- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Ф.М.Хисамова
ТАТАР ТЕЛЕ
МОРФОЛОГИЯСЕ
Югары уку йортлары љчен дђреслек
Казан
«Мәгариф» нәшрияты
2006
УДК 811.512.145 (075.8)
ББК 81.2Тат я73
Х 49
Классик университет белеме бирү буенча Укыту-методик берләшмәсе
Карары буенча басыла
Фәнни редакторы
академик, доктор, профессор
М.З.Зәкиев
Охраняется Законом РФ “Об авторском праве и смежных правах”. Воспроизведение всей книги или ее части на любых видах носителей запрещается без письменного разрешения издательства.
Китап 2004-2013 нче елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителә.
Хисамова Ф.М.
Х 49 Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек / Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б.
ISBN 5-7761-1461-6
Югары уку йортлары өчен төзелгән бу дәреслек озак еллар дәвамында Казан дәүләт университетында татар теле укыту тәҗрибәсенә нигезләнеп язылды. Дәреслектә белемнәрне тикшерү өчен сораулар һәм морфологик анализ үрнәкләре дә бирелде.
© Хисамова Ф.М., 2006
ISBN . 5-7761-1461-6 © “Мәгариф” нәшрияты, 2006
© Бизәү. “Мәгариф” нәшрияты, 2006
Кадерле остазым академик
Диләрә Гариф кызы Тумашеваның
якты истәлегенә багышлыйм
Кереш
Хђзерге татар теле – татар халкыныћ милли теле, халыкныћ рухи џђм мђдђни хђзинђсенећ бер чагылышы. Тарихи рђвештђ борынгы кабилђ теллђреннђн, џђм соћгырак дђвердђ бердђм халык теленнђн њсеп чыккан татар милли теле бљтен дљньяга сибелгђн татар халкы љчен уртак. Милли яки гомумхалык татар теле тљшенчђсе телнећ џђртљрле кулланылышын, шул исђптђн барлык диалект џђм сљйлђшлђрне, аерым социаль катлаулар тарафыннан кулланыла торган џђртљрле жаргоннарны џ.б. њз эченђ ала. Татар ђдђби теленећ исђ гомумхалык теле эчендђ аерым урыны бар. Ђдђби тел ул – тел яшђешенећ ић югары кимђле, югары формасы. Гомумхалык теленећ тљп џђм ић камил њзенчђлеклђрен њзендђ туплаган ђдђби телгђ, љстђмђ рђвештђ, эшкђртелгђн џђм кагыйдђлђргђ буйсындырылган булу, яшђешнећ књптљрле љлкђлђрендђ кулланыла алу, књпвазифалылык хас.
Хђзерге татар ђдђби теле матур ђдђбият ђсђрлђрендђ, газета-журналларда, радио-телевидениедђ, театрда, љлешчђ уку-укыту, фђн љлкђсендђ џђм дђњлђт идарђсендђ чагыштырмача иркен кулланыла.
Урта џђм югары уку йортларында ђдђби телебезнећ тљзелешен љйрђнђ торган фђн «Хђзерге татар ђдђби теле» дип атала, џђм ул берничђ бњлектђн тора: фонетика, лексикология, грамматика (морфология џђм синтаксис).
Џђр бњлекнећ њзенећ љйрђнњ объекты, љйрђнелђ торган њзенчђлекле тел берђмлеклђре бар:
Фонетика телдђге а в а з л а р составын љйрђнђ;
Лексикологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з; ул телебезнећ сњзлек составын (сњзлђрнећ мђгънђлђрен, килеп чыгышын, кулланылыш љлкђлђрен џ.б.) љйрђнђ;
Морфология – грамматиканыћ бер љлешен тђшкил итђ, аныћ тљп љйрђнњ объекты – сњзнећ мђгънђле кисђклђре – м о р ф е м а л а р, с њ з л ђ р џђм с њ з ф о р м а л а р ы;
Синтаксисныћ тљп љйрђнњ объекты – с њ з т е з м ђ л ђ р џђм ќ љ м л ђ. Синтаксиста сњзтезмђлђрнећ ясалышы џђм тљрлђре, џђртљрле ќљмлђлђр љйрђнелђ.
М орфология
§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурычлары. Морфология – грамматиканыћ бер љлеше. Грамматика – тел белеме фђненећ телнећ тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђм ысулларын љйрђнђ торган тармагы, џђм ул ике љлештђн – морфология џђм синтаксистан тора.
М о р ф о л о г и я сњзлђрнећ тљзелешен, тљрлђнешен, сњз тљркемнђрен џђм аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнђ.
