36.Зваротныя деясловы и их асноунае значэнне.Постфикс ся(ца, цца).

Зваротныя дзеясловы-дзеясловы з постфиксам –ся(-ца, -цца).Дзеясловы без гэтага постфикса незваротныя.

Граматычная функция –ся-фармальна выражаць агульнае значэнне непераходнасци.Таму усе зваротныя дзеясловы непераходныя.

Постфикс –ся мае словаутваральнае и формаутваральнае значэнни.У сувязи з гэтым трэба адрозниваць самастойныя лексичныя адзинки-асобныя словы и зваротныя формы незваротных дзеясловау.Зваротныя дзеясловы са словаутваральным постфиксам –ся утвараецца ад пераходных и непераходных дзеясловау.Зваротныя дзеясловы, утвораныя ад пераходных дзеясловау акрамя аульнага значэння непераходнасци, якое надаецца постфиксам –ся, набываюць и пэуныя дадатковыя значэнни.Адсюль выдзяляюцца некальки групп дзеясловау:

-Уласна-зваротныя(паказваюць, што абъектам дзеяння зъяуляецца сам субъект-утваральник дзеяння).Яны абазначаюць розныя физичныя дзеянни,накираваныя на внешность субъекта(МЫЦЦА-МЫЦЬ СЯБЕ).Постфикс –ся утаких дзеясловах близки да займенника сябе у В.скл.(и яна стала адзявацца).

-Узаема-зваротныя(абазначаюць дзеянне двух або некальких субъектау, кожны з яких адначасова зъяуляецца и прамым абъектам таго самага дзеяння.Яны таксама адносяцца да адушаулённых субъектау(сябры абнялися и пацалавалися).

Значэнне узаемнасци можа выражацца зваротными дзеясловами,утвораными ад незваротных пры дапамозе прыстауки пера- и постфикса –ся(перакликацца).

-Агульна-зваротныя(называюць дзення,якое сканцэтроуваецца, замыкаецца у сами субъекте.Сярод их выдзяляюцца две падгруппы:

1.якия абазначаюць унутраны стан субъекта(злавацца, захапляцца).Яны абазначаюць дзеянне тольки адушаулённых субъектау.

2.якия абазначаюць внешние, физичныя дзеянни(вяртацца,схилицца).

Ускосна- зваротныя(абазначаюць дзеянне,якое субъект утварае на сваю карысць,для самога сябе(будавацца-будаваць сабе дом).Субъектам можа выступаць жывая асобы ци асоба.

Якасна-зваротныя(паказваюць на уласцивасць субъекта утвараць пэунае дзеянне актыуна(вожык колецца.

Зваротныя дзеясловы, утвораныя ад непераходных дзеясловау,можно падзялиць на две асноуныя группы:дзеясловы,якия утвараюцца шляхам далучэння постфикса –ся, и дзеясловы, утвораныя пры дапамозе прыстауки и –ся.

-СЯ, далучаючыся да многих непераходных дзеясловау, пазбауляе уласцивасцивай им сувязи дзеяння з субъектам и ператварае асабовыя дзеясловы у безасабовыя,надаючы дзеянню мижвольны характар(добра працуб-добра працуецца).Некаторым неперах.дзеясловам –ся надае адценне интэусиунага дзеяння(прасицца).Аднак у некаторых наадварот падкрэсливае больш значэнне непераходнасци.(зеленее траука у поли). У сучаснай бел. мове часта ужываюцца дзеясловы, утворанныя шляхам далучэння постфикса –ся и прыстауки адначасовы.Зваротны дзеяслоу мог мець значэнне:вынику(выкруцицца), узмацнення дзеяння(разарэцца),вычарпальнасци дзення(выплакацца).

37.Марфемная структура слова.Разнавиднасти марфем.Варыянты марфем.Аснова и канчатак.Тыпы асноу.Нулявы канчатак.Суплетыуныя асновы.

