- •4. Палітычны лад дзяржаў-княстваў
- •5. Станаўленне права старажытнай беларусіi яго характарыстыка
- •6. Утварэнне вялікага княства літоўскага
- •8 7. Грамадскі лад вялікага княства літоўскага ў XIV - першай палове XVI ст. (да 1569 г.)
- •9 8. Палітычны лад вкл
- •11 9. Люблінскі сойм I ўмовы аб'яднання вкл 3 польшчай
- •12 10. Заканадаўчае замацаванне самастойнасці вялікага княства літоўскага пасля люблінскай уніі
- •13 11. Крыніцы права феадальнай беларусі
- •19 12. Судзебнік казіміра 1468 г.
- •13. Статуты вялікага княства літоўскага
- •14. Канстытуцыйнае права ў статутах вкл
- •20 25 15. Грамадзянскае права ў статутах вкл
- •24 16. Крымінальнае права беларусі
- •17. Вышэйшыя судовыя органы вялікага княства літоўскага
- •22 18. Мясцовыя судовыя органы вкл
- •23 19. Працэсуальнае права вялікага княства літоўскага
- •26 20. Дзяржаўны лад рэчы паспалітай
- •21. Акт «ураўнаванне правоў вялікага княства I кароны» 1697 г. I «літоўская пастанова» 1700 г.
- •29 22. Спробы ажыццяўлення рэформ у галіне дзяржаўнага кіравання рэчы паспалітай у другой панове XVIII ст.
- •27 23. Кароткі агляд права беларусі ў другой палове XVI - XVIII ст.
- •31 24. Судовыя ўстановы I права беларусі ў канцы XVIII-
- •34 25. Рэформа 1861 г. Мясцовыя органы дзяржаўнага кіравання I самакіравання пасля адмены прыгоннага права
- •45 28. Абвяшчэнне ссрб. Утварэнне літоўска-беларускай сср
- •46 29. Другое абвяшчэнне ссрб
- •30. Узаемаадносіны ссрб I рсфср. Уваходжанне беларусі ў склад ссср
- •31. Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне бсср. Пашырэнне тэрыторыі рэспублікі
- •32. Развіццё права ў беларускай сср у 20-30-я гг. XX ст.
- •33. Канстытуцыі беларускай сср 1927 11937 гг.
- •34. Судовыя органы беларусі 9 20-30-я гг. XX ст.
- •35. Землі заходняй беларусі ў складзе полыіічы. Уз'яднанне заходняй беларусі 3 бсср
- •36. Прававыя меры павышэння абараназдольнасці краіны напярэдадніi ў час вялікай айчыннай вайны
- •37. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады I кіравання бсср у гады вялікай айчыннай вайны
- •39. Вышэишыя органы дзяржаўнай улады I кіравання бсср у другой палове 40-х - 80-я гг. XX ст.
- •40. Беларуская сср на м1жнар0днай арэне
- •41. Развщцё права беларускай сср у другой палове 40-х - 80-я гг. XX ст.
- •42. Канстытуцыя бсср 1978 г.
- •44. Кадыфікацыя заканадаўства суверэннай рэспублікі беларусь (90-я гг. XX ст. - пачатак XXI ст.)
- •45. Асноўныя этапы беларуска-расійскай інтэграцыі
26 20. Дзяржаўны лад рэчы паспалітай
Як мы гаварылі раней (гл. с. 33—35), па акту Люблінскай уніі Вялікае княства Літоўскае павінна было зліцца з Ка-ронай і страціць сваю самастойнасць. Але згодна з артыку-ламі Статута 1588 г. ВКЛ здолела захаваць сваю самастойнасць. Можна сцвярджаць, што ў выніку Люблінскай уніі ў Еўропе ўтварылася новая канфедэратыўная шматнацыя-нальная дзяржава — Рэч Паспалітая.
Заканадаўчая ўлада ў краіне належала Вальнаму (огульному) сойму. Соймы падраздяляліся на звычайныя, што склікаліся каралём, і надзвычайныя. Надзвычайныя соймы мог склікаць кіраўнік каталіцкай царквы ў Рэчы Пас-палітай — прымас' (арцыбіскуп Гнезненскі) у выпадку смер-ці караля або яго адмаўлення ад трона. Для выбрання но-вага караля склікаліся тры соймы: канвакацыйны, элек-цыйны і каранацыйны. На канвакацыйным сойме вызна-чалі час і месца выбараў караля, выпрацоўвалі ўмовы да-гавора з кандыдатамі на прастол. На элекцыйным сойме праводзілі выбары і заключалі пагадненне «Пакта канвен-та». Урачыстая каранацыя і прысяга караля ажыццяўляліся на каранацыйным сойме.
Вальны сойм быў двухпалатны і складаўся з Сената і Пасольскай ізбы (палата дэпутатаў). Вышэйшай палатай сойма з'яўляўся Сенат. Сюды ўваходзілі пэўныя вышэй-шьія службовыя асобы дзяржаўнага апарату, вярхі ка-таліцкага духавенства, ваяводы і кашталяны. Колькасць сенатараў даходзіла да 150 чалавек, гэта лічба магла быць большай або меншай, што залежала ад памяншэння ці павелічэння тэрыторыі дзяржавы і яе адміністрацыйна-тэ-рытарыяльнага падзелу. Першае месца ў Сенаце займаў Гнезненскі арцыбіскуп, прымас каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай. За ім сядзелі звычайныя біскупы і толькі потым — свецкія службовыя асобы (кашталяны, ваяводы і г. д.). Такі расклад сенатараў сведчыць аб клерыкальным накірунку ўлады ў Рэчы Паспалітай. Старэйшыя сенатары размяш-чаліся ў крэслах, а малодшыя — на лавах. Як перажытак
1 Прымас — ганаровы тытул галоўных каталіцкіх епіскапаў. Арцыбіскуп — духоўнае званне, старшы епіскап.
