5.11 Айчынная мадэлі ўліку матэрыялаў, іх недахопы і прапановы дасканалення

У Рэспубліцы Беларусь выкарыстоўваецца варыянт уліку запасаў, заснаваны на комплексным выкарыстанні элементаў як перыядычнай, так і безупыннай сістэм уліку запасаў. Так як і ў перыядычнай сістэме, фактычны сабекошт скарыстаных і выбыўшых матэрыялаў можна вызначыць толькі пасля заканчэння справаздачнага месяца. Аднак сістэмны ўлік матэрыялаў на рахунку 10 “Матэрыялы” па фіксаваных цэнах на працягу месяца з адасобленым улікам адхілен-няў фактычных цэн набыцця ад фіксаваных цэн і транспартна-нарыхтоўчых выдаткаў сведчыць аб яе роднаснасці з безупыннай сістэмай. Паколькі айчынная методыка ўліку вытворчых запасаў вы-карыстоўвае асноватворныя палажэнні як перыядычнай, так і безупыннай сістэм, яе можна назваць інтэграванай.

У адпаведнасці з дзеючым у цяперашні час Тыпавым планам рахункаў, зацверджаным пастановай Міністэрства фінансаў Рэспуб-лікі Беларусь №50 ад 29 чэрвеня 2011 г., для ўліку матэрыялаў выка-рыстоўваюцца рахункі 10 “Матэрыялы”, 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”, 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей” і 18 “Падатак на дабаўленую вартасць па набытых таварах, работах, паслугах”. У якасці фіксаваных цэн могуць выкарыстоўвацца дагаворныя або прагнозна-разліковыя цэны. Пры паступленні аднолькавых матэрыялаў ад розных пастаўшчыкоў разлічваюцца сярэднія дагаворныя цэны. Прагнозна-разліковыя цэны ўяўляюць сабой сярэднюю чаканую велічыню фактычнага сабекошту падлеглых набыццю матэрыялаў, якая складваецца з сярэднеўзважанай дагаворнай цаны і прагнознай велічыні транспартна-нарыхтоўчых выдаткаў.

На рахунку 10 “Матэрыялы” вытворчыя запасы ўлічваюцца па фіксаваных цэнах, якія на працягу года з’яўляюцца нязменнымі. Адхіленні паміж фактычным сабекоштам вытворчых запасаў і іх вартасцю па фіксаваных цэнах улічваюцца на рахунку 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей”. Арганізацыя можа выкарыс-тоўваць некалькі варыянтаў інтэграванай сістэмы ўліку вытворчых запасаў, заснаваных на выкарыстанні інвентарна-рэгулятыўнай і аперацыйна-інвентарнай мадэлей.

Аперацыйна-інвентарная мадэль заснаваная на выкарыстанні толькі інвентарнага рахунку 10 “Матэрыялы” і кантрарнага рахунку 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей”. Дапускаецца таксама варыянт, калі ўказаны рахунак не выкарыстоўваецца, а адхіленні ад цэн і транспартна-нарыхтоўчыя выдаткі ўлічваюцца на асобных аналітычных рахунках, якія адкрываюцца да рахунку 10 “Матэрыялы”. Аперацыйна-інвентарная мадэль у дадатак да ўказа-ных рахункаў прадугледжвае выкарыстанне рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”.

Рахунак 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” можа быць як аперацыйна-калькуляцыйным, так і супастаўным. У першым выпадку на дэбет гэтага рахунку адносяцца як вартасць матэрыялаў па цэнах набыцця, так і транспартна-нарыхтоўчыя выдаткі, што дазваляе сфарміраваць на яго дэбеце фактычны сабекошт набытых матэрыялаў. Па крэдыце рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” адлюстроўваюцца:

а) вартасць паступіўшых матэрыялаў па ўліковых цэнах у карэспандэнцыі з дэбетам рахунку 10 “Матэрыялы”;

б) адхіленні фактычнага сабекошту матэрыялаў ад кошту па ўліковых цэнах у карэспандэнцыі з дэбетам рахунку 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей”.

Выкарыстанне рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” у якасці калькуляцыйна-аперацыйнага з адначасовым адлюстраваннем на ім матэрыялаў у дарозе істотна ўскладняе яго вядзенне. Таму пры такім падыходзе больш мэтазгодна адлюстроўваць на ім толькі фактычна паступіўшыя матэрыялы і выдаткі па іх набыцці. Кошт аплачаных матэрыялаў, якія засталіся на канец месяца ў дарозе або не вывезенымі са складоў пастаўшчыкоў, можа адлюстроўвацца як дэбетовае сальда на рахунку 60 “Разлікі з пастаўшчыкамі і падрад-чыкамі”. Аднак такая методыка ўліку набыцця матэрыялаў абумоўлі-вае выкананне рахункам 60 “Разлікі з пастаўшчыкамі і падрадчыкамі” не ўласцівых яму функцый актыўна-пасіўнага рахунку, паколькі яго дэбетовае сальда на канец месяца будзе паказваць вартасць матэрыя-лаў у дарозе, а крэдытовае — вартасць паступіўшых матэрыялаў ад пастаўшчыкоў, якія ў справаздачным месяцы не аплачаныя.