С и н т а к с и с сњзтезмђлђрне џђм ќљмлђлђрне, аларныћ тљзелешен, ясалыш џђм мђгънђ буенча тљрлђрен, ќљмлђ кисђклђрен џ.б. љйрђнђ.
Морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз џђм сњзлђр тљрлђнгђндђ барлыкка килђ торган џђртљрле сњз формалары. Тел белеменећ икенче бер тармагы булган лексикологиянећ дђ тљп љйрђнњ объекты – сњз. Ђмма бу ике љлкђдђ сњзлђрне љйрђнњнећ максаты џђм юнђлешлђре тљрле.
Лексикологиядђ сњзлђр лексик мђгънђлђре, килеп чыгышы џђм яшђешнећ тљрле љлкђлђрендђ кулланылыш њзенчђлеклђре ягыннан љйрђнелсђ, морфология сњзлђрнећ тљзелешен (морфемика), тљрлђнешен, ягъни сњз тљркемнђренећ сљйлђмдђ књп тљрле грамматик формаларда килђ алу мљмкинлеген, сњз формаларын, форма ясалышын љйрђнђ. Мђсђлђн, китап сњзе лексикада мљстђкыйль мђгънђле, алынма (гарђптђн кергђн) бер мђгънђле сњз буларак аћлатылса, шул ук китап сњзе морфологиядђ исем сњз тљркеменђ караган тамыр сњз булуы, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ алуы ягыннан характерлана. Икенче тљрле ђйткђндђ, морфологиядђ сњзлђрнећ грамматик ягы љйрђнелђ.
Агглютинатив (тагылмалы) тел булган татар телендђ сњз ясалышы џђм форма ясалышы нигездђ бер њк чаралар – кушымчалар ярдђмендђ башкарыла. Сњз ясалышында сњзнећ лексик мђгънђсе њзгђрђ, мђсђлђн, кис кис-ђк кис-кеч кис-енте; форма ясалышында исђ сњзнећ лексик мђгънђсе њзгђрешсез кала, сњзгђ яћа грамматик мђгънђ љстђлђ: кис кис-ђ кис-кђн кис-сђ.
Морфологиядђ сњзлђр сњз тљркемнђренђ берлђштереп љйрђнелђ. Аерым сњз тљркемнђренећ тљрлђнеше грамматик категориялђрне хасил итђ. Шућа књрђ морфологиянећ тљп бурычы – телдђге сњз тљркемнђре системасын џђм аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнњ.
§ 2. Морфологиянећ тел белеменећ башка тармаклары белђн бђйлђнеше. Тел њзенећ тљзелеше буенча билгеле бер система тђшкил итђ. Бу системаныћ аерым буыннары тел берђмлеклђре дип йљртелђ. Тљп тел берђмлеклђре: аваз (фонема), сњз кисђге (морфема), сњз, сњзтезмђ, ќљмлђ. Тел берђмлеклђре кечкенђдђн зурга таба њсђ бара, џђр кечкенђ берђмлек зур берђмлек эченђ керђ. Бу – тел берђмлеклђре арасындагы иерархияле мљнђсђбђт дип атала: сњз кисђге (морфема) аваздан яки авазлардан тљзелђ, сњз – морфемалардан, сњзтезмђ сњзлђрдђн, ђ ќљмлђ сњзтезмђлђрдђн тора. Тел берђмлеклђренђ шулай ук тљрлелек, бњленгђнлек џђм бер сызык љстендђ килњ (линейность) кебек сыйфатлар хас. Лингвистикада бу берђмлеклђрне љйрђнњдђ дђ билгеле бер эзлеклелек бар. Тел белеме тармаклары арасында шућа књрђ њзара тыгыз бђйлђнеш яши.
Морфология тљп љйрђнњ объекты шулай ук сњз булган л е к с и к о л о г и я белђн тыгыз мљнђсђбђттђ тора. Сљйлђм эчендђ сњзнећ лексик мђгънђсе џђм грамматик мђгънђ берлектђ яши. Мљстђкыйль мђгънђгђ ия џђр сњз телдђ грамматик яктан да формалашкан була. Шул ук вакытта тљрле сњзлђрнећ тљрлђнњ мљмкинлеге, грамматик ягы аларныћ лексик мђгънђлђренђ дђ бђйле. Сњзлђрне тљркемлђгђндђ, мђсђлђн, беренче чиратта аларныћ гомуми лексик мђгънђлђре исђпкђ алына: исем сњз тљркеме предметлыкны, сыйфат – предмет билгесен, фигыль – эш-хђл, хђрђкђтне белдерђ, џ.б.
