Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Морфология татар тели.doc
Скачиваний:
45
Добавлен:
25.09.2019
Размер:
2.71 Mб
Скачать

561

Ф.М.Хисамова

ТАТАР ТЕЛЕ

МОРФОЛОГИЯСЕ

Югары уку йортлары љчен дђреслек

Казан

«Мәгариф» нәшрияты

2006

УДК 811.512.145 (075.8)

ББК 81.2Тат я73

Х 49

Классик университет белеме бирү буенча Укыту-методик берләшмәсе

Карары буенча басыла

Фәнни редакторы

академик, доктор, профессор

М.З.Зәкиев

Охраняется Законом РФ “Об авторском праве и смежных правах”. Воспроизведение всей книги или ее части на любых видах носителей запрещается без письменного разрешения издательства.

Китап 2004-2013 нче елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителә.

Хисамова Ф.М.

Х 49 Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек / Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б.

ISBN 5-7761-1461-6

Югары уку йортлары өчен төзелгән бу дәреслек озак еллар дәвамында Казан дәүләт университетында татар теле укыту тәҗрибәсенә нигезләнеп язылды. Дәреслектә белемнәрне тикшерү өчен сораулар һәм морфологик анализ үрнәкләре дә бирелде.

© Хисамова Ф.М., 2006

ISBN . 5-7761-1461-6 © “Мәгариф” нәшрияты, 2006

© Бизәү. “Мәгариф” нәшрияты, 2006

  Кадерле остазым академик

Диләрә Гариф кызы Тумашеваның

якты истәлегенә багышлыйм

Кереш

Хђзерге татар теле – татар халкыныћ милли теле, ха­лыкныћ рухи џђм мђдђни хђзинђсенећ бер чагылышы. Та­рихи рђвештђ борынгы кабилђ теллђреннђн, џђм соћгырак дђвердђ бердђм халык теленнђн њсеп чыккан татар милли теле бљтен дљньяга сибелгђн татар халкы љчен уртак. Мил­ли яки гомумхалык татар теле тљшенчђсе телнећ џђр­тљрле кулланылышын, шул исђптђн барлык диалект џђм сљйлђшлђрне, аерым социаль катлаулар тарафыннан кул­ланыла торган џђртљрле жаргоннарны џ.б. њз эченђ ала. Татар ђдђби теленећ исђ гомумхалык теле эчендђ аерым урыны бар. Ђдђби тел ул – тел яшђешенећ ић югары кимђле, югары формасы. Гомумхалык теленећ тљп џђм ић камил њзенчђлеклђрен њзендђ туплаган ђдђби телгђ, љстђмђ рђвеш­тђ, эшкђртелгђн џђм кагыйдђлђргђ буйсындырылган булу, яшђ­ешнећ књптљрле љлкђлђрендђ кулланыла алу, књп­ва­зифалылык хас.

Хђзерге татар ђдђби теле матур ђдђбият ђсђрлђрендђ, газета-журналларда, радио-телевидениедђ, театрда, љлешчђ уку-укыту, фђн љлкђсендђ џђм дђњлђт идарђсендђ чагыштырмача иркен кулланыла.

Урта џђм югары уку йортларында ђдђби телебезнећ тљзелешен љйрђнђ торган фђн «Хђзерге татар ђдђби теле» дип атала, џђм ул берничђ бњлектђн тора: фонетика, лексикология, грамматика (морфология џђм синтаксис).

Џђр бњлекнећ њзенећ љйрђнњ объекты, љйрђнелђ торган њзенчђлекле тел берђмлеклђре бар:

Фонетика телдђге а в а з л а р составын љйрђнђ;

Лексикологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з; ул телебезнећ сњзлек составын (сњзлђрнећ мђгънђлђрен, килеп чыгышын, кулланылыш љлкђлђрен џ.б.) љйрђнђ;

Морфология – грамматиканыћ бер љлешен тђшкил итђ, аныћ тљп љйрђнњ объекты – сњзнећ мђгънђле кисђклђре – м о р ф е м а л а р, с њ з л ђ р џђм с њ з ф о р м а л а р ы;

Синтаксисныћ тљп љйрђнњ объекты – с њ з т е з м ђ л ђ р џђм ќ љ м л ђ. Синтаксиста сњзтезмђлђрнећ ясалышы џђм тљрлђре, џђртљрле ќљмлђлђр љйрђнелђ.

М орфология

§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурыч­лары. Морфология – грамматиканыћ бер љлеше. Грам­матика – тел белеме фђненећ телнећ тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђм ысулларын љйрђнђ торган тармагы, џђм ул ике љлештђн – морфология џђм синтаксистан тора.

М о р ф о л о г и я сњзлђрнећ тљзелешен, тљрлђнешен, сњз тљркемнђрен џђм аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнђ.

