- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Затланышлы фигыльләр.
Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә.
§75. Хәзерге заман хикәя фигыль.
Хикәя фигыльнең үткән заман формалары.
§76. Категорик үткән заман хикәя фигыль.
§77. Нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыль.
§78. Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль.
§79. Күптән үткән заман хикәя фигыль.
§80. Кабатлаулы үткән заман хикәя фигыль.
Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
§81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль.
§82. Катгый киләчәк заман хикәя фигыль.
§83. Киләчәк-үткән заман хикәя фигыль.
§84. Башка фигыль формаларының заман мәгънәсендә кулланылышы.
Тасвирлама фигыль формалары.
–ган бар / -ган юк әйләнмәсе.
Кыек наклонениеләр.
Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§86. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры.
Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры.
§89. Теләк наклонениесе.
§90. Шартлы теләк наклонениесе.
§91. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары.
Телдә системалы рәвештә кулланыла торган формалар.
Бул ярдәмче фигыле белән ясалган тасвирлама формалар.
Иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль формалар.
Юнәлеш категориясе.
§92. Гомуми төшенчә.
§93. Төп юнәлеш.
§94. Төшем юнәлеш.
§95. Кайтым юнәлеше.
§96. Уртаклык юнәлеше.
§97. Йөкләтү юнәлеше.
Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә.
§99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү.
§100. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен аналитик юл белән белдерү.
Эшнең вакытка мөнәсәбәтле үтәлү характерын белдерү.
Эшнең субъект-объектка карата юнәлешен белдерү.
Модаль мәгънәне белдерү.
§101. Дәрәҗә категориясен өйрәнүгә карата.
Затланышсыз фигыльләр.
Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә.
Үткән заман сыйфат фигыльләр.
§103. Ясалышы һәм төп функцияләре.
§104. –ган кушымчалы сыйфат фигыльдә заман белдерү үзенчәлекләре.
§105. Үткән заман сыйфат фигыльдә башкаручы затның белдерелүе.
§106. Сыйфат фигыльле әйләнмәләр һәм икенчел формалар.
Киләчәк заман сыйфат фигыльләр.
§107. –ыр/-ер (-ар/-әр) формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.
§108.-ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнең заман белдерү үзенчәлекләре.
§109. –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
§110. –р кушымчалы сыйфат фигыльнең исемләшүе һәм исем фигыль мәгънәсендә кулланылуы.
§111. –р кушымчалы сыйфат фигыльдән ясалган икенчел формалар.
§112. –асы/-әсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль.
§113. –асы кушымчалы сыйфат фигылҗнең исемләшүе һәм исем фигыль мәгънәсендә кулланылуы.
§114. –асы формасының мөстәкыйль җөмләнең хәбәре функциясендә кулланылуы.
§115. –асы формасы нигезендә ясалган модаль әйләнмәләр.
§116. –ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк кушымчалы сыйфат фигыль.
Хәзерге заман сыйфат фигыльләр.
§117. –учы/үче формасы.
§118. –учы формасының заман белдерү үзенчәлекләре.
§119. –учы формасында эш башкаручы субъектның белдерелүе.
§120. –учы формасының исемләшүе һәм исемгә күчүе.
§121. –а торган формалы сыйфат фигыль.
§122. –а торган формасында заман мәгънәсенең белдерелүе.
§123. –а торган формасында эш башкаручы затның белдерелүе.
Хәл фигыль.
§124. Гомуми төшенчә.
§125. –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль.
§126. –а/-ә,-ый/-и кушымчалы хәл фигыль.
§127. –гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчалы хәл фигыль.
§128. –ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль.
§129. Хәл фигыльләрнең башка фигыль формалары белән мөнәсәбәте.
Исем фигыль.
§130. Гомуми төшенчә.
§131. Исем фигыльләрнең килеш белән төрләнү үзенчәлекләре.
§132. Исем фигыльләрнең тартым белән төрләнеше.
Инфинитив.
§133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.
Фигыльләрнең ясалышы.
§134. Морфологик ысул белән фигыль ясалышы.
§135. Синтаксик ысул белән фигыль ясалышы.
Белемегезне тикшерегез.
Фигыль сүз төркеменә анализ ясау үрнәкләре.
Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә.
§137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре.
Рәвешләрнең ясалышы.
§138. Рәвешләрнең лексик составы.
