- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Морфемика
§ 5. Морфемика џђм аныћ тел белемендђ тоткан урыны. М о р ф е м и к а– ул тел белеменећ с њ з т љ з е л е ш е н љйрђнђ торган бњлеге. Соћгы вакытта татар тел белемендђ сњз тљзелеше (морфемика), морфология бњлегеннђн аерылып, сњз ясалышына бђйле рђвештђ генђ љйрђнелђ башлады. Хђлбуки, морфемиканыћ морфологиягђ турыдан-туры мљнђсђбђте бар, џђм ул морфологиянећ дђ состав љлешен тђшкил итђ. Лингвистик хезмђтлђрдђ књрсђтелгђнчђ, морфологиянећ љйрђнњ предметы – телнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђклђре – м о р ф е м а л а р, шулай ук с њ з л ђ р џђм с њ з ф о р м а л а р ы (с њ з ф о р м а л а р).
И с к ә р м ә: Гомуми морфология буенча ић соћгы елларда чыккан хезмђтлщрнеж берсендә, мђсђлђн, морфологиянећ љйрђнњ объекты тњбђндђгечђ билгелђнђ: «Объектом морфологии являются минимальные двусторонние (или «знаковые») единицы языка (чаще всего называемые морфемами) и жесткие комплексы этих единиц, обладающие особыми свойствами (такие комплексы называются словоформами или просто словами)» [Плунгян, 2000: 13].
Димђк, морфологиянећ љйрђнњ предметы булган тел берђмлеклђре катлаулылык буенча тљрле дђрђќђдђ булалар. Морфема – ић кечкенђ (минималь) берђмлек, ђ морфология љйрђнђ торган, зурлыгы буенча ић чик берђмлек ул – сњзформа. Ђ ике арада морфемадан зуррак, ђмма сњзформадан кечерђк берђмлек – сүзнең ясалма нигезе булырга мљмкин. Мђсђлђн, эш-че сњзе ике морфемадан тора, биредђ эш џђм -че морфемалары минималь морфологик берђмлеклђр, эшче сњзе - нигез лексема; эш-че-лђр-ебез-гђ – сњзформа, морфология љйрђнђ торган ић зур чик берђмлек.
Ђгђр тел берђмлеге бер сњз кысасыннан чыгып, икенче сњз белђн бђйлђнешкђ керђ, ягъни ике сњз арасында ачыклаулы мљнђсђбђт барлыкка килә икән, ул инде морфологик књренеш булудан туктый, синтаксик берђмлеккђ – сњзтезмђгђ ђверелђ: китап укыдык, тиз укыдык џ.б. Кайбер очракта морфологик берђмлек булган аналитик с њ з ф о р м а џђм синтаксик берђмлек – с њ з т е з м ђ тышкы тљзелешләре ягыннан охшаш булырга да мљмкин. Мђсђлђн, ул кайтып килђ џђм ул ашыгып килђ дигђн ќљмлђлђрдђ кайтып килђ – сњзформа, ягъни бер сњз. Килђ бу очракта ярдђмче фигыль, ул грамматик мђгънђ – эшнећ юнђлгђнлеген белдерђ; ашыгып килђ – сњзтезмђ (синтаксик берђмлек). Биредђ ике сњз бер-берсен ачыклаган, ягъни алар арасында синтаксик бђйлђнеш барлыкка килгђн.
Шул рђвешле, сњзнећ морфологик тљзелешен љйрђнњ ић беренче чиратта морфология џђм сњз ясалышы белђн, џђм књпмедер дђрђќђдђ грамматиканыћ икенче тармагы – синтаксис белђн дђ турыдан-туры бђйлђнештђ тора.
Шућа књрђ, морфемика тел белеменећ тљрле тармакларына чиктђш дип ђйтњ фђнни дљреслеккђ якын булыр.
§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
М о р ф е м а – сњзнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђге. Мђсђлђн, бакча-чы-лык-та сњзендђ дњрт мђгънђле кисђк – морфема бар. Сњз кисђклђре – морфемалар белдергђн мђгънђлђре белђн бердђй булмыйлар. Сњз эчендђге бер морфема, гадђттђ, лексик мђгънђ белдерђ һәм т а м ы р дип атала; калган морфемалар исђ, лексик-грамматик яки саф грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр џђм к у ш ы м ч а л а р яки а ф ф и к с л а р дип аталалар.
