Теория, 1992: Теория функциональной грамматики: Субъективность. Объектность. СПб.: Наука, 1992. Гл. 2: Коммуникативная перспектива высказывания. С. 189–231.

Формановская, 1999: Формановская Н. И. Лингвистика общения: высказывание vrs предложение // Русский язык, литература и культура на рубеже веков: В 2 ч. Братислава, 1999. Ч. 1. С. 175–176.

Чайкун, 1994: Чайкун П. М. Парадак сло¢ у сказе // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 408–409.

СЕМАНТЫЧНЫ АСПЕКТ СКАЗА

ВЫКАЗВАННЕ ² ПРАПАЗ²ЦЫЯ

Паняцце семантычнага с³нтакс³су

З сярэдз³ны 60-х гг. ХХ ст. л³нгв³сты звярнул³ся да даследавання семантычнай структуры сказа, пакольк³ да гэтага часу асно¢ная ¢вага аддавалася яго фармальнай арган³зацы³: «будучы раздзелам граматык³, с³нтакс³с стара¢ся не выходз³ць за межы ¢ласна граматычных катэгорый» [Арутюнова, 1976, 5]. Анал³з семантык³ сказа прыв¸¢ да высновы, што сказ, як слова, з’я¢ляецца нам³нацыйнай адз³нкай. Але яго нам³нацыя суаднос³цца не

çпаняццем, што ¢ласц³ва слову, а з с³туацыяй, падзеяй.

Óзамежнай л³нгв³стыцы семантычная арган³зацыя сказа сталася прадметам вывучэння нашмат раней, пачынальн³кам³ гэтай традыцы³ был³ Люсьен Тэньер, Шарль Бал³, Эм³ль Бенвен³ст, Чарльз Ф³лмар, Франц³шак Данеш, Ганна Вяжб³цка ³ ³нш. Руск³ семантыч- ны с³нтакс³с ствара¢ся працам³ Ц. П. Ламц¸ва, Н. Ю. Шведавай, Ю. Д. Апрэсяна, Н. Д. Аруцюнавай, А. В. Падучавай, Т. Б. Ал³савай ³ ³нш. Сярод беларуск³х л³нгв³ста¢ грунто¢насцю сва³х даследавання¢ вылучаюцца В. У. Мартына¢, А. Я. М³хнев³ч, А. К. К³клев³ч.

Упершыню ¢ беларуск³м мовазна¢стве адз³н з фрагмента¢ семантычнай структуры беларускай мовы бы¢ разгледжаны ¢ фундаментальнай манаграф³³ А. Я. М³хнев³ча «Праблемы семанты- ка-с³нтакс³чнага даследавання беларускай мовы» (1976), ³ ¢ прыватнасц³, т. зв. скрытаграматычныя катэгоры³, як³я не маюць спецыф³чных марфалаг³чных паказчыка¢, але шмат у чым вызначаюць спалучальнасць сло¢ у ма¢ленн³ – с³нтакс³чную, лекс³ч- ную ³ ³нш. Зыходзячы з таго, што ¢ беларускай мове гэтыя катэгоры³ аб’екты¢на ³снуюць, вучоны выяв³¢ ³ ап³са¢ шэраг селекцыйных значэння¢ граматычнага характару, а менав³та: адчужальнасць / неадчужальнасць, партыты¢насць / непартыты¢насць, асерты¢насць / неасерты¢насць ³ ³нш.

137

У гэтым даследаванн³ был³ адзначаны ³ найбольш актуальныя праблемы вывучэння граматычнага ладу беларускай мовы ¢ плане семантычнага с³нтакс³су, як³я да с¸нняшняга дня застаюцца адкрытым³ ³ патрабуюць сва¸й распрацо¢к³. Сярод ³х: семантычная структура слова з паз³цый с³нтакс³су; селекцыйныя (спалучальнасныя) катэгоры³, як³я фарм³руюць семантыка-с³нтакс³чныя класы сло¢; спосабы выражэння селекцыйных значэння¢ у беларускай мове; характар анал³тызму граматычнага ладу; межы пам³ж граматыкай ³ лекс³кай (с³нтакс³сам ³ семантыкай), а таксама пам³ж марфалог³яй ³ с³нтакс³сам ³ шэраг ³ншых [̳õíåâ³÷, 1976, 21].

С е м а н т ы ч н ы с ³ н т а к с ³ с як навука вывучае пэ¢ную частку «агульнамо¢най семантык³, тыя семантычныя катэгоры³, што вызначаюць граматычную (не ³ндыв³дуальную) спалучальнасць сло¢ ³ ¢скрываюцца праз анал³з с³нтакс³чных структур» [̳õíåâ³÷, 1976, 16]. М³ж тым навуко¢цы акцэнтуюць увагу на тым, што «семантычны с³нтакс³с трэба разумець не як ап³санне с³нтакс³чных структур з дапамогай пазас³нтакс³чных адз³нак ³ крытэрыя¢ семантычнага характару, а як высвятленне семантыч- ных падста¢ с³нтакс³чных заканамернасцей ³ с³нтакс³чных функцый пэ¢ных тыпа¢ значэння» [тамсама, 20].

Найважнейшая выснова семантычнага с³нтакс³су можа быць зведзена да таго, што «сказ не ¸сць сума значэння¢ яго сло¢-склад- н³ка¢, а гэта асобае ¢тварэнне, што мае ¢ласную арган³зацыю ³ дыктуе свае патрабаванн³ лекс³цы ³ марфалаг³чным формам, заста¢ля- ючы ³х выступаць у тых ц³ ³ншых значэннях, а зрэдку «навязваць» ³ як быццам бы не¢ласц³выя ³м значэнн³» [Шмелева, 1988, 4].

Якраз зыходзячы з таго, што значэнне слова звязана з пэ¢ным³ с³нтакс³чным³ канструкцыям³, А. Я. М³хнев³ч размяжо¢вае два тыпы лекс³чных с³стэм, што адпавядаюць дзвюм асно¢ным функцыям мовы – нам³нацыйнай ³ камун³кацыйнай, як³я грунтуюцца на функцыянальна адрозных аспектах значэння слова. Нам³нацыйная лекс³чная с³стэма макс³мальна суаднос³цца з прад- метна-лаг³чнай сферай – ф³ксуе, канстатуе пазнанае ³ ан³як не выводз³цца з с³нтагматык³; камун³кацыйная лекс³чная с³стэма

непасрэдна звязана са спалучальнасцю слова, яго здольнасцю быць складн³кам паведамлення, а таму цалкам выводз³цца з с³нтагматычных структур [̳õíåâ³÷, 1976, 129, 131].

