3. Қр сертификаттаудың негізгі мәселері қандай.

Сертификаттаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:

адамдардың өмірі мен денсаулығы, азаматтардың мүліктері мен қоршаған ортаны қорғау үшін өнімдердің, процестердің, жұмыстардың, қызмет көрсетулердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

өнімдер мен қызмет көрсетулердің сапасы мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;

саудадағы техникалық кедергілерді жою, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтық бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;

заңды және жеке тұлғалардың Қазақстанның бірыңғай тауар нарығындағы қызметі үшін, сондай-ақ халықаралық экономикалық, ғылыми-техникалық ынтымақтастыққа және халықаралық саудаға қатысуы үшін қажетті жағдайлар жасау.

БИЛЕТ №9

1. Өнім сапасының дәрежесін квалиметриялық бағалау.

Күрделі өнімнің техникалыұ деңгейін бағалау үшін бірлік көрсеткіштерін есептеу керек, ол әртүрлі бағалоанатын өнімнің деңгей қиын жайын шешім қабылдауды қайындатады. Мұндай жағдайларда шешім қабылдауға берілетін кеңестер арқылы өнімнің деңгейін әртүрлі санмен бағалау керек. Сонан – соң бір санмен бағалап әрбір өнімдерді біріктеріп, комплексті бағалау әдісіне келтіреміз.

Өнімнің техникалық деңгейін дұрыс анықтау үшін сапаның комплекстік көрсеткіштерін толық түрде қалыптастыру керек. Сонда жоғарғы сапалы өнімдер комплекстік көрсеткіштердің жоғарғы бағасына ие болу керек.

Қанағаттанарлық деңгейдегі комплексті көрсеткіштер күйлі көрсеткіштер деп аталады. Күйлі комплексті көрсеткіштер ( 13) – те көрсетілген.

Өнімнің сапалық комплексті көрсеткіштері екі жолмен корсетіледі:

1. Басты немесе интегралды көрсеткіштердің өнімнің сапасына функциональды түрде бағыштылығымен.

2. өнімнің сапасының көрсеткіштері отраша өлшелуімен.

Бірінші әдісте комплекстік көрсеткіштердің бірлікті көрсеткіштеріне бағыныштылығының өнімді ережесімен қолдану процессі.

Математикалық моделінің анықталуы. Мұндай көрсеткіштерге дайындық коээфициенті және өнімнің интегралды көрсеткіштері мысал бола алады. Бұл принциппен құрылған комплексті көрсеткіштер, егер қабылданған математикалық модель өнімді ережесі бойынша кұйлі болады. Мұндай болған жағдайда өнімнің өз негізіне толық әсер етуін анықтап сапалы комплексті бағалауға қолдану керек.

Мысалы, дөңгелектің сапа көрсеткіші километірлерді жүріп өтуіне байланысты. Транспорттық көліктер үшін – жүру жолына байланысты және т.б.

Мысал: Бұрғылау қондырғылардың сапасының көмплекстік көрсеткіші:

L= v * Tорт * То___,

То+Тв.+То*Кпроф

мұндағы L – қызмет ету уақыт ішіндегі жүріп өтілетінұзымдық., М;

Торт - қызмет ету мерзімі, сағ;

То – қабылданбайтын жұмыстың істелу уақыты;

Тв - бір қабылданбайтын жұмыстың орындалуының орташа уақыты,

Кпроф – қондырғыда 1 сағатта өтетін жұмыстың

профилактикасына кететін уақытты сипаттайтын коэффицент;

V – бұрғылаудың орташа жылдамдығы, м/сағ.

Мысал: Автобус сапасының комплекстік көрсеткіші:

Wa = Tн * Vэ * qв *γв * βп * 365 * αн,

Мұндағы Wa – автобустың жылдық өнімділігі, км*адам

Tн – автобустың қызметте болуының орташа ұзақтығы

Vэ – автобустың эксплуатациадағы жылдамдылығы, км/сағ;

qв – автобустың номиналды сиымдығы, адам

γв – автобустың қолданыстық сиымдылығының коэффициенті;

βп – автобустың жүрісінің қолданыстық коэффициенті;

αн – автобус паркінің қолданылу коэффициенті.

Өндірістің сапалын комплекстік бағалауда қарастырып отырған құрылымның физикалық күшіне әсер ететін әуелдікті ашықтау керек.

Мысал: Паттентті – құқылы көрсеткіштің мүмкін болар түрін қарастырамыз. Айтылғандай, тұлдай көрсеткіш түрлері өткізіліп жатқан юағалаудың көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл СССР территориясында кеңінен қолданылатын және СЭВ мемлекетіне жкспорт арқылы жіберілетін өнім деп алайық. Комплексті патентті – құқықты көрсеткішті осылай белгілейді:

Ро =Ро (Ри.у * Р п.з * Рп.ч).

Мұндай көрсеткіштер үшін келесі міндеттер қойылады:

Ро кезкелген бірлікті көрсеткіштің өсуі және кішірейуі бойынша өсіп, азайып отыруы тиіс.

Р п.з және Рп.ч - бір – біріне тәуелсіз.

Ри.у және Р п.з, Ри.у және Рп.ч - бір – біріне жұп – жұппен тәуелді, тәуелділіктің түрлері алдын – ала тағайындалмауы мүмкін.

Сонымен қатар, аныұтау облысының аймағында Ро, яғни [Ри.у , Р п.з , Рп.ч] аймағында келесі жағдайлар орын алалады:

1) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0

Бірақ 1) жағдайда егер Рп.ч = 0 болса, шетелдік патенттеріміз бар болғандықтан болуы мүмкін емес, және Ри.у ≠ 0

2) Ри.у = 0, Р п.з ≠ 0, Рп.ч = 0

Егер Р п.з ≠ 06 онда көрсеткіштер құрылымы орташа Ри.у ≠ 0 болғандықтан бұл жағдай болуы мүмкін емес

3) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0

Өнімде тек ескі техникалық шешімдер қолданылғандықтан Ро = 0 болады және бұл жағдайда патентті – құқылы көрсеткіштер қарастырылмайды.

4) Ри.у ≠ 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0

Өнім толығымен шетелдік үлгімен бірдей болғандықтан Ро = 0. Ро – ге мұндай шектеу қарапайым, бұл жағдайда өшпенің қолданылуға ауыршаруашылығында үлкен шек қойылған.