§139. Морфологик ысул белән рәвеш ясалышы.
§140. Синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
§141. Морфологик-синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
Рәвеш сүз төркемен анализлау үрнәкләре.
Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә.
§143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре.
Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын тасвирлый торган аваз ияртемнәре.
Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
Кеше хәршкште тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
Кеше тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
§144. Образ ияртемнәре.
§145. Ияртемнәрнең структур төзелеше.
§146. Ияртемнәр нигезендә сүз ясалышы.
Ияртемнәрне тикшерү үрнәге.
Ярдәмлек сүз төркемнәре.
Бәйлек.
§147. Гомуми төшенчә.
§148. Бәйлекләрне төркемләү.
§149. Бәйлекләрнең мәгънәләре.
§150. Бәйлек сүзләр һзм бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәр.
Теркәгеч.
§151. Гомуми төшенчә.
§152. Теркәгечләрне төркемләү.
Тезүче теркәгечләр.
Ияртүче теркәгечләр.
Модаль сүз төркемнәре.
Кисәкчәләр.
§153. Гомуми төшенчә.
§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре.
Модаль һәм ярдәмлек сүз төркемнәрен анализлау үрнәкләре.
Библиография.
1 Бу термин соћгы вакытта чыккан татар теле грамматикаларында кулланыла башлады.
2 Кайбер хезмђтлђрдђ ул г о м у м г р а м м а т и к мђгънђ дип бирелђ.
1 Бу турыда кара: М.З.Зђкиев. «Введение» // Татарская грамматика.–Т. II: Морфология.–Казань, 1993.– 16 б.
1 - нуль морфеманы белдерә.
1 Алар турында тулырак мђгълњмат фигыльне љйрђнгђндђ бирелђчђк.
1 Бу турыда тулырак мђгълњматны түбәндәге китаптан кара: Татар грамматикасы. I т.,
М.: “Инсан”, Казан: Фикер, 1998.– 175–200 б.
1 Т (тамыр), СЯ (сњз ясагыч кушымча), ФЯ (форма ясагыч кушымча), ФТ (форма тљрлђндергеч кушымча).
1 Сњз тљзелешенећ бу ягын љйрђнњ тел тарихына, тарихи морфологиягђ карый.
1 Русская грамматика. Т.1.–Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология.–М.: Наука, 1980.–С. 124, 129.
1 Хђзерге югары уку йортлары программаларында да сњз ясалышын морфологиядђ љйрђнњ каралган.
2 Бу турыда карагыз: Татарская грамматика.-Т. I.–Казань, 1993.–С. 188–190.
1 Бу турыда тулырак мђгълњматны карагыз: Тумашева Д.Г., Гыйлђќиева А.Р. Хђзерге татар ђдђби теле. (Сњз ясалышы џђм морфология): Практик џђм лаборатор эшлђр љчен књрсђтмђлђр џђм биремнђр.–Казан: КДУныћ офсет лабораториясе, 1988.
1 Сњз ясалышына караган хезмђтлђрдђ сњз ясалыш чылбырына кергђн кушымчалар еш кына кушылып бирелђ: -лылык, -чылык, -сызлык џ.б. рђвешендђ. Безнећ фикеребезчђ, мондый очракларны ясагыч кушымчаларныћ эзлекле ялгануы, ягъни с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы дип карау телнећ морфологик тљзелешен аћлату љчен џичшиксез отышлырак.
1 Морфологик юл белђн сњз ясалыш структурасы алдагы параграфта ќентеклђп яктыртылды.
1 Љстђвенђ, бу сњзлђр арасында кайберлђренећ кушма яки тезмђ сњз булуы да шик тудыра (комлы туфрак, кара туфрак, озын аяклы џ.б.).
1 Автор мисалы.
1 «Татар грамматикасы»нда (Т. I) парлы сњзлђргђ карата «куш сњзлђр» термины кулланыла (Татар грамматикасы, 1998).
1 Болар турында тулырак мђгълњматны карагыз: Татар грамматикасы, 1998: 297–300 б.
1 Бу очракта ђле грамматик яктан укымаган (кеше) дип тђ ђйтергђ мљмкин. Ђмма семантик яктан аныћ мђгънђсе фигыль мђгънђсеннђн књпкђ кићрђк.
1 «Татар грамматикасы»ныћ II томында 13 сњз тљркеме књрсђтелђ. Ул турыда алдагы бњлеклђрне карагыз.
