- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Библиография.
1. Алпаров Г. Сайланма хезмәтләр.- Казан: Татгосиздат, 1945.
2. Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. – М.: Изд-во АН СССР, 1952.
3. Бондарко А. В., Буланин Л. Л. Русский глагол.
4. Вандриес Ж. Язык. – М., 1937.
5. Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками). – Махачкала: Изд-во “Юпитер”, 2000.
6. Ганиев Ф. А. Видовая характеристика татарского глагола. – Казань:Таткнигоиздат, 1963.
7. Ганиев Ф. А. Образование сложных слов в татарском языке. – Казань, 2002.
8. Ганиев Ф. А. О синтетических и аналитических падежах в татарском языке // Вопросы тюркологии. – Казань, 1970.
9. Ганиев Ф. А. Семантические разряды глаголов татарского языка .- Исследование по татарскому языкознанию. – Казань, 1984.
10. Ганиев Ф. А. Суффиксальное словообразование в современном татарском языке. – Казань, 1974.
11. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.: “Наука”, 1970.
12. Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: имя (на материале староанатолийско-тюркского языка). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1987.
13. Закиев М. З. К вопросу о категории падежа в тюркских языках // Проблемы тюркологии и истории востоковедения. – Казань: Изд-во КГУ, 1964.
14. Зәйнуллин М. З. Хәзерге башкорт әдәби теле. Морфология.- Өфе, 2002.
15. Зиннатуллина К. З. Залоги глагола в современном татарском литературном языке. – Казан: Тат.кн.изд-во, 1969.
16. Ибрагимова М. Ю.Ирреальная модальность и средства ее передачи в татарском языке: автореф. дисс...канд.филол.наук. – Казань, 1975.
17. Иванов С. Н. Очерки по синтаксису узбекского языка (форма –ган и ее производные). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1959.
18. Иванов С. Н. Родословное древо тюрок Абу-л-Гази хана. – Ташкент: Изд-во “Фан”, 1969.
19. Ирисов Н. И. Генитив в современном татарском языке (к проблеме взаимодействия морфологии и синтаксиса): автореф.дисс. ...канд. филол.наук. – Казань, 2004.
20. Иштанова Р. К. Глаголы татарского языка в семантическом аспекте: автореф.дисс....канд.филол.наук. – Казань, 2002.
21. Костенко В. А. Имена прилагательные в современном татарском литературном языке: автореф. дисс. ... канд.филол.наук. – Казань, 2002.
22. Латфуллина Л.Г. Категория качественного прилагательного в современном татарском языке: автореф.дисс. ...канд.филол.наук.-М., 2003.
23. Мардиева М. Б. Перифрастические формы татарского глагола в сравнении с узбекским и турецкими формами: автореф. дисс. ...канд.филол.наук, 1976.
24. Мифтахова И. Г. История татарских грамматик: исследование глагола, местоимения и наречия (XIX – XX вв.).- Казань: “Хәтер”, 1999.
25. Нигъмәтуллов М. М., Ишмөхәммәтов И. Ш. Сүзъясалышы: күнегүләр җыентыгы.- Алабуга, 2001.
26. Нуриева А. Х. Төрле наклонениедагы фигыльләрнең заман белән төрләнүенә карата. – Татар теле һәм диалектологиясе мәсьәләләре. – Казан: КДУ нәшр., 1959.
27. Плунгян В. А. Общая морфология. Введение в проблематику. – М., 2000.
28. Салимова Д. А. Части речи в разноструктурных языках: автореф.дисс....докт.филол.наук. – Елабуга, 2001.
29. Семенова Г. Н. Именные композиты в чувашском языке. – Чебоксары, 2002.
30. Сергеев В. И. Морфологические категориальные и некатегориальные формы в современном чувашском языке. - Чебоксары, 2002.
31. Тадыкин И. Х. Место причастия в системе именных и глагольных форм алтайского языка. – Записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ, вып.6.- Горно-Алтайск, 1964.
32. Татар грамматикасы. Т. I . – М.: Инсан; Казан: Фикер,1998.
33. Татар грамматикасы. Т. II: морфология. - М.: “Инсан”; Казан: “Фикер”, 2002.
34. Татарская грамматика. Т. I . – Казань: Тат.книжн.изд-во, 1993.
35. Татарская грамматика. Т. II: морфология.- Казань: Тат. книжн. изд-во, 1997.
36. Тумашева Д. Г. Перифрастические формы татарского глагола. – Вопросы татарского языкознания. – Кн.2.- Казань: Изд-во КГУ, 1965.
37. Тумашева Д. Г. Семантика аналитических конструкций с глаголами движения. – Татарский язык: лексическая и грамматическая семантика. – Казань: Изд-во КГУ, 1984.
38. Тумашева Д. Г. Татар теле морфологиясен өйрәнүнең актуаль мәсьәләләре // Очерки по морфологии татарского языка. – Казань: Изд-во КГУ, 1978.
39. Тумашева Д.Г. Татарский глагол (опыт функционально-семантического исследования грамматических категорий).- Казань: Изд-во КГУ, 1986.
40. Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе.- Казан: КДУ нәшр.,1964.
41. Тумашева Д. Г. Хәзерге татар әдәби теле. Морфология. – Казан: КДУ нәшр., 1978.
42. Тумашева Д. Г., Гыйләҗиева А.Р. Хәзерге татар әдәби теле. Сүз ясалышы һәм морфология (практик һәм лаборатор эшләр өчен күрсәтмәләр һәм биремнәр). – Казан: Офсет. лаборат. КГУ, 1988.
43. Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарскрм языке.- Черкесск: карачаево- балкарское книжн.изд-во, 1963.
44. Хангильдин В. Н. Татар теле грамматикасы: морфология буенча очерклар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1954.