5) Ри.у ≠ 0, Р п.з ≠ 0, Рп.ч = 0

Патенттік тазалық үшінші бір патенттік қол астына екетін болғандықтан Ро≠0.

6) Ри.у ≠ 0, Р п.з ≠ 0, Рп.ч ≠ 0

Ро≠0 – бұл теңдік отандық техникалық шешімдер қорғалынбауы мүмкін болса, онда шешімді Рп.ч бойынша немесе (23) формула бойынша қабылдау керек. Бірлік көрсеткіштердің кезкелгенінің бірге тең болу жағдайы - тривиален деп аталады.

Қарапайым жағдайда Ри.у ≠ 0, Р п.з ≠ 0, Рп.ч ≠ 0 және Ро≠0.

Бұл қасиеттердің орындалуы Ро анықталу облысының аймағында байқалады.

Жоғарыда айтылғандар Ро мына тұрде іздеуге мүмкіндік береді:

Кmin Кп.з Кп.ч

Ро = Ри.у Kи.у * (Рп.з * Ко + Рп.ч Ко ),

Мұнда Ко = Кп.з + Кп.ч; Кmin {Kи.у, Кп.з, Кп.ч;}; Кmin ≥1, Ро ≥ 0; Kи.у, Кп.з және Кп.ч – бірлікті патентті – құқықтың көрсеткіштерге сәйкес келетін салмақтылық коэффициенті. Бұл Ки.у = Кmin болғанда

Кmin / Ки.у

Ри.у = Ри.у және әрқашан Кmin / Ки.у ≤ 1 болса, онда Ро құрылымы бойынша Кmin / Ки.у ≤ 1

Ри.у .

Барлық 0 – ге тең бірліктік көрсеткіштері { Kи.у, Кп.з, Кп.ч } ≥ 1, керісінен,

Егер тұтылушардың кейбір категориялары үшін бірлік көрсеткіштерінің мағынасы жоқ болса, К* = 1, Р* = 1, онан соң Кmin = 1 – ді есептемеу керек.

Сонда:

Егер Р*= Ри.у = 1, К* = Кmin = 1, онда

Кп.з Кп.ч

Ро = ( Рп.з Ко + Рп.ч Ко ) ;

Егер Р*= Рп.з = 1, Кп.з = Кmin = 1, онда

_1__ _1_

Ки.у 1 - Рп.ч Ки.у

Ро = Ри.у ( Кп.ч + 1 + Рп.ч ) ; lim Ро = Ри.у

Рп.ч 1

Егер Р*= Рп.ч = 1, Кп.ч = Кmin = 1, онда

__1_ __1_

Ки.у 1 - Рп.з Ки.у

Ро = Ри.у ( Кп.з + 1 + Рп.з ); lim Ро = Ри.у

Рп.з 1

Бағалаудың басқа мақсаттарына Ро формуланың (*) түрімен шектелмейді және басқа амалдардың бірліктік көрсеткіштеріне байланысты болуы мүмкін.

Мысал: Кокстың сапасының негізі көрсеткіштерінің өзгеруімен домна пештерінің өкілшілдігі де келесі түрде өзгереді:

Sc күкірттің құрамы 1%-ке көбейгенде пештің өтімділігі 20%-ке төмендейді

Ас күлдің 1% -өсуінде пештің өтімділігі 2 %–ке төмендейді

М40 беріктік 1% – ке жоғарыласа, пештің өтімділігі 1,3 %– ке төмендейді.

М10 беріктік 1 %– ке өссе, пештің өтімділігі 3 %– ке төмендейді

Мұндай шарттар қойылғанда домна пештерінің өзгергіштігін сипаттайтын комплексті көрсеткіші орташа өлшемнің арифметикалық көрсеткішінің формуласымен анықталады.

Uк = б1 Sc + б2 Ас + б3 М40 + б4 М10

Мүнда Uк - домна пешінің өтімділігінің өзгерісін сипаттайтын комплексті

көрсеткіші.

б – салмақтыққа сәйкес коэффициенттері олар кокстың баст көрсеткіштерін 1% - ке өсіргенде домна пештерінің көрсеткіштерінің өзгерісіне тең.

Кокстың сапа көрсеткішін мемлекеттік стандартқа сай келетін басты көрсеткіш мәндерін бағалаймыз. Негіздеме ретінде Англияда қолданылатын кокстың сапа көрсеткітерінің мәндерін қабылдаймыз.

Есептеу үшін мәліметтер 4 кестеде берілген.

Кокс сапасының көрсеткіш-тері өлшем бірлігі.

Көрсеткіш

мәндері.

Көрсеткіштің базалық мәндері.

Салмақтылық коэффициентері

Көрсеткіштердің қатыстық мәндері.

Күкірт құ-рамы, Sc, % 0,7 1,2 -20,0 1,7

Күлділігі, Ас, % 11,0 9,8 -2,0 0,9

Беріктік көрсеткіш-тері, М40, %

78,0

70,0

+1,3

1,1

Берік көр-сеткіштері, М10, %

8,0

9,8

-3,0

1,2

Бағаланып отырған кокстың сапалық деңгейі төмендегідей:

Uк

Ky = Uк.б.;

δ1 Sc+ δ2 Ас + δ3 М40 + δ4 М10___

Ky = δ1 Scб+ δ2 Ас б+ δ3 М40 б+ δ4 М10б =

- 20,0 * 0,7 – 2,0 * 11,0 + 1,3 * 78,0 – 3,0 * 8,0 44,1

= - 20, 0 * 1, 2 – 2, 0 * 9, 8 + 1, 3 * 70, 0 – 3, 0 * 9, 8 = 18, 0 = 2,3

Алынған нәтиже бағаланған кокстың сапалық деңгейі базалалықтан 2,3 есе жоғары. Бағаланып отырған кокстың пайдаланулуы домна пешінің өнімділігін 44,1% - ке жоғарлатады, алағылшын коксының қолданылуы пештің өнімділігін тек 18,0% - ке өсіреді.

Әдебиет:

2 нег. [40-42], 3 нег. [48-58], 4 нег. [104-127].

Бақылау сұрақтары:

1. Сапа көрсеткіштердің номенклатурасын атап шығыңыз.

2. Сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау тәртібі.

