XX

қилинди1. Бу борада Авлонийнинг ҳаёти ва ижодини чуқур таҳлил этган адабиётшунос олим Бегали Қосимовнинг меҳнатларини алоҳида қайд этиш ўринли. У А. Авлонийнинг асарларини тўплаб, икки жилдда нашрга тайёрлади ва ушбу асарлар бир неча бор қайтадан чоп этилди. Китобнинг биринчи жилдига Авлонийнинг шеърияти ва дарсликлардаги ихчам ҳикоялари ҳамда ҳажвияларидан намуналар киритилган бўлса, иккинчи жилдида адибнинг драмалари, саёҳатномаси, мақолалари билан бирга тараққийпарварни барчага машҳур қилган “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асари ўрин олди.

Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда ХХ аср бошлари тараққийпарварлик ҳаракати тарихини холисона ўрганиш бошланди. Бу ўринда тарихчилар ўз илмий тадқиқотлари доирасида ушбу ҳаракат иштирокчилари шахси, уларнинг фаолияти мавзусига алоҳида эътибор қаратдилар2. Жумладан, Абдулла Авлоний ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш бу ҳаракат тарихини тўлақонли ёритишда муҳим ўрин тутади. Бироқ, ҳозиргача унинг илмий мероси, тарихий тафаккури тарихшунослик нуқтаи назаридан таҳлил қилинган эмас.

Абдулла Авлоний Тошкентнинг Шайҳонтоҳур даҳасидаги Мерганча маҳалласида 1878 йил 12 июлда оддий тўқувчи оиласида дунёга келди. Оддий мактабда савод чиқарди ва 12 ёшида мадрасага ўқишга кирди. Бироқ, оиладаги фақирлик туфайли у мардикорлик билан шуғулланишга мажбур бўлди. Бу эса унинг ўқишига таъсир кўрсатди. Авлонийнинг таржимаи ҳолида ёзилганидек, у 1894 йилдан шеърлар машқ қилади ва шу вақтдан эътиборан унинг адабий фаолияти бошланди. Б. Қосимовнинг таъкидлашича, унинг “ёшлик даврида яратган шеърларининг ҳеч бири бизгача сақланмаган”3. Айниқса, ёш Абдулла ўша давр учун янгилик бўлган “Русиянинг турли шаҳарларида чиққан матбуот-газета ва журналлар билан танишиб, ўқиб маълумотини орттира борди. “Таржимон” газетасин ўқиб замондан хабардор бўлди. Шул замонда ерли халқлар орасида

лифи Б. Қосимов. Тошкент: Маънавият, 1998. (2006 йилда қайта нашр этилган); Ризаев Ш. Жадид драмаси. Тошкент: Шарқ, 1997.

1Баракаев Р. ХХ аср бошларида ўзбек болалар адабиёти ва Абдулла Авлоний ижоди: Филол. фан. ном. ... дис. Тошкент, 1994; Азимова Ҳ.И. Абдулла Авлоний драматургияси (ғоявийлик ва маҳорат): Филол. фан. ном. ... дис. Тошкент, 1999.

2Абдурашидхонов М. Танланган асарлар. Тошкент, 2003; Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. Тошкент, 1998; Беҳбудий М. Танланган асарлар. Тошкент, 1999; Алимова Д.А., Рашидова Д. А. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. Тошкент, 1999; Воҳидова К.А. Исҳоқхон Жунайдуллоҳхўжа ўғли Ибрат ва унинг тарихий илмий мероси. Тошкент, 2008. Долимов У. Исҳоқхон Ибрат. (Истиқлол фидойилари сериясидан). Тошкент, 1994. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917) / Тузувчи: т.ф.д. Н.А.Абдуазизова. Тошкент, 2000 ва б.

3Қосимов Б. Оқ тонгларни орзулаган шоир / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 1- жилд. Тошкент: Маънавият, 2006. 5-бет.