С и н т а к с и с сњзтезмђлђрне џђм ќљмлђлђрне, аларныћ тљзелешен, ясалыш џђм мђгънђ буенча тљрлђрен, ќљм­лђ кисђклђрен џ.б. љйрђнђ.

Морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз џђм сњз­лђр тљрлђнгђндђ барлыкка килђ торган џђртљрле сњз фор­малары. Тел белеменећ икенче бер тармагы булган лексикологиянећ дђ тљп љйрђнњ объекты – сњз. Ђмма бу ике љлкђдђ сњзлђрне љйрђнњнећ максаты џђм юнђлешлђре тљрле.

Лексикологиядђ сњзлђр лексик мђгънђлђре, килеп чыгышы џђм яшђешнећ тљрле љлкђлђрендђ кулланылыш њзен­чђлеклђре ягыннан љйрђнелсђ, морфология сњзлђрнећ тљ­зелешен (морфемика), тљрлђнешен, ягъни сњз тљркемнђренећ сљйлђмдђ књп тљрле грамматик формаларда килђ алу мљмкинлеген, сњз формаларын, форма ясалышын љйрђнђ. Мђсђлђн, китап сњзе лексикада мљстђкыйль мђгънђле, алынма (гарђптђн кергђн) бер мђгънђле сњз буларак аћлатылса, шул ук китап сњзе морфологиядђ исем сњз тљркеменђ караган тамыр сњз булуы, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ алуы ягыннан характерлана. Икенче тљрле ђйткђндђ, морфологиядђ сњзлђрнећ грамматик ягы љйрђнелђ.

Агглютинатив (тагылмалы) тел булган татар телендђ сњз ясалышы џђм форма ясалышы нигездђ бер њк чаралар – кушымчалар ярдђмендђ башкарыла. Сњз ясалышында сњзнећ лексик мђгънђсе њзгђрђ, мђсђлђн, кис кис-ђк кис-кеч кис-енте; форма ясалышында исђ сњзнећ лексик мђгънђсе њзгђрешсез кала, сњзгђ яћа грамматик мђгънђ љстђлђ: кис кис-ђ кис-кђнкис-сђ.

Морфологиядђ сњзлђр сњз тљркемнђренђ берлђштереп љйрђнелђ. Аерым сњз тљркемнђренећ тљрлђнеше грамматик категориялђрне хасил итђ. Шућа књрђ морфологиянећ тљп бурычы – телдђге сњз тљркемнђре системасын џђм аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнњ.

§ 2. Морфологиянећ тел белеменећ башка тармаклары белђн бђйлђнеше. Тел њзенећ тљзелеше буенча билгеле бер система тђшкил итђ. Бу системаныћ аерым буыннары тел берђмлеклђре дип йљртелђ. Тљп тел берђмлеклђре: аваз (фонема), сњз кисђге (морфема), сњз, сњзтезмђ, ќљмлђ. Тел берђмлеклђре кечкенђдђн зурга таба њсђ бара, џђр кечкенђ берђмлек зур берђмлек эченђ керђ. Бу – тел берђмлеклђре арасындагы иерархияле мљ­нђсђ­бђт дип атала: сњз кисђге (морфема) аваздан яки авазлардан тљзелђ, сњз – морфемалардан, сњзтезмђ сњзлђрдђн, ђ ќљмлђ сњзтезмђ­лђрдђн тора. Тел берђмлеклђренђ шулай ук тљрлелек, бњленгђнлек џђм бер сызык љс­тендђ килњ (линейность) кебек сыйфатлар хас. Лингвистикада бу берђмлеклђрне љйрђнњдђ дђ билгеле бер эзлеклелек бар. Тел белеме тармаклары арасында шућа књрђ њзара тыгыз бђйлђнеш яши.

Морфология тљп љйрђнњ объекты шулай ук сњз булган л е к с и к о л о г и я белђн тыгыз мљнђсђбђттђ тора. Сљйлђм эчендђ сњзнећ лексик мђгънђсе џђм грамматик мђгънђ берлектђ яши. Мљстђкыйль мђгънђгђ ия џђр сњз телдђ грамматик яктан да формалашкан була. Шул ук вакытта тљрле сњз­лђрнећ тљрлђнњ мљмкинлеге, грамматик ягы аларныћ лексик мђгънђлђренђ дђ бђйле. Сњзлђрне тљркемлђгђндђ, мђсђлђн, беренче чиратта аларныћ гомуми лексик мђгъ­нђлђре исђпкђ алына: исем сњз тљркеме предметлыкны, сыйфат – предмет билгесен, фигыль – эш-хђл, хђ­рђ­кђтне белдерђ, џ.б.

