Масъала доир ба мавзeъ

Масъала 1.

Дар асоси маълумот[ои дар xадвали 1 оварда шуда, чунин нишонди[анда[оро [исоб намоед;

а) {аxми аслии МУД ба [исоби [ар як сари а[оли (маълумот[ои [осил шударо ба xадвал нависед);

б) Афзоиши МУД дар соли 2 нисбат ба соли 1;

в) Суръати афзоиши МУД – ро (бо [исоби фоиз) дар соли 4 –ум нисбат ба соли 3 –ум [исоб намоед;

г) Шумораи оптималии а[олиро ёбед.

{Афтаи сензда[ум. Мавзeъ: Сикли иrтисодb.

Сикли иrтисодb ва фаза[ои (давра[ои) он. Тараrrиёти иrтисодb xараёни мутассил ва но[амвор буда, [ар як симстемаи иrтисодb дар xараёни тараrrиёти худ давра[ои болоравb, пастравb, таuйирот[ои шуморавb ва сифатиро дар rувва[ои исте[солкунанда ва муносибат[ои иrтисодb аз сар мегузаронад.

Бояд rайд намуд, ки дар [аёти аслb тараrrиёти иrтисодии [ар як xамъият бо шакли сиклb ба вуxуд меояд, ки он дар назарияи иrтисодb бо маф[уми сикли rтисодb ва ё сикли фаъолияти корb тавсиф карда мешавад.

Сикли иrтисодb (сикли фаъолияти корb) бо худ xараёни такрорёбии пайдарпайии болоравb ва пастравиро дар иrтисодиёт ифода карда, таuйирёбии даврагии фаъолияти кориро нишон меди[ад. Ду нуrтаи асосии сикли иrтисодиро аз [ам фарr мекунанд: нуrтаи болоb (пик), ки ба фаъолияти кори максималb хос аст (нуrта[и А ва С дар расми 5.1.1.) ва нуrтаи поёнb (дно), ки ба минимуми (пастравии максималии) фаъолияти корb хос аст (нуrта[ои В ва D дар расми 5.1.1.).

Одатан сикли иrтисодиро ба ду фаза xудо мекунанд:

 фазаи пастравb ва ё ретсессия, ки аз нуrтаи болоb то поёнb давом мекунад. Хусусан, пастравии дуру дароз ва амиr депрессия номида мешавад;

 фазаи болоравb ва ё xоннокшавb, ки аз нуrтаи поёнb то нуrтаи болоb давом мекунад.

(Ретсессия – ин пастравие, ки то шаш мо[ давом мекунад.)

(Депрессия – ин пастравие, ки зиёд аз шаш мо[ давом мекунад.)

Инчунин дигар муносибат мавxуд аст, ки мувофиrи он дар сикли иrтисодb чор фазаро аз [амдигар xудо мекунанд:

 фазаи I – бум, ки дар он иrтисодиёт ба сат[и максималии фаъолноки ноил гардида дар ин [олат муддати муайян rарор мегирад. Ин давраи шуuли пурра (барориши умумb аз сат[и имконпазирb худ боло rарор дорад) ва таваррум мебошад. Иrтисодиёт дар ин [олат тасфон ба шумор меравад;

 фазаи II – пастравb (ва ё ретсессия). Фаъолияти корb суст мешавад, МУД-и аслb то сат[и имконпазири худ кам шуда, пастравии худро давом меди[ад, ки ин [олат иrтисодиётро ба бe[рон оварда мерасонад;

 фазаи III – бe[рон (таназзул ва ё стагнатсия). Дар ин давра МУД-и аслb аз [аxми МУД-и имконпазир кам аст. Ин давраи истифодаи нопурраи захира[ои иrтисодb ва сат[и бекории баланд мебошад;

 фазаи IV – xоннокшавb (ва ё болоравb). Иrтисодиёт о[иста о[иста аз бe[рон ра[о меёбад, МУД-и аслb ба сат[и имконпазири худ наздик мешавад ва баъдан аз сат[и имконпазири худ мегузарад, ки иrтисодиётро боз ба фазаи бум оварда мерасонад.

Сабаб[ои сикл[ои иrтисодb. Сабаби асосии сикли иrтисодb ин мувофиrат накардани маxмeаи талабот ва маxмeаи пешни[од, хароxоти умумb ва барориши умумb мебошад. Бинобар [амин характери сиклии тараrrиёти иrтисодb одатан бо таuйирёбии маxмeаи талабот ва ё таuйирёбии маxмeаи пешни[од тавсиф карда мешавад. Афзоиши хароxот[ои умумb ба болоравb сабаб мешавад ва камшавии хароxот[ои умумb бошад иrтисодиётро ба пастравb водор месозад (расми 5.1.2,а). Камшавии маxмeаи пешни[од маънои пастравии иrтисодиётро дошта, афзоиши он

бошад маънои болоравии иrтисодиётро дорад (расми 5.1.2, б).