У сучаснай л³нгв³стычнай навуцы ³снуюць розныя падыходы да даследавання семантык³ сказа. Адз³н к³рунак (умо¢на кажу- чы, ад сэнсу да формы), заснаваны Ц. П. Ламц¸вым, арыентуецца на тое, як фрагменты рэчаснасц³ (с³туацы³) адлюстро¢ваюцца

138

¢ сказе, яго семантычнай структуры. Сказ у дадзеным выпадку разумеецца як «с³стэма з аднос³нам³», цэнтрам якой з’я¢ляецца прэдыкат, што прадвызначае месцы для прадмета¢ (актанта¢), ³х колькасць ³ характар [Ломтев, 1972, 24]. Прых³льн³ка¢ гэтага к³рунку (У. Р. Гак, Т. Б. Ал³сава, В. У. Мартына¢, П. П. Шуба, А. К. К³клев³ч, С. А. Важн³к ³ ³нш.) аб’ядно¢вае арыентаванасць на структуру падзе³, с³туацыю як дэнатат сказа, а таму «¢ цэнтры ¢ваг³ даследчыка¢ знаходз³цца адлюстраваная ¢ сказе с³туацыя, фрагмент рэча³снасц³ ³ яе семантычная мадэль – прапаз³цыя» [Белошапкова, 1989, 678].

Друг³ напрамак ск³раваны на даследаванне семантык³ сказа, зыходзячы перадус³м з яго фармальнай арган³зацы³, таму што «размежаванне сказа¢ розных семантычных структур абавязкова пав³нна правярацца ³ карэктавацца ³х граматычным³ характарыстыкам³» [Шведова, 1973, 483].

Семантычная структура сказа: дыктум ³ модус

Сэнсавая арган³зацыя сказа б³нарная: яна спалучае ¢ сабе аб’- екты¢ны ³ суб’екты¢ны змест (паводле тэрм³налог³³ швейцарска-

га вучонага Ш. Бал³ – дыктум ³ модус) [Балли, 1955, 44].

Дыктумны змест сказа (ëàö. dictum ‘сказанае’), ц³ прапаз³цыя, – гэта мо¢нае ¢васабленне (адлюстраванне) нейкага «станов³шча спра¢» у рэча³снасц³ ц³ канкрэтнай с³туацы³.

Зыходзячы з гэтай дэф³н³цы³, зразумела, што змест сказа можа адлюстро¢ваць падзе³ з паз³цы³ наз³ральн³ка – знешн³я ¢ аднос³нах да мо¢цы праявы ³ з паз³цы³ ¢дзельн³ка – падзе³, с³туацы³, звязаныя з сам³м мо¢цам (пара¢н.: На дварэ мароз; Закв³тнел³ сады ³ Мне не да гульня¢; Мой канспект зн³к), гэта з аднаго боку. А з другога, пэ¢ны прадмет пазамо¢нага свету ц³ сам мо¢ца могуць характарызавацца, пара¢но¢вацца, атаясамл³вацца ¢ вын³ку ³нтэлектуальных аперацый (тыпу: Заходняя Дзв³на называецца ¢ Латв³³ Да¢гава; Гэта студэнтка – а¢тар першай «Кароткай граматык³ беларускай мовы для нямецкамо¢ных навучэнца¢»; Мне здаецца, Вы занадта ¢схваляваная для прыняцця пэ¢нага рашэння). А таму супрацьпаста¢ляюць падзейныя ³ лаг³чныя прапаз³цы³.

Кал³ п а д з е й н ы я п р а п а з ³ ц ы ³ «фатаграфуюць» рэча³снасць – падзе³, ³х удзельн³ка¢, накшталт: ²дзе буда¢н³цтва дома; Дзец³ зб³раюць грыбы, то л а г ³ ч н ы я ¸сць вын³к разумовых аперацый ³ паведамляюць пра нейк³я ¢сталяваныя прыметы, улас-

139

ц³васц³, аднос³ны тыпу: Муха – гэта насякомае; Брат падобны да бацьк³. Адрозненн³ пам³ж ³м³ зводзяць да трох аспекта¢ [Шмелева, 1988, 12–14].

1.Структуру падзейных прапаз³цый вызначаюць актанты ³ с³рканстанты – асобы ³ прадметы, што выступаюць у рол³ агенса, пацыенса, каагенса ³ пад. Структуру лаг³чных прапаз³цый складаюць актанты, як³я выступаюць у адной рол³ – аб’екта¢ лаг³чных аперацый.

2.Падзейныя прапаз³цы³ ¢водзяцца модусам агульнага зна- чэння наз³рання: ÿ áà÷û¢, ÿ ÷ó¢ ³ пад., а лаг³чныя прапаз³цы³ ¢водзяцца модусам са значэннем ³нтэлектуальнай дзейнасц³: я думаю (л³чу), мяркую (здагадваюся), зразуме¢

(здагада¢ся) ³ ïàä.

3. Асно¢ны спосаб падзейных прапаз³цый – прэдыкатны, г. зн. праз знамянальныя словы (у тым л³ку ³ нулявы знак), накшталт: ¨н выскачы¢ за дзверы ³ ¨н – за дзверы. Практычна кожная лаг³чная прапаз³цыя можа мець прэдыкатнае выражэнне тыпу быць падобным, аднак не менш натуральнае для ³х ³ выкарыстанне службовых сло¢ (прыназо¢н³ка¢, злучн³ка¢), пара¢н.: З маразам³ наступ³ла з³ма /

Пасля маразо¢ усталявалася з³ма / Як тольк³ пачал³ся маразы, наступ³ла з³ма.

Так³м чынам, дыктумны змест сказа – адлюстраванне аб’екты¢най рэча³снасц³ ц³ вын³ку разумовай дзейнасц³ чалавека – ³ ¸сць дэнатат сказа39. Натуральна, што дэнатат сло¢ ³ дэнатат сказа не супадаюць, а адрозненне гэта датычыць перадус³м таго, што «дэнататам сказа <…> у адрозненне ад дэнатата слова (назо¢н³ка) у прынцыпе не можа быць «рэч», канкрэтны прадмет. У гэтым сэнсе нам³нацыя падзе³ можа быць проц³паста¢лена нам³нацы³ прадмета» [Арутюнова, 1972, 309–310].

М³ж тым, адлюстро¢ваючы нейк³ фрагмент рэча³снасц³, зна- чэнне сказа не абмяжо¢ваецца тольк³ звесткам³ пра навакольны свет ³ яго асэнсаванне, але ³ ¢трымл³вае адначасова ³нфармацыю, якая зыходз³ць непасрэдна ад мо¢цы (ацэнка, пачуцц¸, характарыстыка) – суб’екты¢ныя значэнн³, што тэрм³налаг³зуецца ¢ л³нгв³стыцы як модус сказа. А таму ¸н за¢жды зыходз³ць тольк³ ад самога мо¢цы.