3. Экономикалық көрсеткіштерді қандай формуламен анықтайды.

Дәріс 4 Тақырып: Өнімнің сапа деңгейін бағалау. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау. Межеліктер. Квалимертиялық межеліктер. Тәртіп межеліктері. Қатынас межеліктері.

Өнімнің сапа деңгейін бағалау нәтижесі, бағаланып жатқан өнім сапасының көрсеткішімен яғни базалық мәнімен салыстырылады.

Бұл бағалау сандық және сапалық түрде көрсетілуі мүмкін.

Сандық түрде бағалау бір санмен айтылуы мүмкін.Бұл өзімен бірге жалпы сапа көрсеткішінің мәнін өнім құрамының жиынтығының анықталуын көрсетеді.

Сапалық түрде бағалау бекітілген түрде сол қаралған өнім жиынтығының өзіндік деңгейін анықталған нарық талабына сәйкес келуін жоғарлатады немесе төмендетеді.

Базалық мәндерінің көрсеткіштері теңестіру үшін таңдалған. Бұл көрсеткіштер өнімдер аналогының шарттарына сай. Аналог - бұл кіргізуге болатын функционалды тағайындалған өнім.

Бағалау жүргізу барысында классификациалық шектеулі және бағалау көрсеткіштері түрленеді.

Классификациалық көрсеткіштер берілген өнім түрінің аймақ салаларын және тағайындамаларын мінездейді. Бұл көрсеткіштердің мәндері аналогты

бағаланған өнімдер тобына жатқызылады.

Классификациалық көрсеткіштерге байланыстары:

1) параметрлік қатарға орнатылған өнімдер типоөлшемді көрсеткіштер (мысалға, жүккөтергіш автомашиналары, қуат тартқыш қозғалтқыштар және т.б.);

2) Бар болған қосымша қондырғы немесе өзіндік өнімдер көрсеткіштері (календарлы сағат, шаңылғалқорғағыш сағат,тазаланған өнім және т.б.);

3) Өнімдер класын немесе тұтынушылар тобын анықтайтын көрсеткіш (автомобильді радиоқабылдағыш, әуесқой фотоапарат, ерлер сағаты және т.б.)

4) Орындалатын өнімдер көрсеткіші анықталған аймақ немесе оны қолдану

шарты(мысалға, тропикалық орындау, су астындағы жұмыс үшін апаратура,

сәуле шығару жағдайында және т.б.).

Шектеулі көрсеткіш-бұл қауіпсіз және экологиялық көрсеткіш мәндері халықаралық және отандық стандарттар талабын қанағаттандыруы қажет

және басқа да нормативтік актілерді, мысалға заңдарды.

Бағалау көрсеткіштері өнімдер қасиеттерін мінездейді және оның қабілетімен байланысы анықталған тұтынуын қанағаттандырады және өнімдер түрлерін салыстыру үшін пайдаланылады.

Бағалау көрсеткіштерімен апаруға болатын:

 анықталған (функциональдалған) берілген жарамды өнімдерді функциональды қажеттілігін қанағаттандыратын көрсеткіштер(мысалы, тағайындау көрсеткіштері, сенімділігі, эргономичтілігі, эстетиктілігі).

 Өнімді жасақтағандағы жасау және қолдану кезіндегі ресурстардың материалдық шығындарын анықтайтын көрсеткіштер оның сапасын қамтамасыз ету және іске асыру (мысалға, өнімді қолданып және өндірген кездегі ресурс тұтыну көрсеткіштері).

Әр бағалау көрсеткіші тың өнімнің сапасының оның ықпалының

бағытымен сипатталады: Егер өнімнің сапасының жоғарлауына көрсеткіш мәнінінің артуы сәйкес келсе онда оны позитивті д.а, егер келмесе неготивті д.а.

Бағалау жағдайы. Сапа деңгейін бағалау мынадай шешімдерді яғни өнімді жасау немесе жарақтандыру, орындау үшін, ал егер бұл шешім қабылданып болса, онда жаңа немесе жарақтандырылушы өнімді жасаудағы вариант таңдау туралы нақты базарға шығу туралы және т.б.

Тәуелсіз бағалау мақсатынан өнімдер аналог топтарында қосылады:

1) жетілдірілген үлгілер, олардың нарыққа түсуі өнімнің шығу уқытына болжанады.

2) Нақты үлгілер, өнімді бағалау мерзімінде нарықта іске асырылады.

Жетілдірілген үлгілердің көрсеткіштерінің мәні фирманың проспектілерінен алынады немесе берілген өнім түрлерінің сапасының көрсеткіштерін жақсартуға бағытталған потентті зерттеулер көрсеткіштердің мәндерінің өзгеруінің тенденццияларының анализі, жетілдірілген техникалық шешімдердің іске асыру мерзімін бағалау негіздерінде болжамданады.

Нақты үлгілердің көрсеткіштердің мәнін олардың бар құжаттмасы бойынша немесе сынақ нәтижелері бойынша орындалады.

Сапаны бағалау дегенде оларға деген құжаттамаларды сақталатын талаптарға өнімнің сәйкес келуін бағалау түсіндіріледі.

Өнімнің сапа деңгейін бағалауға осылар бойынша бағаланатын сапа көрсеткіштерінің таңдауы жүргізілуі қажет.

Бұл таңдау тек ғана сараптау тәсілімен іске асырылады.

Әдістің бұндай атауының себебі ол сарапшылардың білімі мен пікірлерін пайдалануға негізделеді.

Сараптау әдістері өлшеу немесе есептеуге негізделген әдістермен бірге және бөлек келесі тапсырмаларды шешу үшін қолданылады.

1) көрсеткіштерді сезімтал органдар көмегімен бағалау;

2) сапаның бағалау номенклатурасын анықтау;

3) көрсеткіштердің салмақтылық коэффициентін анықтау;

4) сапа деңгейін бағалау үшін негізгі үлгілерді таңдау.

Өнім сапасы бойынша бақылаушы (сарапшы) - кәсіптік және квалиметриялық компетенттілік сараптау комиссиясының жұмысына қатысуға мүдделілігі, іскерлі және объективтілік талаптарына жауап беретін маман.

(Сарапшының талдауы) өнімнің сапасы туралы сарапшының талдауы-сандық немесі сапалық түрде келтірілген өнімнің сапасы туралы қойылған сұраққа сарапшының жауабы.

