5.9. Сутнасць перыядычнай сістэмы і яе варыянты на аснове метадаў фіфо і сярэднеўзвешанай вартасці

Як адзначана ў стандарце IAS-2 “Запасы”, пры выкарыстанні сярэднеўзважанай вартасці вызначэнне кошту кожнага віду запасаў ажыццяўляецца на аснове сярэднеўзважанай вартасці аналагічных відаў на пачатак перыяду і вартасці такіх жа відаў, купленых або вырабленых на працягу перыяду. Сярэднее значэнне можа разлічвацца або на перыядычнай аснове, або пасля атрымання кожнай дадатковай партыі. Канкрэтная методыка вызначаецца ў залежнасці ад акалічнасцей, якія склаліся ў той або іншай арганізацыі. Зыходзячы з указанага прадпісання стандарту IAS-2 “Запасы” для арганізацыі ўліку запасаў могуць выкарыстоўвацца дзве сістэмы: перыядычная і безупынная.

Перыядычная сістэма ўліку запасаў не прадугледжвае безупынны аналітычны ўлік руху кожнай адзінкі запасаў на працягу справаздачнага перыяду. Набыццё запасаў адлюстроўваецца на спецыяльным рахунку, які ў распрацаваным у дадзенай кнізе рабочым плане рахун-каў для трансфармацыі або канверсіі айчыннага ўліку ў фармат міжнародных стандартаў пададзены як рахунак 115 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыяльных каштоўнасцей”. На ўказаным рахунку акумулююцца ўсе выдаткі арганізацыі, звязаныя з набыццём запасаў.

Пасля заканчэння кожнага справаздачнага перыяду праводзіцца інвентарызацыя і вызначаецца вартасць канцавых запасаў. Разлік можа ажыццяўляцца або па метадзе ФІФО (першае паступленне — першая выдача), або па метадзе сярэднеўзважанай вартасці. Методы-кі ажыццяўлення такіх разлікаў прыведзеныя раней на прыкладах уліку руху хмелю на піваварным заводзе і алею “Рапсодыя” на тлушчакамбінаце. Гэта вельмі спрошчаныя прыклады, дзе ўвесь расход матэрыялаў аднесены на выдаткі вытворчасці, а гатовай прадук-цыі прызнаны як сабекошт рэалізацыі. Аднак у рэальнасці заўсёды могуць мець месца недастачы матэрыялаў або гатовай прадукцыі, звышнарматыўны выдатак, страты ад псавання і іншае выбыццё. Галоўным недахопам перыядычнай сістэмы ўліку запасаў з’яўляецца адсутнасць інфармацыі аб іх вартасці на пэўны момант часу.

Няхай у нашым прыкладзе 31 кастрычніка праведзена раптоўная інвентарызацыя хмелю. Пры кніжным астатку 10410 кг яго фактычная колькасць склала 10386 кг, што ўказвае на недастачу вагай

10410 – 10386 = 24 кг,

якую трэба належным чынам ацаніць. Пры выкарыстанні метаду ФІФО (першае паступленне — першая выдача) уліковая вартасць астатку, як бачна з табліцы 5.2, складваецца з паступленняў чатырох партый, аднак недастача магла быць і ў тых партыях якія на канец справаздачнага перыяду ўжо былі спісаныя. Стандарт IAS-2 “Запасы” не прадпісвае методыку вызначэння вартасці недастачы запасаў пры выкарыстанні метаду ФІФО (першае паступленне – першая выдача), лічачы гэта прэрагатывай прафесійнага меркавання галоўнага бухгалтара. Калі няўхільна кіравацца метадам ФІФО (першае паступленне — першая выдача) то недастачу трэба прыпісаць партыі, паступіўшай 23 верасня па цане 83,5 тыс. руб., што складзе

24 × 83,5 = 2004 тыс. руб.,

а вартасць скарыстанага на вытворчасць піва хмелю вызначыцца ў суме

(680 – 24) × 83,5 + 2720 × 91,6 + 2364 × 98,6 = 537018 тыс.руб.

Аднак можна асноўвацца і на іншым меркаванні. Спачатку вызначыць вагу скарыстанага хмелю і ацаніць яго па метадзе ФІФО (першае паступленне — першая выдача), а затым ацаніць недастачу. У нашым прыкладзе вага і вартасць скарыстанага на вытворчасць піва хмелю не змяняецца і складуць, як вызначана ў табліцы 5.2, 5740 кг і 535954 тыс. руб. Акрамя вытворчага спажывання матэрыялаў можа быць яшчэ продаж іх лішкаў іншым арганізацыям, а таксама іншыя напрамкі выбыцця, выбар паслядоўнасці ацэнкі якіх аказвае ўплыў на сабекошт вырабленай прадукцыі і балансавую ацэнку запасаў на канец справаздачнага перыяду.