Другі варыянт аперацыйна-інвентарнай мадэлі ўліку паступлення матэрыялаў прадугледжвае выкананне рахункам 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” толькі функцый супараўнальнага рахунку. Усе прынятыя да аплаты рахункі пастаўшчыкоў адлюстроўваюцца па дэбеце рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”. Запіс робіцца на рыначны кошт матэрыялаў, па якіх паступілі разліковыя дакументы пастаўшчыкоў у карэспандэнцыі з крэдытам рахунку 60 “Разлікі з пастаўшчыкамі і падрадчыкамі” незалежна ад таго, паступілі матэрыялы перад атрыманнем або пасля атрымання разліковых дакумен-таў пастаўшчыкоў. Фактычнае паступленне і іх апрыходаванне па ўліковых цэнах адлюстроўваецца па дэбеце рахунку 10 “Матэрыялы” і крэдыце рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”. Паколькі па дэбеце ўказанага рахунку адлюстроўваецца кошт паступіўшых матэрыялаў па цэнах набыцця, а па крэдыце іх кошт па ўліковых цэнах, на ім выяўляюцца адхіленні ўліковых цэн ад цэн набыцця, якія штомесячна спісваюцца на рахунак 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей”.

Аналітычны ўлік па рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыя-лаў” неабходна весці лінейна-пазіцыйным спосабам, які дазваляе выявіць акцэптаваныя рахункі пастаўшчыкоў, па каторых не паступілі матэрыялы. Гэта дэбетовае сальда ўказанага рахунку, якое паказвае вартасць матэрыялаў у дарозе. Аднак у такім выпадку рахунак 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” становіцца інвентарным, што не адпавядае яго прызначэнню.

У сувязі з гэтым, тэарэтычным канцэпцыям рахунказнаўства больш адпавядае варыянт дапаўнення рабочага плану рахункаў рахункам 17 “Матэрыялы ў дарозе”. Пры ўвядзенні ў рабочы план рахункаў такога рахунку пасля заканчэння месяца на кошт матэрыя-лаў, якія знаходзяцца ў дарозе, а таксама на матэрыялы, не вывезеныя на канец месяца са складоў пастаўшчыкоў, робіцца запіс па дэбеце ўказанага рахунку і крэдыце рахунку 15 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”. Пры паступленні ў наступным месяцы такіх каштоўнасцей будзе зроблены запіс па дэбеце адпаведнага субрахунку рахунку 10 “Матэрыялы” і крэдыце рахунку 17 “Матэрыялы ў дарозе”.

Па меры выкарыстання сыравіны і матэрыялаў або іншага іх выбыцця спісваюцца ўлічаныя на рахунках 16 “Адхіленне ў вартасці матэрыяльных каштоўнасцей” або 10 “Матэрыялы” транспартна-нарыхтоўчыя выдаткі і адхіленні ад цэн. Падлеглая спісанню сума можа вызначацца на аснове адзінага разліку для ўсіх матэрыялаў або асобных разлікаў для кожнай групы матэрыялаў. Разлікі робяцца пасля заканчэння справаздачнага месяца, а разлічаныя сумы транспартна-нарыхтоўчых выдаткаў і адхіленняў ад цэн спісваюцца на дэбет тых жа рахункаў, на якія былі аднесены і скарыстаныя матэрыялы.

Прымяненне ў айчынным рахункаводстве пералічаных рахункаў не супярэчыць рэкамендаваным стандартам IAS-2 “Запасы”метадычным падыходам да ўліку запасаў, аднак разыходжанні ў іх ацэнцы выклікаюць неабходнасць трансфармацыйных карэкціро-вак пры пераводзе фінансавай справаздачнасці айчынных аргані-зацый у фармат міжнародных стандартаў

Канкрэтную мадэль уліку матэрыялаў і яе варыянт галоўны бухгалтар выбірае самастойна, што замацоўваецца загадам аб уліковай палітыцы. Любы варыянт у поўнай меры адпавядае прадугледжанаму стандартам IAS-2 “Запасы” спосабу разліку іх сабекошту па сярэднеўзважанай вартасці на перыядычнай аснове. Карэкціроўкі могуць тычыцца толькі некаторых сум расходаў, якія стандарт IAS-2 “Запасы” рэкамендуе або не рэкамендуе ўключаць у сабекошт запасаў.