-21 -

эскилик-янгилик (жадид-қадим) жанжали бошланди. Газет ўқувчиларни муллалар “жадидчи” номи билан атар эдилар. У ҳам шул жадидчилар қаторига кирди”1. 1904 йилдан бошлаб Авлоний жадидчилик ҳаракатининг фаол иштирокчисига айланади. Бу фаолиятнинг амалий натижаси сифатида у Тошкентнинг Миробод маҳалласида янги-усул мактаб ташкил этиб, ўзи ўқитувчилик фаолиятини олиб борди. Бироқ, бу мактаб 1908 йилда ёпилди. Зотан, бунга сабаб қилиб Авлоний: “Мактабимда ер, одамлар, тоғ-тошлар, дарё, осмон ҳақинда суҳбатлар ўтказмоққа ҳаракат қилганимни Миробод жоҳил кишилари билишиб, мени кофир бўлдинг, деб мактабимни ёпдилар...”2, – деб кўрсатган эди. Аммо мактаб иши, халқ болаларини маърифатли қилиш Авлонийнинг 1917 йилгача бўлган фаолиятининг бош йўналишини ташкил этган ва бу йўлда ҳар қандай қийинчиликларни енга олган, яна янги мактаблар очиб, улар учун турли-туман дарсликлар яратган.

Б. Қосимов: “Авлоний томонидан 1909 – 1917 йиллар давомида махсус мактаб болалари учун ёзилган ўндан ортиқ китоблар майдонга келди. Унинг “Биринчи муаллим”, “Иккинчи муаллим”, “Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ”, “Мактаб гулистони” сингари дарсликлари “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” тўплами инқилобга қадар бир неча бор босилиб чиқди ва Туркистоннинг жуда кўп янги усул мактаблари учун қўлланма бўлиб хизмат этди. ...Маълум сабабларга кўра босилмай қолган “Учинчи муаллим”, “Мактаб жуғрофияси”, “Ҳисоб масалалари” сингари дарслик китоблари ҳақида ҳам адибнинг замондошлари илиқ фикрлар айтадилар”3, – деб ёзган эди. Дарҳақиқат, мазкур асарлар ўзбек педагогика тарихида муҳим аҳамият касб этувчи асарлар сирасига кириб, ўз даврининг етакчи тажрибаларидан фойдаланилганлиги, шубҳасиз. Шунингдек, ўша даврдаги Туркистон “усули жадида” мактаблари талабалари учун мўлжалланган алифбо ва ўқиш китобларига илғор рус болалар адабиёти намуналари – Лев Толстойнинг “Алифбо”, “Янги алифбо” ва тўрт китобдан иборат “Рус ўқиш китоблари” ҳамда К.Д. Ушинскийнинг “Болалар дунёси” ва уч қисмдан иборат “Она тили” дарсликлари таъсири кучли бўлган. Адабиётшунос Р. Баракаев тадқиқотига кўра, 1917 йилгача Лев Толстойнинг 40 дан ортиқ кичик асари – ҳикоя, масал, эртаклари ўзбек тилига таржима қилинган бўлса, шулардан фақат иккитаси

1Таржимаи ҳолим / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. Тошкент: Маъна-

вият, 1998. 288-бет.

2Бобохонов А., Махсумов М. Абдулла Авлоний. Педагогик фаолияти. Тошкент: Ўқи-

тувчи, 1966. 43-бет.

3Қосимов Б. Оқ тонгларни орзулаган шоир / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 1- жилд. Тошкент: Маънавият, 2006. 20-бет.

-22 -

“Туркистон вилояти газети”да, қолганлари эса алифбо ва ўқиш китобларида чоп этилган. Бу таржималардан 11таси Авлоний қаламига мансуб. 1917 йилгача ўзбек тилига таржима қилинган К.Д. Ушинскийнинг 8 та кичик асаридан 6таси, И.А. Криловнинг 20га яқин масалидан 9таси Авлонийга тегишли бўлиб, бу асарларнинг барчаси жадид мактаблари дарсликларига киритилган эди1.

