- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
1. Н и н д и с њ з т љ р к е м е н а л ы ш т ы р у л а р ы н а к а р а п, алмашлыклар тњбђндђге тљркемчђлђргђ бњленђлђр:
1. И с е м алмашлыклары.
2. С ы й ф а т алмашлыклары.
3. С а н алмашлыклары.
4. Р ђ в е ш алмашлыклары.
«Татар теле грамматикасы»ныћ II томында [2002: 308–310] алмашлык тљркемчђлђренђ «фигыль алмашлыклары», «теркђгеч алмашлыклары», «кисђкчђ алмашлыклары» дигђн тљркемчђлђр љстђп бирелгђн. Безнећ карашыбызча, бу фђнни яктан бик њк тљгђл тњгел.
Беренчедђн, типологиягђ мљрђќђгать итсђк, бер телдђ дђ «фигыль алмашлыклары» џ.б. дигђн тљшенчђ юк. Тљрки теллђр грамматикаларында да андый књренеш теркђлмђгђн. Рус телендђ, мђсђлђн, исемнђрне алыштырып килгђн алмашлыклар гына махсус сњз тљркеме буларак аерып чыгарыла [Русская грамматика, т. 1,1980:783]. Инглиз телендђ сњз тљркемнђрен алыштыру буенча алмашлыклар икегђ бњлеп карала: и с е м алмашлыклары џђм с ы й ф а т алмашлыклары, ягъни с у б с т а н т и в џђм а д ъ е к т и в алмашлыклар1.
Икенчедђн, фигыль алмашлыклары дип китерелгђн итњ, нитњ џ.б. сњзлђрнећ нигезендђ -и (-ир) тамырлы ярдђмче фигыль ята, џђм ул телдђ берничђ тљрле грамматик формада кулланыла: иде (ир-де), икђн (ир-кђн), исђ (ир-сђ) џ.б.; итњ – бу фигыльнећ йљклђтњ юнђлеше формасы, хђзерге телдђ ул ярдђмче фигыль сыйфатында тезмђ фигыльлђр ясауда актив катнаша: тђэмин итњ, тђэсир итњ, кабул итњ џ.б. Ђ нитњ, фђлђн итњ – болар ђдђби тел љчен тњгел, ђ сљйлђм теленећ дђ тњбђн стиле љчен генђ хас берђмлеклђр.
Шул ук хезмђттђ шунысы, шуны, шуныћ сњзлђре «теркђгеч алмашлыклары» дип китерелгђн. Алар асылда сыйфатны алыштыра торган књрсђтњ алмашлыкларыныћ тљрлђнеш формалары, чљнки сыйфат алмашлыклары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ.
1. Исем алмашлыклары – гомуми рђвештђ предмет мђгънђсен белдерђлђр. Аларга књбрђк з а т, с о р а у, ю к л ы к џђм б и л г е с ез л е к алмашлыклары керђ: мин, син, ул, без, сез, алар, кем, нђрсђ, њзе, џичкем, џичнђрсђ, ђллђ кем, нђрсђдер џ.б. Исем алмашлыклары исемгђ хас морфологик категориялђргђ ия була, ягъни алар килешлђр (сез, сезнећ, сезне, сездђн, сездђ) џђм тартым белђн (кемем, кемећ, кеме, кемебез, кемегез, кемнђре) тљрлђнђлђр, берлек џђм књплек санда килђлђр (кем – кемнђр, нђрсђдер – нђрсђлђрдер). Мђсђлђн:
Без акны-караны књрмђстђн, кая басканны белмђстђн, Зђћгђр Чишмђгђ чаптык (Г.Ибраџимов). Айрылып китсђм дђ синнђн гомремнећ таћында мин, И Казан арты! Сића кайттым сљеп тагын да мин (Г.Тукай). Туып-њскђн шушы ќирнећ ямен Алыштырмый икђн џичнђрсђћ... (С.Хђким).
2. Сыйфат алмашлыклары – бу, шушы, теге, ул, шул, андый, мондый, нинди, кайсы, бары, барлык, бљтен, џђммђ, џђр, кайбер џ.б. Гомуми рђвештђ предмет џђм затларныћ билгелђренђ ишарђ итђлђр; сыйфатлар кебек, исемгђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр: бу эш, џђр бала; чагыштыру дђрђќђсе књрсђткечен алып, тљгђл булмаган, якынчарак билге мђгънђсен дђ белдерђ алалар: андыйрак, ђллђ ниндирђк. Контекстта исемлђшеп килђлђр. Мисал љчен:
Џавалар тын торганда, бигрђк тђ тљнге сђгатьлђрдђ чыгып, игътибар белђн тыћласаћ, авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре ишетелеп тора (Ф.Хљсни). Бер ќирдђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк андый урманнар (Џ.Такташ). Бљтен болын љстенђ књз књреме ќирне чуарлап, ђллђ никадђр печђнче сибелгђн. Ђле тегендђ, ђле монда кояшка каршы яшен яктысыдай чалгы йљзе ялтырап китђ (Г.Бђширов).
Сыйфат алмашлыкларына мђгънђ ягыннан књрсђтњ, билгелђњ, билгесезлек, сорау алмашлыклары керђ.
3. Сан алмашлыкларына ничђ, ничђнче, ничђлђп, ничђшђр, ничаклы, никадђр, књпме кебек сорау алмашлыклары керђ. Алар предмет џђм затларныћ микъдарына, тђртип ягыннан санына ишарђ итђлђр, саннар кебек исемнђргђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр џђм, бик эзлекле булмаса да, сан тљркемчђлђренећ кушымчаларын алалар. Ќљмлђдђ бу алмашлыклар саннар њтђгђн функциялђрне башкаралар – аергыч, хђл, хђбђр булып килђлђр.
Ничђ мђртђбђлђр Казанныћ китап кибетендђ очраштык (Г.Бђширов). Ничђ ел тормыйлар балалар Иделдђ џђм Дунай ярында... (Р.Ђхмђтќанов). Моннан соћ ул ничаклы тырышса да, артык сикерђ алмаячак (Ф.Хљсни). Књпме яу, сугышлар аркылы Син ќићеп чыккансыћ, Ватаным (Р.Вђлиев).
4. Рђвеш алмашлыклары ничек, кайчан, кайда, кая, алай, болай, шулай, тегелђй, ђллђ ничек, ничектер, ник, нигђ, берничек, џичничек, беркайда, беркайчан џ.б. эш-хђл яки билге билгесенђ ишарђ итђләр џђм рђвешлђр кебек, фигыльгђ, сыйфатка, башка бер рђвешкђ, хђбђрлек сњзгђ янђшђлек ярдђмендђ бђйлђнђлђр џђм, бик њк эзлекле булмаса да, чагыштыру дђрђќђсе кушымчасы алып, билгенећ билгесен якынчалык тљсмере љстђп белдерђлђр.
Рђвеш алмашлыкларына нигездђ к њ р с ђ т њ, с о р а у џђм б и л г е с е з л е к алмашлыклары керђ.
Абзый, бу турыда њзенећ ќавабын ђллђ кайчан ђзерлђп куйган тљсле, тиз џђм салмак тавыш белђн ќавап кайтарды (М.Ђмир). Болай эшлђргђ аны Сђлим љйрђткђн иде (Г.Гобђй). Кыз ќырлавыннан кайчан туктады, каршыдагы эшелон кайчан тавыш-тынсыз гына кузгалып китте, егет моны сизмђде (Ђ.Еники). Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар... Кошлар ђллђ кая китеп югалды (Г.Бђширов).