39Паняцце дэнататы¢ны ¢зровень ³ дэнататы¢ная структура сказа ¢ рус³стыку было ¢ведзена Ц. П. Ламц¸вым [Ломтев, 1958] ³ шмат у чым супадае з паняццем «глыб³нная структура», выкарыстаным Н. Хомск³м ³ грунто¢на распрацаваным У. Р. Гакам.

140

Модус (ëàö. modus ‘спосаб’) – гэта ³ндыв³дуальная ацэнка факта¢, што паведамляюцца, якая можа прая¢ляцца або экспл³цытна (праз граматычныя формы, асобыя лексемы, некаторыя канструкцы³), або ³мпл³цытна (прысутн³чаць нябачна). Модус сказа залежыць ад:

умо¢ ³ ¢мо¢насцей знос³на¢;

рэча³снасц³, з якой трэба суаднесц³ паведамленне;

³нфармацы³ ³ сам³х падзей, як³я трэба так ц³ ³накш ацан³ць;

аднос³на¢ пам³ж суразмо¢цам³.

Варта зазначыць, што зрэдку модус супярэчыць дыктуму сказа, напр.: Так яму патрэбная гэта кн³га! (=зус³м непатрэбная); Зараз я табе раскажу казачку! (адказ-пагроза, што папярэдн³чае пакаранню).

Першасным сродкам выражэння модусу сказа з’я¢ляецца ³нтанацыя, а з граматычных – ³нф³н³ты¢ у якасц³ загаду, умо¢ны лад, службовыя лексемы, кшталту дарэчы, х³бa, ня¢жо ³ да т. п., пабоч- ныя словы ³ канструкцы³ тыпу вядома, несумненна, мажл³ва, няма сумнення¢ ³ пад., а таксама слова¢тваральныя формы (як прав³ла, пры адлюстраванн³ сацыяльных аднос³на¢ пам³ж суразмо¢цам³), пара¢н.: Валянц³на ³ Валюшка; В³ц¸к ³ В³ктар Ягорав³ч ³ ³íø.

Семантычныя тыпы прэдыката¢ ³ актанта¢

Паслядо¢н³к³ Ц. П. Ламц¸ва для ап³сання аб’екты¢нага зместу сказа – яго прапаз³цы³ – выкарысто¢ваюць паняцце мадэл³ прапаз³цы³, складн³кам³ якой з’я¢ляюцца прэдыкат (носьб³т «станов³шча спра¢») ³ актанты (удзельн³к³ «станов³шча спра¢»). Тут дарэчы ¢згадаць ужо клас³чную метафару «сказ – гэта драма ¢ м³н³яцюры» (гл. 66).

Пры клас³ф³кацы³ прапаз³цый зыходзяць з (1) семантычнай прыроды прэдыката ³ (2) колькасц³ актанта¢ пры ³м, а таксама ³х роля¢.

Паняцце «рол³», ц³ глыб³ннага склону, упершыню было ¢ведзена амерыканск³м вучоным Ч. Ф³лмарам, як зазначаюць навуко¢цы, пад уплывам Л. Тэньера. Клас³ф³кацыя гэтых «роля¢» яшчэ не ¢сталявалася ¢ л³нгв³стыцы канчаткова (бо ¢ аснову кладуцца розныя крытэры³ ³ ступень дэтал³зацы³), ³ ¢ рус³стыцы акты¢на распрацо¢ваецца Ю. Д. Апрэсянам, У. Р. Гакам, Н. Д. Аруцюнавай, В. В. Багданавым, Г. А. Золатавай, Т. В. Шмял¸вай ³ ³нш. Прымаючы пад увагу адзначаны факт, а таксама вучэбны

141

характар прапанаванага дапаможн³ка, мэтазгодна прывесц³ тольк³ м³н³мальны набор дэнататы¢ных роля¢ прапаз³цы³.

Перадус³м размяжо¢ваюць два вял³к³я класы – прэдыкаты ³

актанты.

Прэдыкаты (атрыбуты) – гэта «дзеянн³, аднос³ны, залежнасц³, прыметы (якасныя, колькасныя), што звязваюць актанты

адз³н з адным» [Всеволодова, 2000, 134].

Адрозн³ваюць некальк³ тыпа¢ семантычных прэдыката¢: быцц¸вы (экз³стэнцыяльны), акцыянальны, статальны, рэляцыйны, характарызацыйны (уласна прымета), што могуць прая¢ляцца ¢ ф³з³чнай, пс³х³чнай, ³нтэлектуальнай ц³ сацыяльнай сферах

[тамсама, 136–138].

Быцц¸вы тып прэдыката мае падтыпы: п р а с т о р а в ы: Беларусь размяшчаецца ¢ цэнтры Е¢ропы ³ ч а с а в ы (як³ можа прадугледжваць адначасова ³ месца): Беларуская л³таратурная

ìîâà пачала сва¸ ³снаванне з пачатку ХХ ст.

Акцыянальныя прэдыкаты падзяляюцца на д з е я н н ³: Хлоп- чык разбуры¢ пясчаны дом³к, а таксама п а д з е ³ ³ п р а ц э с ы: Ìÿ÷

выкац³¢ся на шашу; Ласкава свец³ць вясновае сонейка.

Статальныя прэдыкаты выражаюць стан – с т а т ы ч н ы:

¨н хварэе; Я ¢ роспачы ³ ä û í à ì ³ ÷ í û: Арэл³ гойдаюцца; Дзя¢чына чырванее, а таксама ¢ с п р ы н я ц ц е аб’екта суб’ек-

òàì: Я добра разумею яго паводз³ны.

Рэляцыйныя прэдыкаты рэал³зуюцца як (1) аднос³ны актанта¢ ц³ з’я¢ адносна адно аднаго: Вас³л¸к – палявая расл³на; Брат старэйшы за сястру; Яе багацце – пал³ца кн³г, так ³ (2) аднос³ны суб’екта да аб’екта, у прыватнасц³ ³нтэлектуальныя ³ эмацыянальныя: Дзец³ захапляюцца камп’ютэрным³ гульням³; (3) аднос³ны

валодання: ¨н мае найно¢шую музычную апаратуру.

Характарызацыйныя прэдыкаты называюць прыметы: Во- чы ¢ яго в³шн¸выя; Снег захо¢вае цеплыню; Сукенка – з ³льну; М. Багданов³ч – беларус.

