинг зарурлигини қайд этади. Агар биз ўша давр ижтиомийсиёсий муҳитини эътиборга олсак, Музаффарзода истагидаги замонавий мутахассис тарихчилар деярли бўлмаганлигини айтиш керак. Бундай ҳолатни муаллиф қуйидагича ифода этди: “Аввало бизим бу тариқа осмондан тараққий ёмғури ёғганини кутуб иқтисодий, маиший ва саноий биргина доно бўлуб рисола, ёхуд мақола ёзмасдан ётишимиз ва мактабларимизда шогирдларга маълумот мадания дарслари ўқутмаслигимиз, ...халқнинг маданий тараққийсига салбий таъсир этишишини, агар янги тарихий билимлар тақдим этилса, “билакс илм ва маданиятга ва янги ислоҳатға бўлган борлиқ муҳаббат ва ҳуснларига сабаб бўлиши табиий бир ҳолдир”2.
1Музаффарзода Р. Маданият нардбони. 2 қисм …
2Ўша жойда.
- 38 -
Музаффарзода миллий маданий тарих яратиш хусусида ўзининг “Маданий жараёнлар ва миллий тарихимиз” номли мақоласида ҳам қизиқарли фикрлар билдирди. Унингча: “Маданий жараён инсонларнинг тарихий даврларида энг муҳим миқёсдир. Бунинг ила даврда келган уламо ва мутафаккирнинг, санойи ва ҳиммат арбобининг ва алҳосил миллатларида бўлган ҳар синф халқнинг не даражада ўзгариш кетурганларини билмак мумкиндир. Маданий жараён муаррихларнинг энг кўб истеъмол қиладургон қуроллари бўлган каби бутун тарихларнинг ягона бир занжиридир”1.
Демак, маданий ҳолат тарихий жараёнларни очиб беришда энг муҳим компонент вазифасини ўтайди. Маданиятнинг ҳақиқий ҳолатини эса ҳар бир даврнинг жамиятдаги ижодкорлик, яратувчанлик каби имкониятлари белгилаб беради. Музаффарзода: “... Тарихларнинг жиҳозлари миллатларнинг қолдирғон моддий ва маънавий асрорларидир. Жараён маданий эса тарихларнинг манбаларидан олғон маълумот тарихияға марказлик ташкил этуб аларни доимо табдил қилувчи маънавий бир матлаидир”, деганда ҳақ эди. Унингча маданий жараёнлар “муарриҳлар учун маънавий ва қувватли бирлашғон улуғ бир тарих ўлчови ўрнида истеъмол қилиниши” зарур. Бевосита Туркистон тарихига тўхталар экан муаллиф “... Ҳозирда бизим миллий тарихимиз Туркистон вилоятида асрлардан бери тирикчилик қилиб келган турк қавмининг ҳар турли аҳволидан иборатдир. Энди бизга ҳам ўзимизнинг боболаримизни халқимизға танитмак ва мактабларимизда миллий тарих дарслари ўқитмак замони келди. Бунинг учун албатта яқинда бир миллий тарих ёзмак лозим эди”2, – деб ҳисоблайди.
Албатта, юқорида айтганимиздек, ўша даврда миллий тарихни ёзиш учун тарихчи мутахассислар бўлмаган мана шундай шароитда Рауф Музаффарзода: “Агар Туркистонда ўзимиздан бу хизматни матлуб даражада фаолиятға чиқарурдай қувват соҳиблари бўлмаса, бу кундан эътиборан ҳеч нарсаға қарамасдан Туркистондағи машҳур шаҳарларнинг ҳар бирида илми тарафидан бирор кичик ҳайъат ташкил қилинса, нечук бўлар экан. Бу ҳайъатлар 3-4 зотдан мураккаб бўлуб, бўш вақтларида тарихий музокараларда бўлунурлар ва миллий тарихимиз учун моддий ва маънавий эҳтиёжни битирмак йўлида ғайрат этар эдилар. Бу вақтда қария ва қишлоқлардан ҳам мазкур ҳайъатларға тарихий маълумот бериб турувчилар бўлур эди. Йиғилғон маълумот ва материаллар миллий жаридаларда эълон
1Музаффарзода Р. Маданий жараёнлар ва миллий тарихимиз // Садои Туркистон. 1914 йил 9 сентябрь.
2Ўша жойда.
-39 -
қилуниб турилса ва қатъий этгач, бир ерға тўплануб муносиб кишилар тарафиндан жам ва тартиб қилунур эдилар. Сўнгра буни нашр этуб фойдаси овоз ила маданий хожатларимизға сарф қилинур эди. Шул тариқа бир миллий тарих фақат асосли бўлғон бир тарих вужудға келтурур эдик”1, – деган таклифни ўртага ташлайди. Кўриниб турганидек Музаффарзода жойлардаги миллий зиёлиларга катта умид билдирган ва маҳаллий тарихни яратишда оғзаки тарих усулини қўллаш тарафдори бўлган.
Туркистон миллий тарихини яратиш хусусидаги мунозараларга ХХ аср бошларида машҳур бўлган “Ойна” журналида ҳам кенг ўрин берилган эди. Жумладан, “Туркистон тарихи керак” мақоласининг муаллифи М. Беҳбудий: “Тарих кўп аҳамиятли ва фойдали бир нарсадир. Тарихнинг фойдаларидан баъзиси ушбудирки, бир миллатнинг на тариқада, қайси йўл ила тараққий этганин ўқуб ибрат олмак ёки бир миллатнинг на сабаблардин таназзул этиб, охири мунқариз бўлиб кетганин ўқиб мундин ҳам истифода этмак мумкиндир”2, деб ҳисоблайди ва “Садои Туркистон” газетасида мурожаат этилган “миллий тарихимизни ким ёзар?” саволига қуйидагича жавоб беради: “Бизнинг фикримизча, мундай тарихни ёзмоқлик ниҳоятда қийин иш бўлуб, ҳозирда бунинг ийфоси бизнинг қўлимиздан келмайдургонга ўхшайдур. Шунинг учун, бу хизматни Туркистон тарихи ила ошно бўла бошлаган ёш муарриҳимиз, муҳтарам Аҳмад Закий Валидий афандининг қаламидин умид этмакдамиз”3. Лекин, дейди муаллиф, тарих бўйича ёзилган китоб йўқ деб бўлмайди. “Туркий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзилгандурки, у китоблардан рус ва бошқа еврўпоийлар истифода этган ва этмакдадурлар. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар истифода этуб, янги муҳокама ва тадқиқот ила ўз шевамизда мунтазам бир асар вужудға келтурганимиз йўқ”4. Ушбу ҳолатда энг катта айб моддий манфаат топишни мақсад қилган ноширлар зиммасига қўйилган эди.
Рауф Музаффарзоданинг матбуотни ривожлантириш тўғрисидаги фикрлари ҳам ғоятда қимматли. Унинг “Миллий ҳаёт ва Туркистон мусулмонлари”5 мақоласида матбуотнинг аҳамиятига эътибор берилган ҳолда, “Садои Туркистон” ва “Садои Фарғона” газеталари ҳамда “Ойна” журналининг катта Туркистон аҳолиси учун етарли эмаслиги, газета-журналларнинг кўламини кенгайтириш масаласи кўтарилди. “Бизим Туркистон аҳолисининг ҳам миллий ва маданий
1Ўша жойда.
2Туркистон тарихи керак // Ойна 1914 йил 12 июль. 38-сон.
3Ўша жойда.
4Ўша жойда.
5Садои Туркистон. 1914 йил 29 июль.
- 40 -