Өнімнің сапасын сараптап бағалау - өнімнің сапасын сараптама әдісін қолдану арқылы алынған өнімнің сапасының сипаттамасы.

Сараптама бағалауды құрамында сараптама және жұмыс топтары бар сараптама комиссиясы атқарады.

Өнімнің сапасын бағалау бойынша сараптама топ-өнімнің сапасын бағалап, сараптау үшін ұйымдастырылған мамандардың жиынтығы.

Өнімнің сапасын бағалау бойынша жұмыс тобы(жұмыс тобы)-сараптама тобының жұмысын ұйымдастыратын және өнімнің сапасы туралы сарапшылардың талдауларын өңдейтін мамандардан құралған өнімнің сапасын бағалау бойынша сараптама комиссиясының бөлігі.

Өнімнің сапасын сараптап бағалау төрт сатыда жүргізіледі.

Біріншісінде яғни дайындық сатысында жұмыс және сараптау топтарын құру және бағалау мақсатында айқындау жүргізіледі.

Өнімнің сапасын бағалау мақсаты сараптама тобы құрылғанға дейін шешім қабылдайтын тұлғамен айқындалады(ШҚТ).

Шешім қабылдайтын тұлға (ШҚТ)-бұл дегеніміз тиімділігі сапаны бағалау нәтижесіне байланысты жұмыстың жетекшісі. Бұндай тұлға игеру бас инженері, сату бойынша менеджер игеру немесе өнімді өнеркәсіптік игеру несиесіші бола алады.

Сапаны бағалау мақсаты жұмыс тобының барлық жұмыс істеу уақытында

тұрақты немесе оның барлық жасау уақытында реттелетін болуы мүмкін.

Өнімнің сапасын сараптап бағалауды өткізілуін, дайындалуын және алынатын нәтижелерінің анализін жұмыс тобы іске асырады. Жұмыс тобының құрамына ұйымдастырушы, бағаланатын өнім бойынша кеңесші, техникалық жұмысшылар кіреді.Жұмыс сараптама тобын құрудың негізінде оның құрамын кәсіптік құрамын сарапшылардың санын және сарапшыларды іріктеуді анықтауда жатыр.

Сарапшы топтарға кіретін кәсіптік мамандар құрамы мәселелерді шешіп жан-жақты анализ жасап қамтамасыз етуі тиіс.Іріктеу кезінде сарапшылар анализдерін іске асырып олардың жауапкершілігін талап етуін көрсетуі тиіс.

Сараптау тобының құрамына кіретін сарапшылар өнімнің сапасын бағалау мақсатын және тапсырмаларын біркелкі түсінуі тиіс.Компетеция бойынша талаптарды қанағаттандыру жұмысқа қатысушылар сараптау комиссиясының жұмысқа қатысуға қызығушылығын іскерлік және объективті болуы керек.

Сарапшының компетенттігі дегеніміз бағаланатын өнім бойынша компетенттілігі (кәсіби компетенттілігі ) және бағалау әдістемесі бойынша компетенттілігі (квалиметриялық компетенттілігі) комиссияның жұмысқа қатысуға сарапшының мүдделілігі оның жеке ерекшеліктеріне негізгі жұмыс жүктелінуіне және нәтижесін өзінің тәжірибелік жұмысында пайдалану мүмкіндігіне байланысты.

Сарапшының іскерлігі дегеніміз көбінесе жинақтылығы жұмыстағы жылдамдағына және ой-пікірінің заңдылығы.

Сарапшының объективтілігі дегеніміз оның алынбаған ой-пікірін шығару мүмкіндігі.Сарапшының объективсіздігі¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬-өнімнің көрсеткіш қасиеттерінің оның сапасына қатысы жоқ себептер бойынша мәндерінің жоғарылауы немесе төмендеуі.

Бұдан басқа сарапшыға сапа бағалауы және бағаланатын өнім ерекшеліктерінің мақсатымен анықталатын арнайы талаптар қойылуы мүмкін,мысалға тамақ өнеркәсібінде-психофизиологиялық мүмкіндіктердің белгілі деңгейі және жақсы денсаулық жағдайы.

Жұмыстың екінші сатысында әдістер,тәсілдер және бағалау процедураларын таңдау атқарылады. Ол жұмыс тобымен орындалады.Жұмыс тобы бағаланатын өнімнің ерекшеліктерін,жұмысты орындауға қойылған мерзімді,оның еңбек сиымдылығынан алынған нәтижелерді қолдану мүмкіндік аймағын есепке алады. Сарапшылардың орындауы тиісті операциялардың тізбегін анықтау жұмыс тобымен бағалау мақсатына бар ақпаратқа таңдалған әдістерге,тәсілдерге және бағалау процедураларына бағалауды орындау мерзіміне және шарттарына байланысты атқарылады.

Сапрапшылардың пікірін алу үшін сұрау әдістері қолданылады.

Өнімнің сапасы бойынша сарапшының (сұрауы)-өнімнің сапасы бойынша сараптау ой-пікірлерін анықтау үрдісі.

Сарапшылардың сұрау әдістері топтық және жекелік болып бөлінеді.

Топтық кезде бірге барлық топ немесе оның бөлігі сұралады. Әрбір сарапшыны сұрау бөлек атқарылады.

Сарапшылардың сұрау процедураларына сұхбат жүргізу,анкеталау және аралас анкеталау жатады. Сарапшының ой-пікірі сұхбат жүргізу кезінде,белгілі жоспар кезінде еркін әңгімелесу үрдісінде анықталады.Сұхбат жүргізу яғни сұрақтардың реті және оның мазмұны алдындағы сұрақтарға жауап беру сипатына байланысты сұрауларда қолданылады.

Анкеталау кезінде сарапшы оның ішіндегі сұрақтарға жауап бере отырып,

сұрау картасын толтырады. Анкеталау жеке сұраудың сырттай әдісінде қолданылады.

Сарапшы аралас анкеталау кезінде сұрауды жүргізуші тұлғадан барлық керекті түсініктемелерді ала отырып сұрау картасын толтырады. Анкеталау әдісімен сарапшылардың сұрауын өткізу үшін жұмыс тобы анкета жасайды.