Морфологиядђ сњз тљркемнђренећ грамматик катего­риялђрен љйрђнњгђ кадђр, аларныћ лексик ягы, лексик со­ставы да љйрђнелђ. Бу юнђлештђ сњз тљркемнђре аерым мђгъ­нђви, ягъни лексик-семантик тљркемнђргђ бњленђ. Исем сњз тљркеменећ семантик тљркемнђренђ, мђсђлђн, ялгызлык џђм уртаклык исемнђр, предметлыкны (дђфтђр, алма) , матдђлекне (он, су, тоз) белдергђн џ.б. исемнђр, фигыльдђ – хђрђкђт фигыльлђре (йљри, килђ), эш фигыльлђре (тљзи, ура), хис-тойгы фигыльлђре (соклана, ярата) џ.б. керђ.

Бер њк сњз тљркеменећ тљрле семантик тљркемчђлђрендђ аерым грамматик категориялђр њзенчђлекле чагылыш табарга мљмкин. Ђйтик, исемнђрнећ књплек санда килње предметлыкны яки матдђлекне белдергђн исемнђрдђ яисђ ялгызлык џђм уртаклык исемнђрдђ бердђй тњгел; хђрђкђт фигыльлђренећ юнђлеш категориясенђ мљнђсђбђте њзенчђлекле џ.б.

Морфология – тел белеменећ авазларны љйрђнђ торган тармагы – ф о н е т и к а белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Аваз (фонема) џђм морфологиянећ љйрђнњ предметы – морфема арасында охшаш џђм аермалы яклар бар. Алар икесе дђ телнећ ић кечкенђ берђмлеклђре санала. Ђмма морфема ул сњзнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђге, ђ фонема мђгънђ аеруга хезмђт итђ. Морфема фонемалардан тљзелђ һәм аваздан яки авазлар ќыелмасыннан тора. Мђсђлђн, аш-а, сан-а сњзлђрендђ ике морфема бар: аш, сан - тамыр морфемалар, - сњз ясагыч кушымча, ул лексик-грамматик мђгънђ белдерђ, исем­нђн яћа мђгънђле сњз – фигыль ясый; ђ кал сњзендђге а – фонема, ул мђгънђ белдерми, сњз эчендђ аны башка аваз белђн алыштыру мђгънђне њзгђртђ, димђк, фонема мђгънђ аеруга хезмђт итђ: кал-кол-кул-кыл; бар-а сњзе шулай ук ике морфемадан тора. Бу очракта -а морфемасы фигыль заманын ясый, ягъни ул грамматик мђгънђ белдерђ.

Татар телендђ сњзлђр тљрлђнгђндђ (сњзлђргђ кушымчалар ялганганда) књп тљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше ул – морфологик књренеш, ђ аваз њзгђрешлђре фонетикага карый. Димђк, бу очракта фонетика џђм морфология турыдан-туры кисешђ. Татар телендђ кушымчаларныћ барлык вариантлары да – фонетик вариантлар, алар џђртљрле аваз њзгђрешлђре нђтиќђсендђ барлыкка килђ: -лар/-лђр, -ды/-де, -ны/-не (рђт гармониясе); -ды/-де, -ты/-те, -ган/-гђн, -кан/-кђн (рђт гармониясе џђм тартыклар охшашлану) џ.б.

Хђзерге фђндђ бу љлкђне махсус тел белеме тармагы – м о р ­ф о н о л о г и я дђ љйрђнә башлады. Морфонологиядђ сњзлђргђ кушымчалар ялганганда барлыкка килђ торган аваз тљрлелеклђре љйрђнелђ (-а / -ђ; -ды / -ты; -ган / -кан).

Морфология грамматиканыћ икенче бњлеге – с и н т а к с и с белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Синтаксисныћ тљп љйрђнњ предметы булган сњзтезмђлђр њзара грамматик мљнђсђбђт­тђге сњзлђрдђн тљзелђ, ђ ќљмлђ тљрле типтагы сњзтезмђлђр­дђн барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше морфологиядђ сњз формалары итеп каралса, синтаксиста алар ќљмлђдә сүзләр бәйләнешен барлыкка китерүче чаралар һәм җөмлә кисәкләре буларак өйрәнелә. Димђк морфологиядђ дђ, синтаксиста да бер њк тел књренешлђре љйрђнелђ, әмма алар тљр­лечђ бђялђнђ. Мђсђлђн, Урманда ђле кар ята дигђн ќљм­лђдђ урманда сњзе морфологиядђ – исем, урын-вакыт килешендђ, берлектђ килгђн, килешнећ грамматик мђгънђсе – урын мљнђсђбђтен белдерњ рђвешендђ тикшерелђ; синтаксиста исђ шул ук сњз ќљмлђ кисђге – хђл буларак билгелђнђ: урын хђле, хђбђрне ачыклый, хђбђргђ урын-вакыт килеше кушымчасы аша бђйлђнгђн џ.б.