Рафтори нишонди[анда[ои асосии макроиrтисодиро дар фаза[ои гуногуни сикли иrтисодb [ангоми таuйирёбии маxмeаи талабот дида мебароем (расми 5.1.2, а). Дар фазаи бум [олате ба миён меояд, ки [аxми ма[сулоти исте[солшуда пурра ба фурeш намеравад, яъне хароxот[ои умумb нисбат ба барориш кам мебошанд. Барзиёдии мол[о ба миён меояд, фирма[о маxбур мешаванд захира[ои моли худро зиёд намоянд, ки ба камшавии фоида, шахшавии исте[солот, зиёдшавии бекорон оварда мерасонад (фирма[о маxбур мешаванд, rисми коргаронро аз кор озод кунанд). Даромади умумb кам мешавад (хароxот[ои истеъмолb аз сабаби зиёдшавии бекорb, хароxот[ои инвеститсионb аз сабаби ба фурeш нарафтани ма[сулоти исте[солшуда) ва мувофиrан хароxот[ои умумb низ кам мешаванд. Хоxаги[ои хонавода талаботро ба мол[о кам мекунанд. Фирма[о талаботи инвеститсиониро кам мекунанд, зеро дар [олати мавxуд набудани талаботи кофи васеъ кардани [аxми исте[солот маъно надорад. Камшавии даромади умумии воридшавии андоз[оро ба буxети давлатb кам мекунад, дар натиxа дефисити буxети давлатb ба миён омада трансферт[ои давлатb барои камбизоат[о зиёд мешавад. Барои фурeхтани моли худ фирма[о метавонанд нарх[оро паст намоянд, ки ба пастшавии сат[и умумии нарх[о оварда мерасонад, яъне ба дефлятсия (дар расми 5.1.2, а барориш то Y1 кам мешавад, сат[и нарх[о бошад аз Р0 то Р1 паст мешавад). Бо имконияти фурeхта натавонистани мол[ои худ бо нарх[ои пасттар фирма[о [амчун агент[ои оrилона рафтор кунанда метавонанд:

 таx[изоти нисбатан [осилнокиаш баландро дастраст намуда, исте[соли моли додашударо (агар талабот мавxуд бошад) давом ди[анд, ки ин чорабинb хароxот[ои исте[солиро кам намуда, фоидаи фирмаро нисбатан зиёдтар мекунад ва инчунин [аxми фурeшро низ афзун гардониданаш мумкин аст;

 агар талабот ба моли фирма исте[сол мекарда вуxуд надошта бошад, фирма метавонад исте[соли моли навро оuоз кунад, ки ин азнавтаx[изонидани исте[солотро дар назар дорад.

Дар [ар ду [олат талабот ба мол[ои инвеститсионb афзоиш меёбад. Дар со[а[ои мол[ои инвеститсионb исте[сол мекарда xоннокшавb оuоз меёбад ва дар натиxа шуuл афзоиш ёфта фоидаи фирма[о зиёд мегардад. Даромад[ои умумb зиёд мешаванд, ки дар натиxа афзоишёбии талабот ва васеъшавии исте[солотро дар со[а[ои мол[ои истеъмолb исте[сол мекарда таъмин менамояд. Дар иrтисодиёт болоравb оuоз меёбад. Сат[и нарх[о баланд мешаванд. Дефитсити буxети давлатb кам мешавад ва то [атто профисити буxет ба миён омаданаш мумкин аст. Афзоиши фаъолияти корb иrтисодиётро ба фазаи бум (ба давраи тасфон) xойгир мекунад ва баъдан пастравии навбатb оuоз мегардад. Дар шароите, ки пастравb дар иrтисодиёт бо сабаби камшавии маxмeаи пешни[од ба миён меояд, аксарияти нишонди[анда[о (МУД-и аслb, сат[и бекорb, [аxми даромади умумb, захира[ои молии фирма[о, [аxми фурeш, фоидаи фирма[о, воридотшавии андоз[о, [аxми пардохт[ои трансфертb ва uайра[о) ба таври дар боло rайд шуда рафтор мекунанд. Фарrият тан[о дар таuйирёбии сат[и нарх[о мебошад, зеро [ангоми ба миён омадани сикли иrтисодb аз сабаби таuйирёбии маxмeаи пешни[од, сат[и нарх[о бо баробари пастравb то рафт баланд мешаванд (расми 5.1.2, б). Ин [олатро одатан стагфлятсия меноманд (камшавии [аxми барориш (аз Y* то Y1) ва баландшавии сат[и нарх[о (аз Р0 то Р1)), ки асоси аз ин [олат баромаданро инвеститсия[о ташкил мекунанд, зеро инвеститсия[о захираи капиталро дар иrтисодиёт зиёд намуда, барои афзоиши маxмeаи пешни[од шароит[оро фаро[ам меоварад ([аракати каxхаттаи SRAS1 ба тарафи рост то SRAS0).