Анкета түсіндірме қағаздан және сұрау картасынан тұрады. Түсіндірме қағазында анкеталау мақсаты және мақсаты келтіріледі,сұрау карталарының графаларын қалай толтырылуы қажетінде тұтынушылардың талаптары мен өнімдердің жіктелу топтары жазылып,басқа да ақпараттар келтіріліп нақты мысалмен көрсетіледі. Сұрау картасында нақты түрде сұрақтардың жалпы шоғыры келтіріледі,олардың әрқайсысына белгілі жауап сипат қарастырылған.

Жұмыстың үшінші сатысы мүшелері өздерінің ой-пікірлерің екінші сатыда бекітілген әдістермен,тәсілдермен және процедуралармен сәйкесінше айтылатын сараптама тобымен атқарылады.

Жұмыстың төртінші соңғы сатысында сараптама комиссиясымен сараптама талқылаулары өңделеді және сараптама қорытындысы жасалады.

Органолептикалық тапсырмалы өнім бағалау көрсеткіштері қашан да өнім қасиеттері сенсорлы қабылданатын бағалау керек болғанда пайда болады. Осылайша тамақ өнімдерінің дәміндей, мата реңі, шрифт әртүрлілігі және киім сәнінің жауапкершілігі. Бұндай жағдайда тапсырма қорытындысы шкала тәртібінде құрылғанда бағалау жүзеге асырылуы мүмкін. Әдетте мұндай шкалалар ролі балдық шкалалы бағалауды орындайды. Айта кету керек, сенсорлы қабылданатын өнімді органолептикалық бағалау кезінде қолданылатын балдық бағалау шкалалары басқа мақсаттарда қолданылатын балдық шкалалардан ерекшелігі бар, мысалы нәтижелері өлшем бірлігі және оның аяқталу түрінде (негізінен уақыт, ұзындық және салмақ бірлігінде) келтірілген (шахматтан мат немесе пат, бокстағы нокаут және т.б.) оқушылардың білімін немесе спортшылардың шеберлігін бағалайды.Мұндай түрлерге конкиде сырғанау, спорттық билер, акробатика, спорттық және көркем гимнастика. Осындай жағдайларда сарапшыларда сәйкестігі немесе сәйкессіздігі балмен бағалауды анықтайтын бекітілген критерлері талаптар жинағы болады. Сарапшы бұл талаптардың орындалу дәрежесін бекітуді және осыған байланысты баға береді. Мысалға оқытушы оқушылардың білімін бағалауда егер оқытушы бағаланатын курс бойынша білімді жүз пайыз игерсе жоғары баға қояды. Егер білім деңгейі сексен пайыздан аспаса, онда баға бір балға төмендейді. Бірақ мұғалімге оқушының білім көлемін толық емес бақылау - билеттің сұрақтарына жауап беру нәтижесі және бірнеше қосымша сұрақтар бойынша бағалауға тура келеді.

Органолептикалық бағалау кезінде өнімнің қасиеттерін сенсорлы қабылдайтын балдық шкала бұл қасиеттің өлшемі болып табылатын және бағаланатын қасиетке мөлшерлі сипаттамаларды тағайындау үшін қызмет етеді.

Балдық шкаланың негізгі сипаттамасы болып диапазон- құрамына шкала, яғни бағаланатын нүктелердің мөлшері кіретін градациялар мөлшері табылады.Сол уақытта масштаб яғни екі көрші градацияларына сәйкес келетін балдардың арасындағы айырмашылықтың мағынасы болмайды. Мысалға, 0,5 балл арқылы градациялы жоғары бағалы 5 балды шкаланың 1 балы арқылы градациялық жоғары баға 10 балды шкала және 10 балл арқылы градациялы жоғары баға 100 балды шамамен бір диапазонға ие.Егер бұл шкаларда 0 қолданылмаса, онда олардың бәрі 10 балды болып табылады.

Қолданылатын шкаланың градациялар саны сондай өнімнің сапасын бағалау бойынша тәжірибені, жұмысқа қатыстырылатын сарапшылардың санын, нәтиженің керекті дәлдігін және мөлшерлі градациялардың сапалы жазылу мүмкіндігін есепке ала отырып шешілетін есептің сипатына қарай анықталады.

Өнімнің сапасын сараптап бағалау үшін, әдетте, орта деңгейлі тақ санды градациясы шкалалар қолданылады.Неғұрлым қолайлы болып бағаланатын қасиет бойынша бес және жеті сапа градациялы шкала табылады, оның ішінде градациялардың мөлшері балдың мөлшерімен сәйкес келуі немесе келмеуі мүмкін.

Нұсқа 1

Градация Балдар Сапалы бағалау

5 5 Өте жақсы сапа

4 4 Жақсы сапа

3 3 Орташа сапа

2 2 Нашар сапа

1 1 Өте нашар сапа

Нұсқа 2

Градация Балдар Сапалы бағалау

7 100 Ең жоғарғы сапа

6 85 Жоғарғы сапа

5 70 Жоғарғы орташа сапа

4 55 Орташа сапа

3 40 Төменгі орташа сапа

2 25 Төменгі сапа

1 10 Ең төменгі сапа

Бағалау шкаласының екі келтірілген нұсқасының біреуін немесе басқа нұсқасын таңдау, сараптау комиссиясының жұмысының екінші сатысында жұмыс тобымен іске асырылады. Үшінші сатыда сарапшылар өнімнің сапасына өзінің балдық бағасын береді. Төртінші сатыда жұмыс тобы сараптау бағалауларын өңдейді.

Неғұрлым жиі қолданылатын өңдеу нәтижесі мына формула бойынша анықталатын орташа балл болып табылады.

n

mi= ∑ ai/n,

i=1

мұнда аі - і-сарапшымен бағаланатын қасиеттің балдық бағалануы;

n - өнімнің сапасын бағалауға қатысатын сарапшылардың саны.

Өнім көрсеткіштері салмақтылықты анықтау қажеттілігін таңдау кезінде шектеулі жиынтық көрсеткіштерін жүзеге асыру үшін өнімге қойылатын бағалау және орташа таразылау әдісі пайдаланылады. Бұлардан бірінші тапсырма өнім көрсеткіштерінің номенклатурасының анықтау тапсырмасы, бұл үш сатыдан тұруы мүмкін. Бірінші түрі-кейбір таңдалған (алдын ала белгісіз) қандай да бір көрсеткіштер пікірімен берілген тізімін жүзеге асыратын сан. екінші түрі-жүзеге асырылған көрсеткіштер тізімін жасау (таза беттен).Үшінші түрі-берілген тізімнен біршама “салмақты” көрсеткіштердің белгілі санын таңдау (бекітілген мөлшер кезінде).