Барчага маълумки, Абдулла Авлонийни машҳур қилган, унинг номини тарих саҳифаларига муҳрлаган асарларидан бири – 1914 йилда чоп этилган “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” китобидир. У ўз замондошлари томонидан ҳам юқори баҳоланган, ҳатто совет йилларида яратилган адабиётларда ҳам номи алоҳида зикр этиб кетилган асарлар сирасига киради. “Садои Туркистон” газетаси бу ҳақда “Туркистонға зўр шодлиғ” сарлавҳасида хабар босиб, унда: “Кўпдан бери кутилган Туркистон учун энг керакли “Туркий гулистон” исмли ахлоқ китоби очуқ тилда, Туркистон шевасида Шайх Саъдий усулида Абдулла Авлоний тарафиндан ёзилуб, тошбосмада босилуб, 132 бетдан иборат муҳим асар майдонға чиқди. Ҳар бир адабиёт ошиқларина, хусусан муаллим афандилара бирор нусхасини тавсия қилурмиз”2, деб ёзилди.

Авлоний ўз асарининг бош мақсади қилиб тарбия масаласини ахлоқ орқали шарҳлашни белгилаб олди. У ахлоқни “инсонларни яхшиликға чақиргувчи, ёмонликдан қайтаргувчи бир илм”, деб баҳолайди ва “яхши хулқларнинг яхшилигини, ёмон хулқларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар ила баён қиладургон китобни ахлоқ дейилур. Ахлоқ илмини ўқуб, билуб амал қилган кишилар ўзининг ким эканин, жаноби Ҳақ на учун халқ қилганин, ер юзида нима иш қилмак учун юрганин билур”3, деб қайд этди. Мактабнинг юқори синф ўқувчилари учун мўлжалланган мазкур китоб ўсмирларни шаклланиш даври, уларнинг яхши ва ёмонни ажрата олиш ёшини инобатга олинганлиги жуда муҳим. Зеро, ёш авлод тарбиясида, уларни тўғри йўналтира олишда инсон хулқини классификация қила олиш хусусиятини шакллантириш ва унинг таснифи билан таништириш Авлонийнинг педагогик маҳорати юқорилиги ва кучли қалам соҳиби эканлигининг далолатидир. Муаллиф, асарда ҳулқларни икки қисмга ажратар экан, 34та яхши ва 21та ёмон хулққа таъриф берди, уларни буюк алломалар Суқрот, Арасту, Ибн Сино, Мирзо Бедил, Румий, Ибн Сино, Шайх Саъдий фикрлари, “Қуръони Карим” оятлари,

1Баракаев Р. ХХ аср бошларида ўзбек болалар адабиёти... 154-155-бетлар.

2Садои Туркистон. 1914 йил 3 декабрь.

3Авлоний Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. … 34-бет.

-23 -

Авлонийнинг яхши хулқлар категориясига киритган энг муҳим сифатлардан бири – “Ватанни суймак” ҳисобланади. “Биз туркистонлилар ўз ватанимизни жонимиздан ортиқ суйдиғимиз каби, араблар Арабистонларини, қумлик, иссиғ чўлларини, эскимўлар шимол тарафларини, энг совуқ қор ва музлик ерларини бошқа ерлардан зиёда суярлар”1, деб ёзади у.