Морфологиядђ сњз тљркемнђренећ грамматик категориялђрен љйрђнњгђ кадђр, аларныћ лексик ягы, лексик составы да љйрђнелђ. Бу юнђлештђ сњз тљркемнђре аерым мђгънђви, ягъни лексик-семантик тљркемнђргђ бњленђ. Исем сњз тљркеменећ семантик тљркемнђренђ, мђсђлђн, ялгызлык џђм уртаклык исемнђр, предметлыкны (дђфтђр, алма) , матдђлекне (он, су, тоз) белдергђн џ.б. исемнђр, фигыльдђ – хђрђкђт фигыльлђре (йљри, килђ), эш фигыльлђре (тљзи, ура), хис-тойгы фигыльлђре (соклана, ярата) џ.б. керђ.
Бер њк сњз тљркеменећ тљрле семантик тљркемчђлђрендђ аерым грамматик категориялђр њзенчђлекле чагылыш табарга мљмкин. Ђйтик, исемнђрнећ књплек санда килње предметлыкны яки матдђлекне белдергђн исемнђрдђ яисђ ялгызлык џђм уртаклык исемнђрдђ бердђй тњгел; хђрђкђт фигыльлђренећ юнђлеш категориясенђ мљнђсђбђте њзенчђлекле џ.б.
Морфология – тел белеменећ авазларны љйрђнђ торган тармагы – ф о н е т и к а белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Аваз (фонема) џђм морфологиянећ љйрђнњ предметы – морфема арасында охшаш џђм аермалы яклар бар. Алар икесе дђ телнећ ић кечкенђ берђмлеклђре санала. Ђмма морфема ул сњзнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђге, ђ фонема мђгънђ аеруга хезмђт итђ. Морфема фонемалардан тљзелђ һәм аваздан яки авазлар ќыелмасыннан тора. Мђсђлђн, аш-а, сан-а сњзлђрендђ ике морфема бар: аш, сан - тамыр морфемалар, -а - сњз ясагыч кушымча, ул лексик-грамматик мђгънђ белдерђ, исемнђн яћа мђгънђле сњз – фигыль ясый; ђ кал сњзендђге а – фонема, ул мђгънђ белдерми, сњз эчендђ аны башка аваз белђн алыштыру мђгънђне њзгђртђ, димђк, фонема мђгънђ аеруга хезмђт итђ: кал-кол-кул-кыл; бар-а сњзе шулай ук ике морфемадан тора. Бу очракта -а морфемасы фигыль заманын ясый, ягъни ул грамматик мђгънђ белдерђ.
Татар телендђ сњзлђр тљрлђнгђндђ (сњзлђргђ кушымчалар ялганганда) књп тљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше ул – морфологик књренеш, ђ аваз њзгђрешлђре фонетикага карый. Димђк, бу очракта фонетика џђм морфология турыдан-туры кисешђ. Татар телендђ кушымчаларныћ барлык вариантлары да – фонетик вариантлар, алар џђртљрле аваз њзгђрешлђре нђтиќђсендђ барлыкка килђ: -лар/-лђр, -ды/-де, -ны/-не (рђт гармониясе); -ды/-де, -ты/-те, -ган/-гђн, -кан/-кђн (рђт гармониясе џђм тартыклар охшашлану) џ.б.
Хђзерге фђндђ бу љлкђне махсус тел белеме тармагы – м о р ф о н о л о г и я дђ љйрђнә башлады. Морфонологиядђ сњзлђргђ кушымчалар ялганганда барлыкка килђ торган аваз тљрлелеклђре љйрђнелђ (-а / -ђ; -ды / -ты; -ган / -кан).
Морфология грамматиканыћ икенче бњлеге – с и н т а к с и с белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Синтаксисныћ тљп љйрђнњ предметы булган сњзтезмђлђр њзара грамматик мљнђсђбђттђге сњзлђрдђн тљзелђ, ђ ќљмлђ тљрле типтагы сњзтезмђлђрдђн барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше морфологиядђ сњз формалары итеп каралса, синтаксиста алар ќљмлђдә сүзләр бәйләнешен барлыкка китерүче чаралар һәм җөмлә кисәкләре буларак өйрәнелә. Димђк морфологиядђ дђ, синтаксиста да бер њк тел књренешлђре љйрђнелђ, әмма алар тљрлечђ бђялђнђ. Мђсђлђн, Урманда ђле кар ята дигђн ќљмлђдђ урманда сњзе морфологиядђ – исем, урын-вакыт килешендђ, берлектђ килгђн, килешнећ грамматик мђгънђсе – урын мљнђсђбђтен белдерњ рђвешендђ тикшерелђ; синтаксиста исђ шул ук сњз ќљмлђ кисђге – хђл буларак билгелђнђ: урын хђле, хђбђрне ачыклый, хђбђргђ урын-вакыт килеше кушымчасы аша бђйлђнгђн џ.б.