Да таго ж стандарт IAS-2 “Запасы” не рэкамендуе ўключаць у сабекошт запасаў звышнарматыўныя страты сыравіны. Уявім, што ў дадзеным прыкладзе на выпуск 227839 дэкалітраў піва скарыстана 5740 кг хмелю пры норме 24 г на 1 дэкалітраў. У такім выпадку нарматыўны расход хмелю на ўвесь выпуск павінен скласці

227839 × 0,024 = 5468 кг,

а звышнарматыўныя страты вызначацца ў памеры

5740 – 5468 = 272 кг

Значыць, на сабекошт піва неабходна аднесці 5468 кг хмелю, і спісаць як некапіталізаваныя расходы перыяду 272 кг. Аднак пытанне, па якіх цэнах выканаць такія спісанні, застаецца адкрытым. У працэсе практычнага выкарыстання метаду ФІФО (першае паступленне — першая выдача) могуць узнікнуць і іншыя задачы, якія пры адсутнасці адзінай уліковай цаны вельмі складана вырашыць. У сувязі з гэтым большае распаўсюджванне атрымала перыядычная сістэма на аснове сярэднеўзважанай вартасці, якая ў нашым прыкладзе вызначылася ў памеры 97,769 тыс. руб. за 1 кг.

Пры перыядычнай сістэме ўліку запасаў дэталёвы ўлік іх руху на працягу справаздачнага перыяду не вядзецца, а ўсе выдаткі, звязаныя з закупкай, збіраюцца на дэбеце рахунку 115 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў”. На дэбет гэтага рахунку пералічваецца і астатак матэрыялаў на пачатак справаздачнага перыяду з крэдыту рахунку 110 “Матэрыялы” у суме 56780 тыс. руб. У выніку дэбетовы астатак па рахунку 115 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” на канец справаздачнага перыяду складзе

56780 + 1522184 = 1578964 тыс. руб.

Пасля правядзення інвентарызацыі запасаў у канцы справаздачнага перыяду будуць зроблены запісы на наступных рахунках:

дэбет рахунку 7201 “Прамысловая вытворчасць” — 534601 тыс. руб. (5468 × 97,769);

дэбет рахунку 591 “Некапіталізаваныя расходы перыяду” — 26593 тыс. руб. (272 × 97,769);

дэбет рахунку 194 “Недастачы і страты ад псавання каштоў-насцей” — 2346 тыс. руб. (24 × 97,769);

дэбет рахунку 1101 “Сыравіна і матэрыялы” — 1015424 тыс. руб. (10386 × 97,769);

крэдыт рахунку 115 “Нарыхтоўка і набыццё матэрыялаў” — 1578964 тыс. руб.

Галоўным недахопам перыядычнай сістэмы ўліку запасаў з’яўля-юцца адсутнасць дакладнай інфармацыі на працягу ўсяго справа-здачнага перыяду. Як толькі ў наступным справаздачным перыядзе паступаюць новыя партыі матэрыялаў, гатовай прадукцыі або тавараў, ці мае месца іх выбыццё, паказчык астатку запасаў становіц-ца паказчыкам мінулага перыяду і застаецца такім да ўвядзення новай сумы запасаў на канец наступнага ўліковага перыяду. Аднак гэта методыка дазваляе размежаваць інфармацыю паміж вытворчым і фінансавым улікам, што з’яўляецца дадатнай якасцю перыядычнай сістэмы ўліку запасаў.

Калі дзейнасць арганізацыі звязана са значнымі стратамі сыра-віны, матэрыялаў, гатовай прадукцыі і тавараў па прычыне іх псавання і крадзяжоў, то сістэма перыядычнага ўліку запасаў не дае ніякіх сродкаў для назірання і кантролю над такімі падзеямі. Такая сістэма больш падыходзіць да невялікіх прадпрыемстваў прамысловасці, якія выпускаюць аднародную прадукцыю і выкарыстоўваюць невялікі асартымент сыравіны і матэрыялаў пры простым тэхналагічным працэсе. Пры гэтым вартасць адзінкі такіх запасаў павінна быць невялі-кая. Пры наяўнасці адпаведных камп’ютарных праграм і кваліфікава-нага перасаналу перыядычная сістэма ўліку запасаў можа выкарыс-тоўвацца і ў буйных арганізацыях.