Актанты – удзельн³к³ падзе³ (асобы, заон³мы, прадметы, с³лы прыроды). Як ужо зазначалася вышэй, тэрм³ны гэтыя ¢ведзены ¢ навуковы абыходак Л. Тэньерам, але ¢ дадзеным выпадку будуць разглядацца выключна як элемент плану зместу, а не як паз³цыя ¢ структуры сказа, прызначаная для пэ¢ных роля¢40.

40Пры характарыстыцы тыпа¢ актантных роля¢ за зыходную бралася клас³ф³кацыя, прапанаваная Т. В. Шмял¸вай [Шмелева, 1988, 43–48].

142

Ñóá’åêò – гэта ³ерарх³чна першы ц³ адз³ны ¢дзельн³к, як³ акты¢на ¢дзельн³чае ¢ ажыцця¢ленн³ падзей (прычым ступень акты¢насц³ можа быць рознай).

²снуюць разнастайныя формы выражэння суб’екта, сярод як³х адзначым наступныя:

а г е н с – актант суб’ектнага тыпу, асоба, што акты¢на ажыцця¢ляе с³туацыю ц³ «¢ адз³ночку», ц³ з’я¢ляецца гало¢ным з некальк³х суб’екта¢: Дзед ахвотна расказва¢ унуку казк³; Мац³ з дачкой шторан³цы гатуюць сняданне;

êà à ã å í ñ – актант суб’ектнага тыпу, асоба, што знаходз³цца

¢аднос³нах сумеснай дзейнасц³, кааперацы³; ступень ра¢напра¢насц³ можа быць макс³мальнай: Алесь ³ Яна здал³ ³спыт ³ м³н³мальнай (набывае адценне ³нструментальнае): Алесь перада¢ часоп³с праз брата;

с ³ л а – актант суб’ектнага тыпу, стых³я ц³ прадмет, ажыцця¢ляе с³туацы³ перамяшчэння, разбурэння, вын³шчэння; дзеянне не мэтаск³раванае, а стых³йнае: Ветрам сарвала дах; Плыт

знесла вадой.

Àá’åêò – друг³ актант (у ³ерарх³³ актанта¢), што залежыць ад

першага. Адрозн³ваюць д э л ³ б е р а т ы ¢ н ы а б ’ е к т – разумовых ³ пс³х³чных дзеяння¢: Ус¸ часцей прыгадваецца родны кут; Мац³ думае пра дзяцей ³ п е р ц э п т ы ¢ – аб’ект успрыняцця: ß ÿãî áà÷û¢; п а ц ы е н с – актант аб’ектнага тыпу, асоба, што цер-

п³ць уздзеянне суб’екта: Яе крытыкуюць; Мац³ апранула дз³ця.

Адрасат – тып актанта, асоба, як прав³ла, трэцяя пасля суб’- екта ³ аб’екта; не церп³ць непасрэднага ¢здзеяння суб’екта, аднак прымаецца пад увагу пры ажыцця¢ленн³ с³туацы³, ³ ¢ гэтым сэнсе яго роля несамастойная, залежная: ¨н падарава¢ ¸й букец³к валошка¢; Вечарына была прысвечана У. Караткев³чу; Яна паведам³ла пра гэта дэкану.

Зыходзячы з зац³ка¢ленасц³ / незац³ка¢ленасц³ ¢ ажыцця¢ленн³ с³туацы³, адрозн³ваюць б е н е ф ³ ц ы е н с – адрасатны тып актанта, асоба ц³ калекты¢, зац³ка¢леныя ¢ ажыцця¢ленн³ с³туацы³, ³ ¢ вын³ку яе здзяйснення маюць карысць ц³ страту (шкоду):

Яму ¢ручыл³ ¢знагароду; ²х пазбав³л³ працы.

²нструмент – тып актанта, прадмет, выкарыстанне якога садзейн³чае ажыцця¢ленню с³туацы³: ¨н стукну¢ па мячыку рукой; Ваду згатавал³ на вогн³шчы; Ехал³ на метро. Прычым адрозн³ваюць:

п р ы л а д у – актант ³нструментальнага тыпу, прадмет, спецыяльна прызначаны для ³нструментальнага выкарыстання: Бацька ¢скопва¢ гарод в³лам³; Я люблю п³саць ало¢кам;

143

с р о д а к – актант ³нструментальнага тыпу, рэчыва, што выдатко¢ваецца пры ажыцця¢ленн³ с³туацы³: Грады пал³л³ вадой;

Öàöê³ çðàá³ë³ з паперы.

Партыты¢ – частка любога актанта: Ó ÿå на сэрцы нарастала хваляванне; ¨н падобны да мац³ ¢смешкай. Самы пашыраны в³д партытыва¢ – саматызмы.

Даследчык³ звяртаюць увагу на два спосабы с³нтакс³чнага выражэння прапаз³цы³: прэдыкаты¢най ³ непрэдыкаты¢най канструкцыяй. Кал³ прапаз³цыя выражаецца прэдыкаты¢най канструкцыяй, то гэта ³ ¸сць сказ; прычым фармальна, адлюстро¢ваю- чы адно ³ тое «станов³шча спра¢», сказы могуць адрозн³вацца, пара¢н: Лекцыя чытаецца студэнтам; У студэнта¢ – лекцыя. Разам з тым ³ паводле аб’екты¢нага зместу, ³ паводле граматычнага афармлення яны ¢твараюць простую – монапрапаз³цыйную ³ монапрэдыкаты¢ную – структуру. Кал³ ж прапаз³цыя афармляецца як непрэдыкаты¢ная канструкцыя: дзеепрысло¢ная, дзеепрыметная, ³нф³н³ты¢ная, ад’екты¢ная ц³ субстанты¢ная, то фармальна – гэта ¢складненне структуры простага сказа, а змясто¢на – ускладненне яго сэнсу. У так³м разе «¢зн³кае ас³метрыя м³ж сэнсавай ³ фармальнай арган³зацыяй сказа: просты паводле граматычнага афармлення сказ набывае складаны аб’екты¢ны змест (у ³м выражаюцца дзве ³ больш прапаз³цы³), ¸н нясе ¢ сабе ¢ласц³васц³ монапрэдыкаты¢насц³ ³ пол³прапаз³цыйнасц³» [Белошапкова, 1989, 690]. Так, у сказе Снег, бялютк³, пушысты, пакры¢ ус¸ наваколле (В. Хомчанка) дзве прапаз³цы³: характарыстык³ ‘снег бы¢ бялютк³ ³ пушысты’ ³ дзеяння ‘снег пакры¢ наваколле’ з агульным актантам ‘снег’.