Муаллиф алоҳида эътибор берган ижобий хулқлардан яна бири бу – “Ҳифзи лисон”, яъни тил софлиги масаласи эди. Маълумки, ХХ аср бошларида тараққийпарвар зиёлилар маҳаллий халқ фарзандларини жамият ҳаётида ўз ўринларини эгаллаши, ўз Ватани ва миллат тақдири учун жон куйдирувчи мутахассислар бўлиб етишишларида тилни ўрганиш сув ва ҳаводек зарурлигини матбуот саҳифаларида қайта-қайта таъкидлаганлар. Рус тилини ўрганиш борасида турлитуман таклифлар ҳам ўртага ташланган. Шу билан бир қаторда рус тилини ўрганиш маҳаллий тил қоидаларига зарар етказмаслиги хусусида ҳам мушоҳадалар билдирилган. Масалан, Садриддин Айний “Ҳар миллат ўз тили ила фахр этар” мақоласида тилга ҳурмат, унга европача сўзларни, уларнинг туркий тилдаги маънодоши бўлса ҳам, қўшиб ишлатиш унга путур етказиши мумкинлигига урғу берган эди2. Абдулла Авлоний ҳам “ҳар бир миллат ўз она тили ва адабиётининг сақламагини” “ҳифзи лисон” деб атайди. Чунки “ҳар бир миллатнинг дунёда борлигини кўрсатадирғон ойнаи ҳаёти тили ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмак, миллатни руҳини йўқотмакдур”3. Албатта, унинг мазкур фикрлари ҳозирда ҳам ўз аҳамиятига эга. Авлонийнинг фикрича: “... рус лисонин билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадур. Лекин ўз еринда ишлатмак ва сўзламак лозимдур. Зиғир ёғи солуб мошкичири каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмак тилнинг руҳини бузадур”4.

1913 йилда Абдулла Авлоний “Мухтасари тарихи анбиё ва тарихи ислом” асарини ёзиб тугатди. Бу китоб махсус усули жадид мактабларининг учинчи ва тўртинчи синф шогирдлари учун, туркистон шевасида яратилди. “Мухтасари тарихи анбиё ва тарихи ислом” асари ўз номи билан мухтасар, яъни унда пайғамбарлар Одам, Шис, Идрис, Нуҳ, Ҳуд, Солиҳ, Иброҳим, Лут, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб, Юсуф, Айюб, Шуъайб, Мусо, Юшаъ, Довуд, Сулаймон, Илёс, Алйасаъ, Юнус, Ашъиё, Дониёл, Закариё, Яҳё, Исо, Муҳаммад алайҳиссалом-

1Авлоний Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. 55-бет.

2Садриддин Айний “Ҳар миллат ўз тили ила фахр этар” // Ойина (1914-1915 й.). Тошкент, 2001. 11-12-бетлар.

3Авлоний Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. … 60-бет.

4Ўша жойда.

-26 -

ларнинг ҳаётлари ва ишлари ҳақида қисқача маълумот беради1. Асарнинг биринчи қисмида аввалги пайғамбарлар тарихи, иккинчи ярмида эса ислом динининг пайдо бўлиши ва Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссаломнинг бу борадиги хизматлари ҳикоя қилинади. Адабиётшунос олим Р. Баракаевнинг таъкидлашича, ушбу асар “ўзбек боларини бошнлағич диний маълумотини мустаҳкамлашга қаратилган бўлиб, “Ҳафтияк” таҳсилидан кейинги босқич, яъни Қуръони каримни муфассал ўрганиш йўлидаги бир қадамдир. Аслида, Қуръони каримдаги оятларнинг еттидан бир қисмини ажратиб олиб, бошланғич мактабларда айнан шу қисмини ўргатишнинг ўзи ҳам катталар учун яратилган асарни болаларга мослаштиришнинг бир усули сифатида баҳоланиши жоиз”2. Умуман олганда, Авлоний ушбу асарида пайғамбарларга тегишли энг асосий маълумотларни жамлади, уларнинг асосий сифатлари, фазилатларини очиб берди. Бу асарнинг қимматли томони яна шундаки, унда Оллоҳнинг бирлиги тан олиниб, у томонидан нозил қилинган турли динлар эътироф этилди, бу эса турли дин вакилларига ҳурмат ҳиссини бўлиши, бағрикенглик тамойилларига асосланганлиги билан белгилаш мумкин.