мінулага сойм выбіраў з ліку сенатараў 28 чалавек ў кара-леўскую раду тэрмінам на два гады. Сенатары — дарадчыкі караля дзяліліся на чатыры групы (па 7 чалавек у кожнай) і працавалі ў каралеўскай радзе па шэсць месяцаў.
Ніжэйшай палатай сойма была Пасольская ізба. У яе ўваходзілі прадстаўнікі (паслы-дэпутаты) ад шляхты асоб-ных паветаў ці земляў канфедэратыўнай дзяржавы, а таксама ў невялікай колькасці дэпутаты ад мяшчан найбольш важных ў палітычных і эканамічных адносінах гарадоў. Пасольская ізба з цягам часу стала галоўнай часткай сойма. Дэпутаты ў Пасольскую ізбу выбіраліся шляхтай на павя-товых сойміках, якія склікаліся ў ВКЛ за шэсць тыдняў да Вальнага сойма. Выбарчая акруга, у залежнасці ад гіста-рычных умоў яе складання ці велічыні сваёй тэрыторыі, пасылала на Вальны сойм ад 1 да 8 паслоў. Агульная коль-касць дэпутатаў Пасольскай ізбы залежала ад тэрыторыі Рэчы Паспалітай. У XVI-XVII стст. яна даходзіла да 200 асоб, а ў сярэдзіне XVIII ст. — да 236.
Вальны сойм склікаўся каралём праз кожныя два гады ў Варшаве. Аднак у сувязі з сепаратысцкім шляхецкім ру-хам у Вялікім княстве Літоўскім ў сярэдзіне XVII ст. супраць караля Рэчы Паспалітай Яна Сабескага Карона пайшла на ўступкі шляхце ВКЛ, і на сойме 1673 г. было прынята рашэнне, каб кожны трэці сойм збіраць у Гародні.
Пачыналася работа сойма ўрачыстым набажэнствам, пасля якога выбіралі маршалка (старшыню) сойма. Калі сойм адбываўся ў Польшчы, старшынёй яго выбіраўся паляк, калі на Беларусі — ліцвін (па прыналежнасці да дзяржавы ВКЛ). Старшыня абвяшчаў пачатак работы сойма. Пасля праверкі мандатаў дэпутатаў Сенат І Пасольская ізба праводзілі сумесныя пасяджэнні, на якіх урад рабіў справаздачу аб сваёй дзейнасці за два гады, разглядаў пра-пановы наконт далейшай працы. Потым абедзьве палаты працавалі паасобку. За тыдзень да канца сойма праводзіліся пленарныя пасяджэнні дзвюх палат. Распрацаваныя і зацверд-жаныя каралём соймавыя пастановы набывалі сілу законаў.
Кампетэнцыя вальных соймаў Рэчы Паспалітай была шырокай. Практычна сойм меў права вырашаць любыя пы-танні дзяржаўнага кіравання і заканадаўства. Такія пытанні, як выбранне караля, скліканне апалчэння, аб'яўленне вай-ны і заключэнне міру, устанаўленне падаткаў для шляхты на выпадак вядзення вайны, адносіліся да выключнай кам-петэнцыі сойма. Трэба, аднак, адзначыць, што для прыняцця рашэння на сойме патрабавалася аднагалоснае яго ўхваленне. Даволі было аднаму дэпутату не згадзіцца з яго пастановай і паставіць свае «veto» («не дазваляю»), як гэта пастанова прыпынялася. Яшчэ ў XVII ст. былі спробы зма-гацца з гэтым вельмі шкодным для дзяржавы прынцыпам, але безвынікова. Шляхта бачыла ў скасаванні адзінагалосся і вольнага вета памяншэнне сваіх правоў. Акрамя таго, усе дэпутаты з паветаў абавязаны былі дакладна прытрымлі-вацца інструкцый, атрыманых на павятовых сойміках, што, у сваю чаргу, стварала цяжкасці ў рабоце. Ужо ў 1652 г. шляхціц А. Сіціньскі, які дзейнічаў па указанию А. Радзівіла, першы раз сарваў пасяджэнне сойма, не згадзіўшыся на яго пра-лангацыю (адтэрміноўку). У далейшым такія бясплённыя соймы здараліся ўсё часцей.
Праўда, у некаторых выпадках, каб пазбегнуць зрыву сойма накладваннем вета, дэпутаты аб'яўлялі свой сойм канфедэрацыяй', і тады рашэнні прымаліся простай боль-шасцю галасоў.
Рашэнні соймаў Рэчы Паспалітай падраздзяляліся на тры групы:
1) тыя, што тычыліся ўсёй канфедэрацыі2, — аб вышэй- шых органах улады, падатках і іншых агульных справах;
-
тыя, што мелі дачыненне да Кароны;
-
тыя, што мелі сілу ў ВКЛ.
Як правіла, апошнія складалі асобныя соймавыя кансты-туцыі. Напрыклад, для кантролю за паступленнем і расход-ваннем грашовых сродкаў Вялікага княства Літоўскага па рашэнню сойма ствараўся адасоблены ад Кароны Скарбавы трыбунал, які камплектаваўся з прадстаўнікоў ВКЛ. Фінан-савая адасобленасць Княства захоўвалася да апошніх дзён яго існавання. Да 1775 г. на мяжы з Польшчай дзейнічалі канторы і спаганялася пошліна пры ўвозе і вывазе тавараў.
1 Канфедэрацыя
- палітычны
саюз шляхты, якая збіралася на рокаш
— узброены бунт супраць караля.
2 Канфедэрацыя
- форма
дзяржаўнага ўсталявання.