1 Традицион рђвештђ я р д ђ м л е к сњз тљркемнђре дип йљртелгђн бу тљркемне б ђ й л ђ г е ч л ђ р дип атау, безнећчђ, књбрђк синтаксик якка тарта, шућа књрђ морфология љчен баштагы термин, ягъни ярдәмлек сүзләр кулайрак дип саныйбыз.
1Исемне ачыклап килгђн џђр сыйфат фигыль сыйфат була алмый дип ђйтње белђн М.З.Зђкиев, џичшиксез, хаклы. Ђмма укыган (кеше) тезмђсендђ укыган сњзенђ беркадђр адъективлашу (сыйфатлашу) хас. Ђмма ђле ул фигыль билгелђрен дђ саклый: (укыган кеше – укымаган кеше – Ф.Х.).
1 Бу турыда тулырак, мәгълүматны карагыз: Фаттахова Р.Ф. Категория числа в современном татарском литературном языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.–Казань, 2002.–Б. 10–12.
1 Ганиев Ф.А. Проблемы классификации частей речи в современном татарском литературном языке // Вопросы морфологии татарского языка.–Казань, 1980.–С. 9–14.
1 Русча язылган хезмђтлђрдђ бу књренеш «принцип разового вхождения падежных форм в структуру предложения» дип атала. Бу турыда кара: Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками): Автореф. дис. ... д-ра филол. наук.–Махачкала, 1998.–С. 12.
1 Карагыз: Татарская грамматика. Т. I, 1993: С.318-322.
1 Бу турыда карагыз: Хђмзин К.З., Мђхмњтов М.И., Сђйфуллин Г.Ш. Гарђпчђ-татарча-русча алынмалар сњзлеге.–Казан, 1965.– 838–839 б.
1 Мисаллар «Татарская грамматика»ныћ I томыннан китерелђ.– 358–376 б.
1 Большой энциклопедический словарь. Языкознание.–М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 2000.–С. 172.
1 Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка.–М.: Высшая школа, 1965.–С. 78.
1 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции.–М.: Наука, 2002.–С. 319.
1 Соћгы вакытта грамматик хезмђтлђрдђ мондый књренеш «выделительная функция» дип билгелђнђ башлады.
1 Грамматика современного башкирского литературного языка.–М.-Л., 1948.–С. 109.
2 Ирисов Н.И. Генитив в современном татарском литературном языке...–Казань, 1983.
1 Грамматикада бу күренеш “килешләр белән башкару” (управление падежами) дип атала.
1 Бу турыда мәгълүматны карагыз: Татар грамматикасы.- Т. II.-121-132 б.
1 Бу турыда тулырак мәгълүматны «Сыйфат фигыль», «Хђл фигыль», «Исем фигыль» темаларыннан карагыз.
1 Бу формалар турында тулырак мәгълүматны § лардан карагыз.
1 Татар грамматикасы. Т. II.– 121–132 б.
1 “тамганалган” термины русча лингвистик хезмәтләрдәге “маркированное значение” мәгънәсенә туры килә.
1 Модаль формалар алдагы бүлекләрдә каралачак.
1 Уянды исә
1 Типологиягә мөрәҗәгать итсәк, Һинд – Европа телләрендәге “причастие”ләр бер үк вакытта эш башкаручы субъектны һәм эш-хәлнең үзен белдерә алмыйлар: “Имена действия и имена действующего лица, имеющие вообще говоря свои специальные морфемы, никогда не смешиваются, они внутри более общей категории имени составляют две специальные категории, четко разграниченные” [Вандриес, 1937: 124].
1 -ган бар/юк төзелмәсенең кулланылыш үзенчәлекләре турында ... битләрне кара.
1 Бу үзенчәлеге белән, ягъни бернинди өстәмә кушымчаларсыз килгәндә тамырдагы процессның субъектын гына ачыклавы белән, бу форма рус телендәге причастиеләргә охшашлык күрсәтә.
1 Карагыз: Ш.А.Рамазанов Татар телендә фигыль ясалышы. – Татар теле буенча очерклар. Казан, 1954. Д.Г.Тумашева. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе... 226-237 б. Татар грамматикасы, т. I, 1998: 324-379 б.
1 Типологик планда да књбрђк шундый сњзлђр модаль сњз тљркеменђ кертелђлђр.