Слова-асноуная адзинка мовы.У слове вылучаюцца частки, або марфемы.Марфема(гр.форма)-найменьшая структурная частка слова,якая выражае лексичнае або граматычнае значэнне(зямл-я,на-чыт-а-ц-ца).

Да аармем адносяцца:прыстаука, корань,суффикс,канчатак,постфикс,интэрфикс.У слове можы быць адна ци больш марфем.

Маючы пэунае значэнне, марфемы адрозниваюцца ад гукау и складау,якия нияких значэнняу не маюць.Адрозниваюцца марфемы и ад слоу.Словы могуць адносна свабодна спалучацца адно з адным, а марфемы асобна не ужываюцца и вылучаюцца тольки у складзе слова(на-вук-ов-ы).

У мове есть словы нязменныя, такия якия не скланяюцца и не спрагаюцца(летась,улетку), и змення, якия скланяюцца або спрааюцца(возера,лес,вялики).

Аснова-частка слова, якая выражае яго канкрэтнае лексичнае значэнне(узлесак-узлезка-узлезкам-на узлеску).

Канчатак(флексия)- частка слова,якая служыць для сувязи слоу у сказе и утварае граматычную форму слова(радима-радимы-радиме-радиму-тут канчатки утвараюць формы склону;нясеш-нясу-нясём-нясуць-тут канчатки утвараюць формы асобы и лику).Таким чынам канчатки-паказчыки тольки граматычных значэнняу,лексичнага хначэння слова яны не змяняюцца.

Канчатки вылучаюцца шляхам параунання розных формау аднаго зменнага слова(хата-хаты-хату=хатай).Нязменныя словы канчатка не маюць(весела,злёгку,па-новаму).

У некаторых формах зменных слоу няма матэрыяльна выражаных канчаткау,т.е. выраженных гукам ци камплексам гукау, напрыклад у Н.скл.назоуникау адзин.лику м.рода 2-га скл(стол,гай,бераг,горад);у Р.скл.назоуникау мн.лику ж.роду 1-га скл.(дарог,линий,зорак);у Н.В.скл. назоуникау адзин.лику ж.роду 3га скл.(ноч,сенажаць,вильаць).У таких словах нулявы канчатак,таксама паказчык граматычнай формы.

Тыпы асноу:

Невытворныя-гэта аснова,якая супадае з каранём слова(вада,хата,новы).

Вытворная-аснова,у якую,апрача кораня,уваходзяць аффиксы(вясёлка,пралеска,книжка).Вытворная аснова складаецца з двуз и больш марфем.

Сэнс невытворнай асновы асновы заключаецца ц корани,у адной марфеме(гар-а,вад-а,пол-е),а сэнс вытворнай асновы складаецца са значэнняу некальких марфем(пад-вод-н-ы, за-воч-н- ы).

Словы з невытворнай асновай-гэта нематываваныя словы,умоуныя абазначэнни прадметау рэчаиснасци(акн-о,рак-а).Словы з вытворнай асновай-матываваныя словы,абазначаюць прадметы праз их сувязь з иншыми прадметами(пад-акон-н-ик).

Невытворную аснову нельга падзялиць на структурныя частки(сад,сини,трава),а вытворная дзелицца на частки,якия маюць пэунае значэнне(гарад-ск-и,па-воль-н- ы).Памиж сабой яны звязаны.Вытворнай зъяуляецца та аснова,кали у мове есць адпаведная невытворная асновы(вишня-вишневы).

Скстракаюцца выпадки кали суадносныя граматычныя формы маюць розныя асновы(мяне-мне-мною,ты-цябе-табе-табою,мы-нас-нам).

Суплетывизм-адин са сродкау утварэння пэуных формау слова,напрыклад склону(мы-нас),лику(чалавек-людзи),ступени параунання(добры-лепшы,мала-менш),трывання(браць-узяць).