Асарда “Ҳотам-ул Анбиё” – сўнгги пайғамбар Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссалом тарихига алоҳида ўрин ажратилди. Барча тарихий воқеа-ҳодисаларни деталлаштириб, шарҳлашга уринган Авлоний китобхонга пайғамбар Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссаломнинг ислом динини ёйиш борасидаги заҳматларини етказишни мақсад қилган. Асар сўнггида муаллиф пайғамбар авлодлари, шунингдек, Абу Бакр Сиддиқ, Умар, Усмон ва Али халифаликлари давридаги вазиятлар, низолар хусусида маълумот беради. ХХ аср бошлари учун бу асар диний адабиётлар рўйхатидаги мукаммал намуналар сирасига киради.

Авлонийнинг яна бир муҳим сифатларидан бири – унинг журналистлик фаолияти ҳисобланади. Унинг муҳаррирлиги остида “Шуҳрат”, “Осиё” газеталари қисқа вақт бўлса-да, нашр этилди. 1914 йилдан бошлаб чоп этилган “Садои Туркистон” газетасида у “Индамас” тахаллуси билан қалам тебратди. У, асосан, жамиятда содир бўлаётган камчиликларни танқид орқали очишга ҳаракат қилганлиги учун ҳам, мақолалари кўпинча фельетон жанрига ўхшаб кетган. Масалан, у “Маданият тўлқинлари” фельетонида маданият муаммолари ҳақида фикр юритар экан, “маданият қонунида фано ва бузуқ ишлар бўлмаслиги керак”, деб ёзади. Айниқса, ёшларга қарата:

1Авлоний Абдулла. “Мухтасари тарихи анбиё ва тарихи ислом” / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. … 93-128-бетлар.

2Баракаев Р. ХХ аср бошларида ўзбек болалар адабиёти... 80-бет.

-27 -

“... усти ялтираган, ичи қалтираган бўлуб, бошлариға европача қалпоғини кийиб “маданият!”, “маданият!” деб оғизларини кўпиртируб, оз-моз мусулмонча, чала-ярим русча сўйлашиб кулгу бўлуб юрмак маданият бўлмай, масхарабозликнинг шабадасидир”1, дея киноя қилади. Унинг “Эҳтимол бизнинг халқ илм ва маорифни, тарбия ва таълимни, ҳунар ва саодатни яхши кўрар, деб ўйландурғондирсиз. Йўқ. Бу фикримиз янглиш”2, деб бошланган “Ким нимани яхши кўрар” ҳажвий мақоласида жамиятнинг барча ижтимоий қатламларидаги мавжуд иллатлар қаттиқ танқид остига олинади ва бундай шароитда у ўзининг индамай юрганлигини ҳам кулгу остига олади.

“Ҳар бир миллат маишат тарафиндан тараққийга юз қўймаса, маънавий тарафдан, яъни маърифат тарафидан ҳам тараққий қилолмас”3, деб ҳисоблайди Абдулла Авлоний. У, энг аввало, топилган молиявий бойликнинг қадрига етишга ва беҳуда исроф қилмасликка чақиради. Туркистон аҳолисининг тараққиёт ва маданиятга етишмаётганлигининг бош сабаби “тўй деб мингларча ақчаларни беҳуда исроф қилмак, ... тўй деган ерда Ватанини сотуб, сарф қилмоқдан тортинмайдирган “ҳозирам ҳузурам” деб истиқболини ўйламаган”лигидадир. “Бунинг давоси ва чораси учун ҳеч бир табибга муҳтож ўлмасдан, балки бир оз орқа-ўнгға қарамак, ҳамённинг оғзини маҳкам қилмак, иқтисодни риоя қилмак, исрофдан сақланмак лозимдур”4. Маданият тўлқинлари кириб келаётган ХХ аср бошларида Туркистон аҳолисининг исроф ва бидъатга қараб орқага кетаётганлигидан қаттиқ куюнган Абдулла Авлоний “ёшларимиздан маданиятга лойиқ равишда ўқуб, диний ва маданий кишилар ҳозирланса, тарбия ва таълимға моҳир олим ва олима, адиб ва адибалар етушса, мактаб ва мадрасаларимиз мунтазам ва тартиблик бўлса, зироат, саноат ва тижорат ишларига моҳир кишилар етушуб, замонға мувофиқ равишда иш юритилса, тартиблик “Дору-л-ятим” – етимхоналар, “Дору-л-ожизин” – камбағалхоналар, кутубхоналар ва қироатхоналар очилса, ширкатлар барпо қилинса, замонаға лойиқ улум ва фунундан бохабар уламоларимиз кўпайса, оч ва яланғоч кишиларимизнинг маишатларини тузатмак учун ҳаракат қилинса, ўқутулса, ахлоқ ва одоб ўргатилса, шул вақтда эскинча орасидан чиқуб, ҳақиқий маданият бўстониға юзланғон ҳамда маданият