Так³м чынам, сва³м зместам просты сказ можа быць падобны да складанага, бо можа выражаць некальк³ «станов³шча¢ спра¢» у фармальна простай структуры.

Л²ТАРАТУРА

Антанюк, 2003: Антанюк Л. А. Функцыянальна-семантычны с³нтакс³с // Плотн³ка¢ Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Л³нгв³стычны кампендыум. Мн.: ²нтэрпрэссэрв³с, Кн³жны Дом, 2003. С. 298–306.

Арутюнова, 1972: Арутюнова Н. Д. Номинативный аспект предложения // Общее языкознание: Внутренняя структура языка. М.: Наука, 1972. С. 290–320.

Арутюнова, 1976: Арутюнова Н. Д. Предложение и его смысл. М.: Наука, 1976. 383 с.

144

С²НТАКС²С ТЭКСТУ

ТЭКСТ ЯК АБ’ЕКТ Л²НГВ²СТЫК²

Паняцце тэксту ³ дыскурсу

У свой час Э. Бенвен³стам было адзначана, што «са сказам мы пак³даем сферу мовы як с³стэмы знака¢ ³ ¢ступаем у ³ншы свет, у свет мовы як сродку знос³на¢, выражэннем якога з’я¢ляецца ма¢ленне (le diskours)» [Бенвенист, 1974, 139]. Паводле сучасных л³нгв³стычных падыхода¢, зыходнай адз³нкай вербальных знос³на¢ ¸сць тэкст, а не выказванне, пакольк³ любое выказванне не выкарысто¢ваецца ³залявана, а ¢ пэ¢най с³стэме. «Тэкст, уласна кажучы, гало¢ная ц³ нават адз³ная выява мовы. Н³чога, апра- ча тэкста¢, для спасц³жэння мовы нам не дадзена. Мы разма¢ляем, ствараючы паведамленн³, кожнае з як³х можа разглядацца як тэкст. Тэкст можа складвацца нават з аднаго слова, кал³ гэта слова выступае ¢ якасц³ асобнага паведамлення; напрыклад, кал³ ¢ адказ на запытанне «Ты мяне кахаеш?» дзя¢чына адказвае «Так» ц³ «Не», кожны з гэтых яе адказа¢ з’я¢ляецца адносна законча- ным паведамленнем, а таму можа разглядацца як тэкст. Тэкст можа быць ³ вельм³ до¢г³м, так³м, напрыклад, як «Каласы пад сярпом тва³м» Караткев³ча, «Вайна ³ м³р» Талстога ц³ «Сага аб Фарсайтах» Галсуорс³» [Супрун, 2001, 259].

Дэф³н³цый тэксту, як ³ азначэння¢ сказа / выказвання, ³снуе вял³кая колькасць, таму ¢ якасц³ зыходнага пункта возьмем адну: тэкст (ëàö. textus ‘ткан³на, спалучэнне, спляценне’) – гэта «ма¢ленчае камун³кацыйнае ¢тварэнне, функцыянальна ск³раванае на рэал³зацыю пазамо¢ных задач» [Всеволодова, 2000, 337].

Клас³ф³кацыя тэкста¢ праводз³цца па рознах параметрах, так, адрозн³ваюць тэксты паводле:

формы рэал³зацы³ – п³сьмовы / вусны, падрыхтаваны / спантанны;

146

колькасц³ «мо¢ца¢» – маналог, дыялог, пал³лог;

прыналежнасц³ да функцыянальнага стылю (па сферы абслуго¢вання) – мастацк³, публ³цыстычны, навуковы, справавы, размо¢ны, рэкламны, канфес³йны.

З пункту гледжання камун³кацыйнай абумо¢ленасц³ размяжо¢ваюць тры групы тэкста¢.

1. Тэксты, змест як³х за¢с¸ды разгортваецца паводле абл³гаторных ³нфармацыйных мадэля¢, што склал³ся ³ прынятыя ¢ пэ¢най камун³кацыйнай сферы ³ з’я¢ляюцца адной з асно¢ных прымет пэ¢нага жанру, напр., тэкст ³нструкцы³ да нейкага прыбора, тэкст тэатральнай аф³шы ³ да т. п. Без ведання так³х мадэля¢ немагчыма прав³льна скампанаваць тэкст такога жанру, ³ тольк³ захаванне ¢с³х складн³ка¢ мадэл³ з’я¢ляецца для чытача крытэрыем цэласнасц³ ³ камун³кацыйнай прав³льнасц³.

2. Тэксты, змест як³х разгортваецца паводле узуальных ³нфармацыйных мадэля¢, г. зн. так³х, што маюць дастаткова агульны характар, ³ кампаненты ³нфармацыйнага м³н³муму могуць не тольк³ пашырацца, але ³ скарачацца, прычым паслядо¢насць выкладу звестак мае гнутк³ характар (водзы¢, рэцэнз³я, характарыстыка ³ да т. п.).

3. Тэксты нерэгламентаваных ³нфармацыйных мадэля¢, змест як³х не падлягае н³якай жорсткай зададзенасц³ з боку жанру ³ камун³кацыйнай сферы, хаця ³ ³снуюць узоры, на як³я яны могуць арыентавацца (прыватная перап³ска, большасць жанра¢ мастацкай л³таратуры ³ да т. п.) [Кожевникова, 1979, 53–54].

Апошн³м часам навуко¢цам³ ¢казваецца, што «тэкст неабходна разглядаць як пэ¢ную камун³кацыйную адз³нку, дзе кантэкстам выступае не тольк³ дадзенае атачэнне сло¢, словазлучэння¢ ц³ выказвання¢, а шырок³ камун³кацыйны кантэкст, як³ не мае практычна н³як³х фармальных ³ матэрыяльных абмежавання¢, кал³ мець на ¢вазе, што гэты кантэкст змяшчае ¢ сабе нявызнача- нага аб’¸му жыцц¸вы, а значыць, ³ вербальны, досвед камун³канта¢» [Колшанский, 1984, 114]. У дачыненн³ да такога разумення

тэксту стал³ выкарысто¢ваць тэрм³н äûñêyðñ. Дыскурс (фр. discours ‘ма¢ленне’) – шматзначны тэрм³н, як³ розным³ даследчыкам³ ¢жыва¢ся ¢ дачыненн³ да розных паняцця¢: 1) звязнага тэксту; 2) вусна-размо¢най формы тэксту; 3) дыялогу; 4) групы выказвання¢, звязаных пам³ж сабой сэнсам; 5) ма¢ленчага п³сьмовага ц³ вуснага твора ³ ³нш.