Салмақ коэффисенттерін анықтау. Орта есеп көрсеткіштерін қолдану әдісі өнім көрсеткіштерінің салмағын анықтауды қарастырады және бағаланған өнімдерді базалық үлгілермен (аналогтармен) қойылуын жүзеге асырады. Өзінен түсінікті “салмақ таразыны” қолдану кезінде көшітінкі мағынада орыс тілінен (сезімтал, маңызды, сенемді), сандық бағалау болжамдалмайды. Сондықтан да қолдану әдісі осы бағалау негізінде оған қабылданған болжам беруі керек.Бұндай болжам үшін аналогты тапсырмамен балдық бағалау органолептикалық бағалау кезінде өнімдер қасиеттерін сенсорлы қабылдап пайдалануы мүмкін. Бұндай жағдайда адам, яғни сарапшы сапа өнімінің басты негізі бола алады. Бұдан қорытынды айырмашылық органолептикалық бағалау өлшемі мүше сезімталдығымен, ал мынадай маңызды бағалау кезінде немесе басқа өлшем көрсеткіштері сарапшының білімі мен ақыл ойы болып табылады. Сондықтан да мынадай градация шкала түрін құруға болады.

Града-

ция

Балл-

дары

Сапалы бағалау

Өімдер сапасын бағалау ке-

зінде есеп көрсеткіштерінің

тиімділігі

Балл-

дары

1 2 3 4 5

5 5 ¬Ө¬¬¬те жақсы сапа Міндетті 4

4 4 Жақсы сапа Өте қажетті 3

3 3 Орташа сапа Қажетті 2

2 2 Нашар сапа Есепке алмауға болады 1

1 1 Өте нашар сапа Қажетті емес 0

1,2,3-ші бағаналар кесте бағаналарына сәйкес 1-нұсқаға сәйкес келеді және өнім қасиеттерін сенсорлы қабылдап баллдық бағалауды береді, ал 4 және 5 бағаналар бұл шкалалар иллюстрациялау үшін қолдану әдісі қаралған тапсылмаға кіргізіледі.Сарапшы тапсырмасы өнім сапасының көрсеткіштеріне нақты есеп беру және мұндай сапасын жалпылама бағалау кезінде орташа есеп көрсеткіштері бағалаумен қорытылады. Мұндай жағдайлар үшін кестеде бес градация қарастырылған және бағалау үшін баллдар салмақтылық көрсеткіштеріне жинақты түрде бестік бағанадағыдай қойып, нольдік балға сәйкестендіріледі.Баллдан өткен сәйкестірілген бөлек көрсеткіштер салмақ коэффициенттері төмендегі формуламен анықталады.

n

mi = ai / ∑ ai,

i=1

мұнда mi - салмақ коэффициентінің і-ші көрсеткіші;

аі - і-ші көрсеткіштің балдық бағалауы;

n - өнім сапасын бағалау кезінде есепке алынатын көрсеткіштер.

Бұл формула қашан бір сарапшы бағалау берген жағдайда сәйкестіндіріледі. Егер сараптаулар салмақтылық коэффициенттерін анықтауға қатысса, онда сәйкестендіруші формула мына түрде болады.

n

mij = ai j/ ∑aij,

i=1

мұнда j индексі берілген і-ші көрсеткішінің j- сарапшымен, j 1 ден k дейін

қабылдауды білдіреді.

Мұндай жағдайда нақты бағалау берілген сарапшылардың орташаландырып бағалау жолымен алынады.

k

mi = ∑ mij/k,

j=1

Сапа деңгейін бағалаудың негізгі әдісі. Жоғарыдан аударылған тапсырма сараптама әдісі көмегімен шешіледі тек бірінші мәні өзіндік болуы мүмкін. Қалғандары математикалық немесе логикалық аппараттар қолданылуымен келесі бағалау үшін дайындық болып табылады. Бұл дифференциалдық әдіс, жалпылама әдіс әртүрлілігімен басты көрсеткіш әдісі, орташа есеп көрсеткіш әдісі және негізгі интегральды көрсеткіш әдісі тағы да жалпыландырылған әдісі болып табылады.

Дифференциалды бағалау әдісі бағаланған өнімдер көрсеткіштерінің мәні базалық теңестірумен қорытындалады.

X1, X2,..., Xр бағаланған өнімдер сапасының көрсеткіштері және X1б, X2б, ..., Xрб базалық үлгідегі сәйкестендірілген сапа көрсеткіштері болып табылады. Дифференциалдық көрсеткіштер әдісімен өнімдер сапасының көрсеткіштерінің салыстырмалы мәніне қою үшін мына формула бойынша есептеледі:

qi=Xi/ Xiб і = 1,2,..., р (1.1)

qi=Xiб/ Xi (1.2)

мұндағы Xi – бағаланған өнімдер сапасының і – ші мәнінің көрсеткіші;

Xiб – і – ші базалық көрсеткішінің мәні;

Р – өнімдер сапасының қарастырылған көрсеткіштерінің саны.

Сапа көрсеткішінің сипатына байланысты бұл формуланың анаусын немесе басқасын таңдайды. Мәні өскен сайын сапасы жоғарылайтын позитивті көрсеткіштер үшін (1.1) формуласын таңдайды, алмәні өскен сайын өнімнің сапасы төмендейтін негативті көрсеткіштер үшін (1.2) формуласын таңдайды. 1-ші негативті көрсеткішті (1.2) формуласын қолданудың орнына сәйкес келетін позитивтімен ауыстыруға болады.

qi>1 мәні болған жағдайларда, і -ші берілген көрсеткіш бойынша бағаланатын өнім негізгі үлгіден артық болады, егер qi=1, онда негізгі үлгіге сәйкес болады, ал егер qi <1, онда оған жол береді.

Дифференциалды әдісті қолданған кезде qi салыстырмалы көрсеткіштерінің мәнін есептеуге болады. Сапалы түрде әрбір і –ші көрсеткіш бойынша қойдыру нәтижелерін нақтылау жеткілікті; і –ші көрсеткіш бойынша өнім негізгі үлгіден артық болады, оған сәйкес келеді не оған жол береді.Диференциалды әдіспен көрсеткіштерде қатар қою нәтижесінде сапалы түрде келесі бағалау нәтижелері құрастырылуы мүмкін.