1Индамас. Маданият тўлқинлари // Садои Туркистон. 1914 йил 11 май.

2Индамас. Ким нимани яхши кўрар? // Садои Туркистон. 1914 йил 7 декабрь.

3Индамас. Маданият тўлқинлари...

4Ўша жойда.

-28 -

тўлқунларидан қутулуб, соҳили саломатға чиқғон бўлур эдук”1, деган таклифларини ўртага ташлайди. Абдулла Авлоний ҳақиқий маданиятлилик белгисини уч қисмга бўлади: илм, маиший турмуш ва ахлоқ2. Табиийки, бу йўналишлар бугунги ва келажак авлод тарбиясида муҳим ўрин тутадиган компонентлар бўлиб, Авлоний тимсолида биз аждодларимизнинг етук тафаккур соҳиблари эканликларига амин бўламиз.

Ўлкага замонавий театрнинг кириб келиши Туркистон маданиймаърифий ҳаётида катта воқеа бўлди. Айнан бу даврда театр ҳаваскорларининг ижодий жипслашуви ва труппа шаклида ўз фаолиятларини ривожлантириш имкониятлари вужудга келди. 1913 йилда “Падаркуш”дан сўнг миллий драматургияда янги асарлар вужудга келди. Хусусан, Хожи Мўин ва Нусратилла Қудратилланинг “Тўй”, Абдулла Қодирийнинг “Бахтсиз куёв”, Абдулла Авлонийнинг “Адвокатлик осонми?”, “Пинак”, Хожи Мўиннинг “Мазлума хотун” каби спектакллари театр труппалари репертуарларидан жой олди3. Мазкур асарлар сюжетлари маҳаллий халқ турмушидан олинган бўлиб, унда ижтимоий ҳаётдаги дардларни томошабинга етказишни мақсад қилган эди. Шу ўринда Абдулла Авлоний қаламига мансуб “Тиётр хусусида мунозара” мақоласини таҳлил қилиш жоиз. Чунки ушбу мақолада публицистиканинг қизиқарли услубларидан бири диалог, яъни икки киши суҳбатининг талқинидан фойдаланиб, театр нима эканлиги тўғрисида ўқувчига тушунтириш олиб борилади. Суҳбат қурганлардан “бири муллогина, аҳволи оламдин хабардор, бир киши эканлиги сўзи ва қиёфасидан маълум эди. Иккинчиси эса ўқумаган, чапани, қизиқроқ бир киши” бўлиб, уларнинг ҳар иккиси театр томошаларини кўрганлар. Улар ўртасидаги мунозара орқали муаллиф “тиётр ҳар бир миллатнинг ямон урф ва одатларини йўқ қилмак учун, ўзини аҳволини тузатмак учун боқадурган ойинаси” эканлигини, бу томошалардан тушган маблағлар “миллат фойдасига, яъни жамияти хайриянинг фойдасига” сарф бўлаётганлиги, театрни “бидъат” деб қараганларга Қозон, Миср, Истанбулдаги театрларнинг кенг ривожланаётганлиги, ушбу томошалар орқали Туркистон мусулмонларига “миллат” сўзининг мазмун-моҳиятини тушунтириш зарурлиги муаммоларига урғу беради4.

