- •Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы Асноўныя пытанні.
- •Асноўная літаратура.
- •Дадатковая літаратура.
- •1. Спрадвечна беларуская і запазычаная лексіка (агульная характарыстыка).
- •2. Агульнаславянская лексіка (пачатак ііі тыс. Да н.Э. – сярэдзіна і тыс. Н.Э.).
- •3. Усходнеславянская лексіка (VI ст. – да хііі – хiv ст.).
- •4. Уласнабеларуская лексіка (хііі – хiv ст. – пачатак ххі ст.).
- •5. Запазычаная словы ў беларускай мове (агульная характарыстыка).
- •6. Лексічныя запазычанні са славянскіх моў.
- •7. Лексічныя запазычанні з неславянскіх моў.
- •6. Асваенне іншамоўных слоў у беларускай мове.
- •1. Актыўная і пасіўная лексіка (агульная характарыстыка).
- •2. Устарэлыя словы.
- •3. Неалагізмы.
- •1. Агульная характарыстыка.
- •2. Дыялектная лексіка.
- •3. Жаргонная лексіка.
- •4. Паняцці “прафесіяналізм”, “наменклатура”, “тэрмін”, “тэрміналагічная сістэма”, “тэрміналогія”.
- •5. Асаблівасці тэрмінаў.
- •6. Мнагазначнасць, аманімія, сінанімія, варыянтнасць, антанімія ў дакладных навуках.
- •7. Слова і словазлучэнне ў ролі тэрміна (лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў).
- •8. Паходжанне тэрмінаў.
- •9. Асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі.
- •IV. З гісторыі беларускай навуковай тэрміналогіі.
Дадатковая літаратура.
1. Сцяцко П. У., Гуліцкі М. Ф., Антанюк Л. А. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. – Мн., 1990.
2. Беларуская энцыклапедыя. У 18-ці тамах. – Мн., 1996 – 2004.
3. Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. – Мн., 1963.
4. Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. – Мн., 1993 – 1998.
5. Ожегов С. И. Словарь русского языка. – М., изд. 19-ое, 1987.
І. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання.
1. Спрадвечна беларуская і запазычаная лексіка (агульная характарыстыка).
Лексіка беларускай мовы складвалася, няспынна развівалася і ўдасканальвалася на працягу многіх стагоддзяў. І таму натуральна, што яна ўбірала набыткі розных гістарычных эпох і перыядаў, адлюстоўваючы ўсе змены ў грамадскім, гаспадарчым жыцці і побыце, што адбываліся ў той час. У выніку адны словы дайшлі да нас з часу агульнаславянскага моўнага адзінства, другія належаць да часоў усходнеславянскай еднасці, трэція ўзніклі ў перыяд фарміравання беларускай народнасці і нацыі, г.зн. належаць толькі беларускаму народу, з’яўляюцца ўласнабеларускімі словамі. Усе гэтыя тры пласты лексікі нашай мовы прынята ў мовазнаўстве лічыць спрадвечна беларускімі словамі.
Але не адна мова не існуе ізалявана, кожная з іх па розных прычынах судакранаецца з іншымі мовамі. Таму ў лексічным запасе пэўнай мовы, у тым ліку і беларускай, апрача спрадвечна беларускай лексікі, выкарыстоўваюцца запазычаныя словы, што прыйшлі ў нашу мову з блізкароднасных славянскіх і неславянскіх моў.
2. Агульнаславянская лексіка (пачатак ііі тыс. Да н.Э. – сярэдзіна і тыс. Н.Э.).
Агульнаславянская лексіка (пачатак ІІІ тыс. да н.э. – сярэдзіна І тыс. н.э.) – пэўны пласт слоўнікавага складу сучасных славянскіх, у тым ліку і беларускай моў, атрыманы ў спадчыну ад праславянскай мовы. У яго ўваходзяць словы агульнаславянскага паходжання: маці, сын, брат, нос, дом, птушка, дзверы, парог, белы, я, тры. У тэматычным плане агульнаславянская лексіка (прыкладна 2000 слоў) ахоплівае разнастайныя сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця: назвы асоб, у тым ліку роднасці і сваяцтва: чалавек, дзед, свёкар, сястра, унук; частак цела: рука, вока, нос, галава, шыя; жывой і нежывой прыроды: бык, рыба, заяц, пчала, мароз, вада, снег, вецер; раслін і іх сукупнасцей: лес, мох, трава, гарох; пораў года і адрэзкаў часу: зіма, лета, дзень, ноч, раніца; геаграфічных аб’ектаў: зямля, возера, рака; прылад: нож, барана, каса, серп; прадметаў зброі: лук, страла; прадуктаў харчавання: хлеб, мёд, піва; адцягненых паняццеў: воля, жыццё, радасць, бяда; дзеянняў: ісці, несці, плесці, спяваць; лікаў: сем, два, дзесяць, сто; колераў і якасцей: белы, малады, хітры. Многія з прыведзеных слоў і хараз ужываюцца ва ўсіх славянскіх мовах (або ў большасці з іх), параўн.: бел. галава, рус. голова, укр. голова, пол. głowa, чэш. hlavа, балг. глава. Да агульнаславянскай лексікі адносяцца займеннікі (я, ты, мы, вы, яны, хто, сам, мой, наш) і невытворныя прыназоўнікі і злучнікі (ад, пад, над, за, да, перад, у, і, а, бо). Агульнаславянская мова, апрача гэтага, ужо мела ў сваёй спадчыне, многія індаеўрапейскія словы (гл. лекцыю “Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей”), якія абазначалі жыццёва важныя і агульнавядомыя прадметы і паняцці: маці, брат, сястра, гара, вада, новы. Да індаеўрапейскіх па паходжанню адносяцца словы, блізкія паводле гукавога складу, аднолькавымі ці блізкімі значэннямі, якія ўжываюцца не толькі ў славянскіх мовах, але і заходнееўрапейскіх і індыйскіх мовах, напрыклад, дом (балг. домът, пол. dom, ст.-інд. dómas, грэч. domos, лац. domus) і інш. Рамежаваць індаеўрапейскія і агульнаславянскія словы паводле паходжання даволі цяжка.
У беларускай мове агульнаславянскія словы набылі нацыянальнае гукавое афармленне, у прыватнасці, яны захавалі, паўнагалоссе, чаргаванне заднеязычных [г], [к], [х] з заднеязычнымі са свісцячымі [з’], [ц’], [с’], дзеканне, цеканне, яканне, наяўнасць прыстаўных гукаў, спецыфічныя зычныя [ž], [z’] ([дж], [дз’]): галава, дарога – на дарозе, вышка – на вышцы, верх – на версе, дзед, несці, пячы, восень, дзеці, дажджы і інш.
Па колькасці гэты гістарычны пласт даволі невялікі (прыкладна чвэрць слоў (25 %), якімі мы карыстаемся, а па частотнасці ўжывання агульнаславянскія словы найбольш актыўныя ў мове (агульнаславянскія словы складаюць 50 % з тысячы найбольш частых слоў у беларускай мове).