– Бағаланатын өнімнің сапа деңгейі негізгі үлгінің деңгейінен жоғары, егер ең болмағанда бір мәні qi>1, онда базалық мәні qi≥1 яғни, барлық көрсеткіш бойынша өнім негізгі үлгіден кем болжайды және ең болмағанда біреуі бойынша артық болады.

– бағаланатын өнімнің сапа деңгейін негізгі үлгінің деңгейіне тең болады, егер барлық мәндер qi=1 (яғни өнім барлық көрсеткіш бойынша өнім негізгі үлгімен сәйкес болады).

– бағаланатын өсімнің сапа деңгейі негізгі үлгінің деңгейінен төмен, егер барлық мән qi≤1, оның ішінде ең болмағанда бір мәні qi<1 бірлігінен аз болса (яғни өнім барлық көрсеткіш бойынша негізгі үлгіден артық болмайды және ең болмағанда бір көрсеткіш бойынша жол береді).

Сапаның салыстырмалы көрсеткіштерінің мәнінің бөлігі qi>1 жағдайлар да, ал бір бөлігі (яғни өнім кейбір көрсеткіштер бойынша негізгі үлгіден артық болад,ал басқалар бойынша оған жол береді) qi<1 дифференциалды әдіс нәтиже бермейді.

Бұл жағдайда кешенді әдісті қолдануға болады.

Бұл көрсеткіштің бірінші түрі басты көрсеткішті пайдалану, яғни мамандардың пікірі бойынша негізінен бұйымның сапасын сипаттай алатын көрсеткіші болып табылады.

Екінші түрі орташа таразыланған көрсеткіш болып табылады.

Бұл әдісті пайдаланған кезде бағаланатын өнімнің сапасын қатар қою бір немесе бірнеше негізгі үлгілермен жасалуы мүмкін.

Жалпы жағдайда есепті былай құрастыруға болады: бағаланатын өнімнің сапа корсеткіштері X10 , X20,…, Xp0 бар және негізгі үлгілер X1j, X2j,..., Xpj –дің сәйкес сапа көрсеткіштер n, мұнда 1 ден n-ге дейінгі мәнді қабылдайды. Негізгі үлгілермен салыстырғандағы өнімнің сапа деңгейін бағалау қажет.

Бағаланатын өнімнің және аналогтардың сапа көрсеткіштері келесі түрде қалыптандырылады. Бір қасиетті сипаттайтын сапа көрсеткіштері барлық аналогтарда, бағаланатын өнімді қосқандағы, егер бұл көрсеткіш позитивті болғандағы бұл көрсеткіштің ең жоғары мәніне бөлінеді. Егер бұл көрсеткіш позитивті болса, онда оның ең төменгі мәні әрбір негізгі үлгінің сапа көрсеткіштеріне бөлінеді, яғни сапа көрсеткіштерінің қалыптастырылған мәні мына формула бойынша анықталады:

qij=Xij/maxXij (1.3)

qij=minXij/ Xij (1.4)

мұнда і =1, 2, ...р, j=0, 1, 2, ..., n, ең жоғары және ең төменгі мәндері і индекстің нақтыланған мәндерінде алынады.

(1.3) формуласы позитивті көрсеткіштер үшін,(1.4) формуласы-неготивті үшін қолданылады.Орташа таразыланған көрсеткіш мына формула бойынша есептеленеді:

p

Qj = ∑ mi qij,

i=1

p

мұнда mj-салмақтылық коэффиценті, ∑ mi = 1, j = 0,1,2,…,n.

i=1

Бағаланатын өнім берілген аналогтар тобымен анықталатын, сапа деңгейіне сәйкес деп саналады, егер

Qmin< Q0 ≤ Qmax,

мұнда Q0 – бағаланатын өнімнің орташатаразыланған сапа көрсеткіші;

Qmin, Qmax – аналогтардың сапасының орташатаразыланған көрсеткіштерінің минималды және максималды мәні.

Егер Q0 Qmin – аз болса, онда бағаланатын өнім берілген аналогтар тобының сапа деңгейінен кем болады, егер Q0 Qmax – нен көп болса, онда артық болады.

Дифференциалды әдіспен және орташатаразыланған көсеткіш әдісімен сапа деңгейін бағалау мысалдары.

Екі сапа көрсеткіші бойынша аналогтармен салыстыру негізінде ерекше аз класты автомобильдің сапа деңгейіне баға беру керек:

жылдамдыққа жетуіне дейінгі жылжу уақыты 100 км/сағ, t;

1 л отынға ең жоғарғы жүруі, S.

Соңғы берілгендер 1.1 кестеде “Соңғылар” бағанада келдірілген.

t көрсеткіш – негативті, S көрсеткіші – позитивті.”Позитивтілер” бағанасында, позитивтіге түрлендірілген көрсеткіштер бар.Бұл кезде S түрлендірулерді қажет етпейді, ал t мына формула бойынша “0 ден 100 км/сағ дейінгі жылдамдық алғандағы үдеу” көрсеткішіне түрленеді.

а м/c2 = 100000м : 3600с : t c= 28: t c

Кесте - 1.1

Сапа көрсеткіштері

Бұйымдар Соңғылар Позитивті Негативті

t S a S t V

Бағаланған өнім 28 16.8 1 16.8 28 0.0595

Аналог № 1 16 17.2 1.75 17.2 16 0.0581

Аналог № 2 32 16.2 0.875 16.2 32 0.617

Аналог № 3 20 15.6 1.4 15.6 20 0.0641

егативтілер бағанасында негативтіге түрленген көрсеткіштер бар.Бұл кезде t түрлендіруді қажет етпейді, ал S мына формула бойынша – v л /км “1 км жүрісіне отын шығыны” көрсеткішіне түрленеді:

V л/км = 1л : S км,

1.Дифференциалдық әдіс. Дифференциалдық әдісі кезінде бағаланған өнімнің базалық үлгімен көрсеткіші бойынша теңестірі үшін қабылдап қойылады. Базалық үлгілер сапада әр үш аналогтардан рет – ретімен қабылданады. Позитивті және негативті нұсқалар көрсеткіші бойынша жүзеге асырылып қойылады.