Агглютинатив теллђргђ хас булганча, татар телендђ сњз, яки сњзформалар тамырдан џђм аћа бер-бер артлы ялганып (тезелеп) килгђн кушымчалардан тора. Морфемалар саны џђм составы буенча сњзформалар тљрле булырга мљмкин. Тикшеренњчелђр исђплђгђнчђ, татар теле љчен сњзлђрнећ ике, љч, дњрт, хђтта биш морфемадан торуы гадђти књренеш. Мђсђлђн:
китап-ка (2 морфема)
китаб-ыћ-а (3 морфема)
китап-лар-ыћ-а (4 морфема)
эш-че-лђр-ебез-гђ (5 морфема)
Сљйлђм эчендђ (ќљмлђдђ) сњзлђр џђрчак грамматик яктан формалашкан була. Шућа књрђ исем яки фигыль сњз тљркемнәре кебек књптљрлђнешле, ягъни књп тљрле грамматик категориялђргђ ия булган сњзлђр бары бер морфема – тамырдан гына тора алмый. Дљрес, сыйфат яки рђвеш кебек тљрлђнми торган сњз тљркемнђре генђ бер морфемалы булырга мљмкин: зђћгђр чђчђк, књп эшли џ.б. Кушымчаныћ булмавы њзе нинди дђ булса грамматик мђгънђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, Бала уйный дигђн ќљмлђдђ бала – тамыр морфема, ђмма аныћ љстђмђ грамматик мђгънђсе дђ бар – ул баш килештђ, берлек санда килгђн, эш аћа караган затны белдерђ. Мондый очракта грамматикада н у л ь м о р ф е м а дигђн термин кулланыла, ягъни кушымчаныћ булмавы нинди дђ булса грамматик мђгънђ (яки мђгънђлђрне белдерђ). Нуль морфема белдергђн грамматик мђгънђ гадђттђ бер тљрлђнеш парадигмасына кергђн сњзформаларныћ мђгънђлђрен бер-берсенђ капма-каршы кую юлы белђн ачыклана. Баш килеш њзенећ формасы џђм мђгънђсе белђн калган килешлђргђ каршы куела; фигыльнећ III зат берлек сан формасы, мђсђлђн, шулай ук нуль морфема белђн белдерелђ, џђм ул I, II зат формаларына каршы куела: бара-м, бара-сыћ, бара-.
Морфология буенча соћгы елларда чыккан кайбер хезмђтлђрдђ нуль морфема мђсьђлђсендђ башка тљрле карашлар да бар. Галимнђр морфеманыћ ике яклы берђмлек (мђгънђ+форма) булуын истђ тотып, сњзлђр тљрлђнешенђ нульне кертњ аныћ фђнни билгелђмђсенђ каршы килђ дип саныйлар. Шућа бђйле рђвештђ тљрлђнеш парадигмалары рђтенђ кертелђ торган баш килеш, яки исемнећ берлек сан формасы парадигмадан тыш каралырга тиеш дигђн фикерлђр ђйтелђ [Гузев, 1987: 69]. Галимнећ фђнни логикасы буенча, баш килеш килешнећ юклыгын књрсђтђ, исемдђ берлек сан формасы юк, бары тик књплек категориясе генђ бар дип санасак та, фигыльдђге нуль морфема - III зат берлек сан формасы турында болай дип ђйтњ мљмкин тњгел. III затта кушымчаның юклыгы I, II зат белђн бертигез дђрђќђдђ грамматик мђгънђ белдерђ (бара-м, бара-сыћ, бара-), шућа књрђ бу очракта нуль морфеманы морфемалар рђтенђ кертмичђ мљмкин тњгел. Типологик планда да тљрле теллђрдђ нуль морфема тулысынча гадђти џђм закончалыклы књренеш булып санала. Галимнђр, мђсђлђн, кушымчасыз килгән џђр сњздђ нуль морфема булмый, бары тик грамматик мђгънђне белдерђ торган чара мђќбњри рђвештђ кљтелгђндђ генђ нуль морфема турында сњз алып барырга мљмкин дип саныйлар. Безнећ фикеребезчђ, алда китерелгђн баш килеш яки исемнең берлек формасы һәм фигыльнећ III зат формалары нђкъ шул очракка карый.