45. Хангильдин В.Н. Татар теле грамматикасы. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1959.
46. Шайхайдарова Д. Ш. Грамматическая категория лица татарского глагола в рамках функционально-семантической категории персональности: автореф.дисс. ...канд.филол.наук. – Казань, 1988.
47. Щербак А. М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол).- Л.: “Наука”, 1981.
48. Юлдашев А. А. Принципы составления тюрко-русских словарей. – М.: “Наука”, 1972.
Эчтәлек
Кереш.
Морфология.
§1. Морфологиянең өйрәнү предметы һәм бурычлары.
§2. Морфологиянең тел белеменең башка тармаклары белән бәйләнеше.
§3. Грамматик категория турында төшенчә. Грамматик форма һәм грамматик мәгънә.
§4. Функциональ-семантик категорияләр.
Белемегезне тикшерегез.
Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны.
§6. Морфема һәм аның төрләре.
§7. Сүз тамыры һәм аның үзенчәлекләре.
§8. кушымчалар һәм аларны төркемләү.
§9. Кушымчаларның төзелеше һәм вариантлары.
§10. Морфема һәм морфонемалар.
§11. Кушымчаларның ялгану тәртибе.
§12. Кушымчаларның кулланылу дәрәҗәсе.
§13. Кушымчаларда омонимия күренеше.
§14. Сүз нигезе һәм аның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз составы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны.
§16. Сүз ясалыш структурасы.
Сүз ясалыш мәгънәсе.
Сүз ясалыш тибы.
Сүз ясалыш моделе (калыбы).
Сүз ясалыш оясы.
Сүз ясалыш чылбыры.
Сүз ясалыш ысуллары.
§17. Морфологик ысул белән сүз ясалышы.
§18. Синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
Кушма һәм тезмә сүзләр ясалышы.
Кушма һәм тезмә сүзләрне аеру мәсьәләсе
Тезмә сүзләр һәм сүзтезмәләр.
Идиоматик сүзтезмәләрдән ясалган кушма һәм тезмә сүзләр.
Кыскартылма кушма сүзләр (аббревиация).
§19. Морфологик-синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
Морфолдогик-синтаксик ысул белән исем ясалышы.
Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган сыйфатлар.
Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган рәвешләр.
Морфологик-синтаксик юл белән ясалган алмашлыклар һәм ярдәмлек сүз төркемнәре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз ясалышы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз төркемнәре.
§20. Татар телендә сүзләрне төркемләү принциплары.
§21. Татар телендә сүз төркемнәре.
§22. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте.
Исем-сыйфат мөнәсәбәте.
Сыйфат-рәвеш мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
Мөстәкыйль сүз төркемнәре.
Исем.
§23. Гомуми төшенчә.
§24. Исемнең лексик-грамматик төркемнәре.
Исемнең грамматик категорияләре.
§25. Сан категориясе.
Берлек сан һәм аның грамматик мәгънәләре.
Исемнең күплек сан формасы. –лар кушымчасының грамматик мәгънәләре.
Күплекне башка чаралар белән белдерү.
§26. Хәбәрлек категориясе.
Килеш категориясе.
§27. Исемнең килешләр белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.
Килешләрнең грамматик мәгънәләре.
§29. Баш килеш.
Аерылмыш тартымлы булганда.
Аерылмыш тартымсыз булганда.
§30. Иялек килеше.
§31. Юнәлеш килеше.
§32. Төшем килеше.
§33. Чыгыш килеше.
§34. Урын-вакыт килеше.
§35. Килеш категориясен өйрәнүгә карата.
Тартым категориясе.
§36. Исемнең тартым белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§37. Тартымның мәгънәләре һәм сөйләм эчендә кулланылыш үзенчәлекләре.
§38. Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше.
Исемнәрнең ясалышы.
§39. Гомуми төшенчә.
§40. Морфологик ысул белән исем ясалышы.
§41. Сүз кушу ысулы белән исем ясалышы.
§42. Морфологик-синтаксик ысул белән исем ясалышы (конверсия).
Белемегезне тикшерегез.
Исем сүз төркеменә морфологик анализ ясау үрнәкләре.
Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә.
§44. Сыйфатларның исемләшүе.
§45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре.
§46. Сыйфатларның лексик-семантик төркемчәләре.
§47. Сыйфат дәрәҗәләре.
Сыйфатларның ясалышы.
§48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы.
Исемнән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
Фигыльдән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
§49. Сүз кушу ысулы белән сыйфат ясалышы.
§50. Морфолгик-синтаксик ысул белән сыйфат ясалышы (конверсия).
§51. Сыйфат сүз төркемен өйрәнүгә карата.
Белемегезне тикшерегез.
Сыйфат сүз төркеменә анализ үрнәге.
Сан.
§52. Гомуми төшенчә.
§53. Сан төркемчәләре.
Микъдар саны.
Тәртип саны.
Чама саны.
Бүлем саны.
Җыю саны.
§54. Санның башка сүз төркемнәренә мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
Сан сүз төркемен анализлау үрнәге.
Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә.
§56. Алмашлыкларны төркемләү.
§57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре.
§58. Зат алмашлыклары.
§59. Күрсәтү алмашлыклары.
§60. Сорау алмашлыклары.
§61. Билгеләү алмашлыклары.
§62. Билгесезлек алмашлыклары.
§63. Юклык алмашлыклары.
§64. Тартым алмашлыклары.
§65. Ясалыш буенча алмашлыкларның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Алмашлыкларны анализлау үрнәге.
Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә.
§67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе).
§68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәре.
§69. Мөстәкыль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләр.
Фигыльнең грамматик категорияләре.
§70. Фигыльнең барлык-юклык формасы.
§71. Зат категориясе.
§72. Наклонение категориясе.
§73. Заман категориясе.