Нишонди[анда[ои сикли иrтисодb. Нишонди[андаи асосии фаза[ои сикл суръати афзоиши МУДg, баромад мекунад, ки таuйироти нисбии (фоизии) МУД-и аслиро (бароришро) дар [ар як соли оянда (Yt) нисбат ба соли гузашта (Yt-1) муайян мекунад:

Агар суръати афзоиши МУД бузургии мусбb бошад, он го[ иrтисодиёт дар фазаи болоравb rарор дорад ва агар манфb бошад иrтисодиёт дар фазаи пастравb rарор дорад. Ин нишонди[анда барои як сол [исоб карда мешавад ва суръати афзоиши МУД, яъне таuйирёби[ои кeто[муддати МУД-и аслиро тавсиф мекунад.

Вобаста аз рафтори бузурги[ои иrтисодb дар фаза[ои гуногуни сикл чунин нишонди[анда[оро xудо мекунанд:

 просиклb, ки бо равиши таuйирёбии МУД динамикаи сиклро такрор карда таuйир меёбанд, яъне дар фазаи болоравb афзоиш меёбанд ва дар фазаи пастравb кам мешаванд (бузургии даромади умумb, [аxми фурeш, фоидаи фирма[о, [аxми воридшавии андоз[о, [аxми воридот (импорт) ва uайра[о).

 контрсиклb, ки бар муrобили тамоюли динамикаи МУД таuйир меёбанд, яъне дар фазаи пастравb афзоиш меёбанд ва дар фазаи болоравb кам мешаванд (сат[и бекорb, [аxми захира[ои мол[ои ба фурeшнарафта, пардохт[ои трансфертb ва uайра[о);

 асиклb, ки характери сикли надоранд ва [аxми он[о бо фаза[ои сикл вобаста нест (масалан, [аxми содирот).

Намуд[ои сикли иrтисодb. Намуд[ои сикл[оро аз рeи давомнокиашон ба чунин намуд[о xудо мекунанд: сикл[ои садсола, ки сад ва зиёда сол[о давом мекунанд; «сикл[ои Кнодратев», ки 40 – 60 сол давом мекунанд; сикл[ои классикb, ки сикл[ои корb ва бизнес – сикл[о номида мешаванд (то Xанги дуюми xа[он, 10 – 12 сол ва дар шароити [озира 5 – 8 сол давом мекунанд). Ин намуди сиклро (таuйирёбии хароxот[ои инвеститсионb, МУД, таваррум ва бекориро) модели таuйирот[ои сиклии Жюгляр айёнтар инъикос мекунад ; сикл[ои Китчин давомнокиашон 2 – 4 сол аст. Xудо намудани намуд[ои гуногуни сикл[ои иrтисодb дар давомнокии фаъолияти капитали xисмонb дар иrтисодиёт асос ёфтааст. Масалан, сикл[ои садсола бо кашфиёт[ои илмb, навовари[ои техника ва технологияи исте[солb алоrаманд [астанд («асри rувваи барr» бо «асри электроника ва автоматика» иваз шуд). Дар асоси сикл[ои дарози Кондратев давомнокии мe[лати хизмати иншоот[ои саноатb (rисми пассивии капитали xисмонb) мехобад. Таrрибан баъд аз 10 – 12 сол хeрдашавии xисмонии таx[изот[ои исте[солb (rисми фаъоли капитали xисмонb) ба вуxуд меояд, ки сикли классики онро асос кардааст. Дар шароити муосир асоси ивазкунии таx[изот, хeрдашавии xисмонb не, балки хeрдашавии маънавb мебошад, ки бо пайдошавии техника ва технологияи нав дар [ар як 4 – 6 сол тавсиф карда мешавад. Сикл[ои Китчин бо [аракати захира[о ва инчунин таuйирёбии фаъолияти бонкb ва нарх[ои яклухт маънидод карда мешавад.

Дар иrтисодиёти муосир давомнокии фаза[ои сикл метавонад гуногун бошад. Ин хусусият пеш аз [ама аз сабаб[ои ибe[рон ва инчунин хусусият[ои иrтисодиёти мамлакат[ои гуногун : дараxаи дахолати давлат ба иrтисодиёт; характери танзими иrтисодиёт; [аxм ва сат[и со[аи хизматрасонb; шароит[ои тараrrиёт ва истифодабарии натиxа[ои прогрессии илмb – техникb.

Таuйирёбии фаъолияти корb метавонад сиклb бошад, агар [амаи нишонди[анда[ои макроиrтисодb таuйир ёбанд ва таuйирёбии фаъолияти корb [амаи со[а[оро дар бар гирад; uайрисиклb бошад, агар таuйирёбии фаъолияти корb тан[о як rатор со[а[оро дар бар гирад (масалан, афзоиши фаъолияти корb дар хоxагии rишлоr дар мавсими uунучини [осил ва пастшавии фаъолияти корb дар ин со[а дар фасли зимистон).