Першы досвед у стварэнн³ тэоры³ дыскурсу ¢ рускай л³нгв³стыцы належыць У. А. Звяг³нцаву, як³ ¢в¸¢ гэты тэрм³н для ¢зро¢ню

147

вышэйшага, чым сказ. Дыскурс разуме¢ся як кавалак ма¢лення, як³ складаецца з некальк³х выказвання¢, аб’яднаных сэнсавай сувяззю [Звегинцев, 1976, 170]. На сучасны момант гэты тэрм³н ахопл³вае ³ншае паняцце. «Кал³ ¢ 60–70-я гг. дыскурс разуме¢ся як звязная паслядо¢насць сказа¢ ц³ ма¢ленчых акта¢, то з паз³цы³ су- часных падыхода¢ – гэта складаная камун³кацыйная з’ява, якая ¢ключае, акрамя самога тэксту, яшчэ ³ экстрал³нгв³стычныя фактары (веды пра свет, думк³, устано¢к³, мэты адрасанта¢), неабходныя для разумення тэксту» [Äåéê, 1989, 8].

Значыць, дыскурс разумеецца значна шырэй, чым тэкст, бо ¢л³чвае ³ ¢се пазамо¢ныя факты, як³я так ц³ ³накш уплываюць на стварэнне, увасабленне ³ бытаванне таго ц³ ³ншага тэксту. Дыскурс – «гэта адз³нства ³ ¢заемадзеянне тэксту ³ пазамо¢ных умо¢ ³ сродка¢ яго рэал³зацы³» [Всеволодова, 2000, 337]. Акрамя таго, у стыл³стыцы пад дыскурсам разумеецца сукупнасць ус³х тэкста¢, што ³снуюць ³ ¢твараюцца для абслуго¢вання пэ¢ных гал³н чалаве- чай дзейнасц³, напр.: медыцынск³, пал³тычны, тэхн³чны дыскурс.

Напрамк³ даследавання тэксту

Усе к³рунк³ ¢ вывучэнн³ тэксту грунтуюцца на тым, што тэкст – гэта пэ¢ная цэласная пабудова, якая мае сваю граматыч- ную ³ лекс³чную структуру41; адрозненн³ падыхода¢ датычацца аб’екта даследавання.

У беларуск³м мовазна¢стве шырокае вывучэнне ³ даследаванне тэксту пачалося ¢ 70–80-я гг. м³нулага стагоддзя выключна ¢ практычных мэтах – у дапамогу наста¢н³ку. Па сутнасц³, гэты самы падыход захо¢ваецца па с¸нняшн³ дзень ³ зводз³цца, як прав³ла, да л³нгв³стычнага анал³зу мастацк³х тэкста¢ са школьнай праграмы ц³ рэкамендаваных да прачытання, а таксама метадыч- ных распрацовак па ³х ³нтэрпрэтацы³. Сведчаннем таму грунто¢ныя працы А. К. Юрэв³ча, Ф. М. Янко¢скага, ². Я. Лепешава, Г. М. Малажай, Н. В. Га¢рош ³ ³нш. [Þðýâ³÷, 1975; Лепеша¢, 1975; 1981; 2000; Малажай, 1982; 1992; 1993; 1998; Ãà¢ðîø, 1975; 2002; Ö³êîöê³, 2002].

Як зазначаецца сам³м³ а¢тарам³ так³х дапаможн³ка¢, «мэта л³нгв³стычнага анал³зу – выяв³ць тыя мо¢ныя сродк³, пры дапа-

41Упершыню лекс³чную структуру тэкста¢ ³ яе параметры ¢ адрозненне ад граматычнай (с³нтакс³чнай ³ марфалаг³чнай) структуры вызначы¢ А. Я. Супрун [Супрун, 2001].

148

мозе як³х выражаецца ³дэйны ³ звязаны з ³м эмацыянальны змест мастацкага твора» [Малажай, 1992, 10]. Таму пад увагу даслед- чыка¢ трапляюць усе ¢зро¢н³ мовы: фанетычны, лекс³ка-семан- тычны, граматычны, што дазваляе асэнсаваць факты мовы з пункту гледжання узуса, л³таратурнай нормы. М³ж тым так³ падыход прадугледжвае анал³з аказ³янальнага, спецыф³чнага, што ¢ласц³ва пэ¢наму твору ц³ манеры а¢тара. «Л³нгв³стычны анал³з мастацкага тэксту – гэта вытлумачэнне разнастайных мо¢ных факта¢, каменц³раванне «мо¢ных цяжкасцей», часцей за ¢с¸ абумо¢леных спецыф³кай мовы мастацкай л³таратуры, эстэтычнай функцыяй слова» [Лепеша¢, 2000, 4].

В³давочна, што ¢ так³м выпадку л³нгв³стычны анал³з перамяжо¢ваецца з л³таратуразна¢чым, чаго ³ немагчыма пазбегнуць пры паста¢леных мэтах. Адрозненне ад апошняга ¢ тым, што асно¢ная ¢вага надаецца «дэшыфро¢цы» «мо¢ных цяжкасцей» мастацкага тэксту, пад як³м³ разумеюцца «словы з сэнсавым прыра- шчэннем, разгорнутыя метафары, розныя выпадк³ эфекты¢нага выкарыстання амон³ма¢, амаформа¢, амафона¢, амографа¢, абыграных мнагазначных сло¢, фразеалаг³зма¢, прыказак, матываванае ¢жыванне дыялектызма¢, палан³зма¢, рус³зма¢, а¢тарск³х неалаг³зма¢ ³ г. д.» [Лепеша¢, 2000, 6].

У рус³стыцы выразна вылучаюцца яшчэ тры падыходы да даследавання тэксту ¢ вучэбна-метадычных мэтах.

1. Структурны (уласна с³нтакс³чны) падыход арыентаваны на вылучэнне ³ вывучэнне спецыф³чнай «надсказавай адз³нк³» – звышфразавага адз³нства (ЗФА), ц³ складанага с³нтакс³чнага цэлага (ССЦ)42. Гэты падыход часта звязваюць з метафарай «зн³зу ¢верх», бо ССЦ квал³ф³куецца як адз³нка, «надбудаваная» над сказам.