1Индамас. Маданият тўлқинлари...

2Ўша жойда.

3Бу ҳақда қаранг: Ризаев Ш. Жадид драмаси. Тошкент: Шарқ, 1997.

4Авлоний Абдулла. Тиётр хусусида мунозара / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2- жилд. … 220-226-бетлар.

-29 -

Мақолада жамият аъзоларининг тўлиқ исм-шарифлари келтирилади, жамиятнинг мазмун-моҳияти ва вазифалари, театрнинг аҳамияти содда тилда тушунтирилади. Шундай қилиб, театр соҳаси тараққийпарвар назарида, энг аввало, “улуғлар мактаби”, “ибратхона” бўлиб, худди мактаб ва матбуот каби маърифат, илм олиш каби ғояларни тарғиб қилган. Иккинчи тарафдан, айнан театр орқали топилган маблағлар маданий-маърифий жараёнларга хизмат қилган. Шу билан бирга, Туркистонда янгича театр санъатининг майдонга келиши ва драматургиянинг шаклланишида муҳим омил бўлиб хизмат қилди.

1917 йил воқеаларидан сўнг Авлонийнинг фаолияти сиёсий жараёнларга янада боғланди. 1917 йил июнда у большевикларга яқинлашади. Натижада, Авлоний Тошкент ишчи ва солдат депутатлари совети қарорига кўра “Эски шаҳар озиқ-овқат комиссияси аъзоси”, ноябрдан эса “Русиянинг бошқа вилоят ва губернияларига Сирдарё вилоятидан юбориладиган энг зарур озиқ-овқат маҳсулотларини ушлаб қолиш ва Эски шаҳар озиқ-овқат комитетига маълум қилиш ҳуқуқи билан назорат этувчи вакил” қилиб тайинланди1. 1918 йилда Авлоний коммунистик партия сафига кирди. У ўз таржимаи ҳолида “1917 йилда 2-краевой съездга вакил бўлиб сайландим. 5- краевой съезддан 10-краевой съездғача вакил бўлиб ҳам член ТурЦИК бўлиб сайланиб, турли масъулиятли ўринларда хизмат қилиб келдим”2, деб ёзган эди. Албатта, у янги давлат мисолида озод, эркин миллатни орзу қилган бўлиши шубҳасиз. Аммо унинг бўҳронли, зиддиятли бир даврда яшаганлиги ва даврга ҳамоҳанг равишда ҳаракатланганлигини инобатга олсак, буни “омон қолиш ва яшаш учун кураш” деб баҳолашимиз ҳам мумкин.

1919 йил июнда Авлоний Афғонистонга юборилган делегация таркибига киритилди ва Ҳирот шаҳрида “... генералний консул бўлиб турди. Бир йилу уч ой Шўролар ҳукматининг хорижия хизматинда юруб, 7 ой консуллик вазифасин адо қилуб, касаллиги”3 туфайли бу вазифани топширди. Шу вақт давомида у кўрган-кечирганларини қоғозга тушуриб, хотираларга яқин бўлган кундаликлар ёзди4. Асарнинг қимматли тарафи шундаки, унда муаллиф афғон ўлкасидаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ҳаёт билан бир қаторда, афғон халқининг маиший турмуши, яшаш тарзи, ташқи кўриниши ва

1Қосимов Б. Оқ тонгларни орзулаган шоир / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 1- жилд. … 68-бет.

2Таржимаи ҳолим / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. … 291-бет.

3Ўша жойда.

4Авлоний Абдулла. Афғон саёҳати / Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2-жилд. …

237-286-бетлар.

-30 -