Бірінші аналогтармен қойылған.

Позитивті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 1 : 1,75=0,57 , q2 = 16,8 : 17,2=0,98

Негативті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 16 : 28=0,57 , q2 = 581 : 595=0,98

Қорытындысы: q1 және q2 1 ден аз, сәйкесінше бағаланатын өнім бұл аналогқа жол береді.

Екінші аналогтармен қойылған.

Позитивті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 1 : 0,875=1,14 , q2 = 16,8 : 16,2=1,04

Негативті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 32 : 28=1,14 , q2 = 617 : 595=1,04

Қорытындысы: q1 және q2 1 ден үлкен, сәйкесінше бағаланған өнім сапасы бойынша осы аналогтан асады.

Үшінші аналогтармен қойылған.

Позитивті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 1 : 1,4=0,71 , q2 = 16,8 : 15,6=1,08

Негативті көрсеткіштері бойынша:

q1 = 20 : 28=0,71 , q2 = 641 : 595=1,08

Қорытындысы: q1 кіші 1 ден, ал q2 үлкен 1 ден, Сәйкесінше мұндай жағдайда дифференциальдық әдіс жауап бермейді.

2.Кешендік әдіс.Орташатаразыланған көрсеткіш әдісі.Соңғы берілгендер

1.2 кестелерінің алғашқы екі бағанасында келтірілген.

а – 0 ден 100 км/сағ жылдамдық алғандағы үдеуі;

S – 1 л отынға максималды жүруі.

Кесте - 1.2

Сапа көрсеткіштері

а S an Sn

Бағаланған өнім 1 16,8 0,57 0,977

Аналог № 1 1,75 17,2 1 1

Аналог № 2 0,875 16,2 0,5 0,942

Аналог № 3 1,4 15,6 0,8 0,907

Бұл көрсеткіштер an және Sn қалыптандырылған мәндері үшінші және төртінші бағаналарда келтірілген.Қалыптандыру әр бағанадағы көрсеткіштің мәндерін бұл көрсеткіштің бағанадағы максималды мәніне бөлу көмегімен жүзеге асырылады.Бұл қарастырылып отырған бір аналогқа яғни №1 аналогқа жататын мәндер максималды мәндер болып табылады.

1.3 кестеде салмақтау коэффициентінің шамасының екі нұсқасы үшін орташатаразыланған көрсеткіштердің есептеу нәтижелері көрсетілген.Бірінші нұсқада an үшін салмақтылық коэффициенті 0,4-ке тең, ал Sn үшін 0,6-ға тең деп алынған, ал екіншісінде сәйкесінше 0,2 және 0,8-ге тең (бінші және екінші бағаналар).

КЕСТЕ 1.3

САПА КӨРСЕТКІШТЕРІ

0,4 an 0,6 Sn Q1 0,2 an 0,8 Sn Q2

Бағаланған өнім 0,228 0,586 0,814 0,114 0,782 0,896

Аналог № 1 0,4 0,6 1 0,2 0,8 1

Аналог № 2 0,2 0,565 0,765 0,1 0,754 0,854

Аналог № 3 0,32 0,544 0,864 0,16 0,726 0,886

Бірінші нұсқа үшін Q1 орташатаразыланған сапа көрсеткіштері үшінші бағанада көрсетілген және екінші нұсқа үшін Q2 орташатаразыланған сапа көрсеткіштерінің мәні алтыншы бағанада көрсетілген. Ортатаразыланған көрсеткіштер кеміген сайын объект бірінші нұсқада мынандай тәртіппен орналасады: № 1 аналог, № 3 аналог, бағаланған өнім, № 2 аналог. Екінші нұсқада бұл тәртіп басқаша: № 1 аналог, бағаланған өнім, № 3 аналог, № 2 аналог. Бұл келтерілген мысал салмақтылық коэффициенті таңдаудан бағалау нәтижесіне тәуелді иллюстрланады. Екі нұсқаларда да бағаланған өнімдер сапасы ортатаразыланған көрсеткіштің сапа аналготары минимальды және максимальды мәндері интервал ішінде орналасқан. Айта кетсек, бағаланған өнімнің қорытыгдысы өнімнің сапа деңгейі бойынша сәйкестендірілген болуы мүмкін. Үшінші әртүрлі кешендік әдіс интегральдық көрсеткішке негізделген әдіс болып табылады.

Сапаның интегральдық көрсеткіші J – бұл пайдалаудағы немесе өнімді қолданудағы жинақталған пайдалы әсер Э – ні және өнімді жасаудағы және пайдаланудағы немесе қолданудағы жинақталған шығындар З салыстыруға негізделген өнімнің сапасының техника-экономикалық көрсеткіші.

J = Э/З = Э/(ЗС + ЗЭ),

мұндағы жинақталған пайдалы әсер Э табиғи немесе ақшалай түрде келтіріледі, ал жинақталған шығындар ақшалай түрде келтіріледі З = ЗС + ЗЭ, мұнда ЗС - өнімді жасаудағы күрделі шығындар, ал ЗЭ – оның қызмет мерзіміндегі өнімді пайдаланудағы немесе қолданудағы ағымдағы шығындардың жинағы.

Интегральдық көрсеткіштің кемшіліктері – бұйымдарға тұтыну аумағын қолдану қиындығы, шикізат және жадығаттар үшін қолданылады, эргономикалық, эстетикалық және де бірнеше басқа қасиеттерде есептемеу. Ол пайдалану әсері табиғи немесе ақшалай түрде көрсетілетін бұйымдар үшін қолданылады.

Бағалау кешенді қасиеттерін пайдаланғанда сан болады сондықтан да салыстырмалы бағалау туралы қорытынды көрініп тұр:бағаланатын өнім берілген аналогтар тобымен анықталған сапа деңгейіне сәйкес деп саналады, егер

Кmin≤ Koп≤ Kmax ,

мұнда Кoп бағаланатын өнімнің кешендік сапа көрсеткіші;

Кmin, Кmax – аналогтар сапасының кешенді көрсеткішінің минимум және максимум мәні.

Егер Кoп < Kmin, онда бағаланатын өнім берілген аналогтар тобының сапа деңгейінен аз болады, егер Koп > Kmax, онда одан асады.