2. Семантычны (уласна тэкставы) падыход арыентаваны на вывучэнне тэксту ¢ яго пашыраным значэнн³ – як завершанага, цэласнага ма¢ленчамысл³цельнага твора, незалежна ад яго памера¢. Паводле ². Р. Гальперына, тэкст – «гэта твор ма¢ленчай дзейнасц³, як³ валодае завершанасцю, аб’ектываваны ¢ выглядзе п³сьмовага дакумента, л³таратурна апрацаваны ¢ адпаведнасц³ з тыпам гэтага дакумента; твор, як³ складаецца з назвы (загало¢ка) ³ шэрага асобых адз³нак (звышфразавых адз³нства¢), аб’яднаных роз-

42У савецк³м мовазна¢стве першым вызначы¢ статус такой адз³нк³ М. С. Паспела¢ (у 1948 г.). ¨н жа прапанава¢ ³ паняцце ССЦ, што вызначалася ³м як структурна-сэнсавае адз³нства, што ¢ключае два ц³ некальк³ самастойных сказа¢, як³я характарызуюцца пры гэтым перарыв³стасцю будовы ³ разнароднасцю саставу, чым ³ адрозн³ваюцца ад складанага сказа.

149

ным³ тыпам³ лекс³чнай, граматычнай, лаг³чнай ³ стыл³стычнай сувяз³, што мае пэ¢ную мэтанак³раванасць ³ прагматычную ¢стано¢ку» [Гальперин, 1981, 18]. Так³ падыход арыентуецца на вывучэнне асобных характарыстык цэласнага тэксту: кагез³ю, ³нтэграцыю, праспекцыю ³ рэтраспекцыю ³ ³нш., як³я дапамагаюць выяв³ць асабл³васц³ функцыянавання сказа ¢ кантэксце, таму ¸н звязаны з метафарай «зверху ¢н³з».

3. Стыл³стычны (функцыянальны) падыход арыентаваны на разгляд функцыянальна-сэнсавых тыпа¢ ма¢лення: ап³сання, апавядання, разважання. Функцыянальна-сэнсавы тып ма¢лення трактуецца ¢ гэтым выпадку як фрагмент тэксту, аб’яднаны адз³най задумай ³ звязаны з вырашэннем адной з трох задач: ц³ 1) статычна (у адных прасторавых ³ часавых межах) ап³саць фрагмент рэча³снасц³, ц³ 2) дынам³чна ап³саць фрагмент рэча³снасц³ на працягу пэ¢нага часу з магчымым перамяшчэннем у прасторы, ц³ 3) ап³саць прычынна-вын³ковыя сувяз³ факта¢ навакольнага свету [Ильенко, 1989, 69–80].

Разам з тым у сучаснай л³нгв³стыцы паралельна з вучэбна-ме- тадычным к³рункам у анал³зе тэксту ³снуе кардынальна ³ншы – сем³ятычны: ¸н звязаны з ³дэяй тэксту «як арган³заванай семантычнай прасторы» (У. М. Тапаро¢). У аснове гэтай канцэпцы³ меркаванне, што тэкст не тольк³ л³нейна-аднамерны, ¸н шматмерны. Аказваецца, што за «¢нутранай формай слова» ста³ць як бы ¢ згорнутым выглядзе семантычная прастора тэксту, дзе тэкст можа быць ро¢ны м³фу. Узн³кае ¢далы для даследавання парадокс: прыцягненне аднаго тэксту для анал³зу ³ншага тэксту дае магчымасць выйсц³ на больш шырок³я, ужо пазатэкставыя абагульненн³ [Николаева, 1987, 34–36].

У беларускай л³нгв³стыцы так³ падыход да анал³зу тэкста¢ у пэ¢най ступен³ зрэал³зава¢ у сва³х працах праф. А. Я. Супрун, як³ першым звярну¢ся да такога кшталту распрацовак ³ ствары¢ сваю ¢ласную методыку даследавання структуры тэксту, пры якой сем³¸тыка сталася зн³таванай з па¢зро¢невым анал³зам [Супрун, 2001].

Л²ТАРАТУРА

Бенвенист, 1974: Бенвенист Э. Уровни лингвистического анализа // Бенвенист Э. Общая лингвистика. М.: Прогресс, 1974. С. 129–140.

Всеволодова, 2000: Всеволодова М. В. Теория функционально-коммуни- кативного синтаксиса. Фрагмент прикладной (педагогической) модели языка: Учеб. М.: Изд-во МГУ, 2000. 502 с.

150

Гальперин, 1981: Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического анализа. М.: Наука, 1981. 139 с.

Ãà¢ðîø, 2002: Га¢рош Н. В. Перыяд – асобая с³нтакс³чная канструкцыя (да праблемы вывучэння складаных форма¢ звязнай мовы ¢ школе) // Роднае слова. Мн., 2002. ¹ 6. С. 52–57.

Äåéê, 1989: Дейк Т. А. ван. Язык. Познание. Коммуникация: Сб. ст. М.: Прогресс, 1989. 310 с.

Звегинцев, 1976: Звегинцев В. А. Предложение и его отношение к языку и речи. М.: Изд-во МГУ, 1976. 307 с.

Ильенко, 1989: Ильенко С. Г. Синтаксические единицы в тексте. Л.: ЛГПИ, 1989. 81 с.

Кожевникова, 1979: Кожевникова К. Об аспектах связности текста как целом // Синтаксис текста. М.: Наука, 1979. С. 49–67.

Колшанский, 1984: Колшанский Г. В. Коммуникативная функция и структура языка. М.: Наука, 1984. 174 с.

Лепеша¢, 1975: Лепеша¢ ². Я. Л³нгв³стычны анал³з ³ прав³льнае ¢разуменне тэксту // Л³нгв³стычны анал³з тэксту: Матэрыялы сем³нара. Мн.: МДП², 1975. С. 23–28.

Лепеша¢, 1981: Лепеша¢ ². Я. Л³нгв³стычны анал³з л³таратурнага твора. Мн.: Нар. асвета, 1981. 159 с.

Лепеша¢, 2000: Лепеша¢ ². Я. Л³нгв³стычны анал³з л³таратурнага твора: У 2 ч. Гродна: ГрДУ, 2000. Ч. 2. 122 с.

Малажай, 1982: Малажай Г. М. Л³нгв³стычны анал³з тэксту: Заданн³. Тэксты. Парады. Мн.: Вышэйш. шк., 1982. 270 с.

Малажай, 1992: Малажай Г. М. Л³нгв³стычны анал³з тэксту. Мн.: Вышэйш. шк., 1992. 365 с.

Малажай, 1993: Кананенка Т. М., Малажай Г. М., Пашкев³ч М. ². Праца з тэкстам на ¢роках беларускай мовы: Вучэб.-метад. дапаможн³к / Пад рэд. Г. М. Малажай. Брэст: «П³рс», 1993. 104 с.

Николаева, 1987: Николаева Т. М. Единицы языка и теория текста // Исследования по структуре текста. Л.: Наука, 1987. С. 28–57.

Солганик, 1991: Солганик Г. Я. Синтаксическая стилистика (Сложное синтаксическое целое). М.: Высш. шк., 1991. 182 с.

Солганик, 1997: Солганик Г. Я. Стилистика текста. М.: Наука, 1997. 256 с.

Супрун, 1975: Супрун А. Я. Верш Я. Коласа «Ручэй» // Л³нгв³стычны анал³з тэксту: Матэрыялы сем³нара. Мн.: МДП², 1975. С. 68–70.

Супрун, 2001: Супрун А. Я. Исследования по лингвистике текста: Сб. ст. Мн.: БГУ, 2001. 308 с.

Ö³êîöê³, 2002: Ц³коцк³ М. Я. Стыл³стыка тэксту: Вучэб. дапам. для студэнта¢ выш. навуч. устано¢ ф³лал. проф³лю / М. Я. Ц³коцк³. Мн.: Бел. навука, 2002. 223 с.

Шанский, 1990: Шанский Н. М. Лингвистический анализ художественного текста. Л.: Просвещение, 1990. 415 с.

Þðýâ³÷, 1975: Юрэв³ч А. Л. Да праблемы л³нгв³стычнага анал³зу тэксту // Л³нгв³стычны анал³з тэксту: Матэрыялы сем³нара. Мн.: МДП², 1975. С. 28–30.

151

КАМУН²КАЦЫЙНАЯ ЦЭЛАСНАСЦЬ ТЭКСТУ

Паняцце тэматычных паслядо¢насцей, ³х тыпы

Камун³кацыйная цэласнасць тэксту ¢васабляецца ¢ камун³кацыйнай пераемнасц³ элемента¢, як³я яго ¢твараюць. Сутнасць яе ¢ тым, што «кожны наступны сказ у ЗФА абап³раецца ¢ камун³кацыйным плане на папярэдн³, рухаючы выказванне ад вядомага, дадзенага да новага, у вын³ку чаго ³ ¢твараецца òýìà-ðýìà- тычны ланцужок, як³ мае канечны характар ³ тым самым вызна- чае межы ЗФА» [Москальская, 1981, 21].

Структура тэма-рэматычных ланцужко¢, паводле чэшскага л³нгв³ста Франц³шка Данеша, можа быць зведзена да некальк³х

асно¢ных мадэля¢43.

1. Простая л³нейная тэматычная прагрэс³я. Гэты тып з’я¢ляецца найбольш пашыраным ³ ¢ той жа час найбольш простай мадэллю. Такая паслядо¢насць грунтуецца на тым, што кожная рэма (Р) станов³цца тэмай (Т) наступнага выказвання. Паводле тэрм³налог³³ Р. Я. Салган³ка, адбываецца «сувязь праз прэдыкат» [Солганик, 1991, 29]. Схематычна гэта выглядае так:

Ò1 Ð1

Ò2 (=Ð1) Ð2

Ò3 (=Ð2) Ð3

У ²тал³³, у Падуанск³м ун³верс³тэце, / ¸сць славутая Зала сарака. У ¸й / размешчаны 40 партрэта¢ сла¢ных з найсла¢нейшых людзей зямл³. Сярод ³х друг³ / – Францыск Скарына («Роднае

слова»).

2. Тэма-рэматычны ланцужок са скразной тэмай, ц³ тэматычная паслядо¢насць з канстантнай тэмай. Паводле тэрм³налог³³ Р. Я. Салган³ка, адбываецца «сувязь праз суб’ект» [Солганик, 1991, 29]. Схематычна гэта выглядае так:

Ò1 Ð1

Ò2 (=Ð1) Ð2

Ò2 (=Ð1) Ð3

Ò2 (=Ð1) Ð4

43 Тэрм³ны ³ схемы Ф. Данеша даюцца паводле [Москальская, 1981, 21–25].

152

Ц³ задумвал³ся, як³ ¸н, беларус? Што гэта за народ? … Уласц³ва нашым людзям / знаходл³васць. Беларус – / вял³к³

аматар пажартаваць, ¸н не можа абысц³ся без гумару. Беларусы / адрозн³ваюцца шчодрасцю, за¢с¸днай гато¢насцю прыйсц³ на дапамогу ¢ бядзе. Яны / звычайна мякк³я, даверл³выя, пазба¢леныя помсл³васц³.

(Паводле У. Караткев³ча)

У гэтай тэматычнай паслядо¢насц³ да тэмы, якая прапануецца рэмай уводнага выказвання, далучаюцца новыя рэмы, а сама тэма застаецца нязменнай. На так³м тыпе грунтуецца ап³санне

асобных з’я¢, прадмета¢, асобы, месца ³ г. д.

3. Тэматычная паслядо¢насць з вытворным³ тэмам³, што вын³каюць з агульнай. Кампаненты такой паслядо¢насц³ звязваюцца пам³ж сабой паралельнай сувяззю. Схематычна яна можа выглядаць так:

Тым часам канчалася лета. Адгрымел³ / л³пеньск³я ³ жн³веньск³я навальн³цы, гучна адспява¢шы песн³ лету. Дзень за дн¸м / пусцел³ пал³. Людз³ / ¢жо зб³рал³ позн³я пасевы ярыны. Паспявала / грэчка. Прасторы зямл³ / н³бы звужал³ся ¢ межах ³ та³л³ ¢ сабе нейкую неакрэсленую ³ невыказную сумоту.

(Я. Колас)

Прыведзеныя тры тыпы тэматычных паслядо¢насцей у канкрэтных тэкстах камб³нуюцца ¢ залежнасц³ ад стылю ³ зместу тэксту, ³нтэнцый а¢тара ³ да т. п. Так, часта выкарысто¢ваецца камб³нацыя першага ³ другога тыпа¢, што схематычна выглядае так:

Ò1 Ð1 (=Ð 1 + Ð 2)

Ò 2 Ð 2

Ò 2 Ð 2

Адносна гэтага тыпу даследчык³ гавораць пра «разв³цц¸ рас- шчэпленай рэмы». Асно¢ная яго прымета ¢ тым, што рэма падвоеная (Р = Р 1 + Ð 1). З яе потым ³ разв³ваюцца дзве прыватныя

153

паслядо¢насц³: першая пачынаецца тэматызацыяй першай частк³ расшчэпленай рэмы (Т2 = Ð1) ³ можа разв³вацца ¢ выпадку неабходнасц³ далей. Пасля заканчэння гэтай паслядо¢насц³ пачынае разв³вацца другая частка расшчэпленай рэмы (Т2 = Ð2), íàïð.:

Сучасная беларуская паэз³я прадста¢лена паэтам³ ¢с³х пакалення¢.

Адным з прадста¢н³ко¢ пакалення творчай ³нтэл³генцы³, якая ¢вайшла ¢ мастацкае жыцц¸ рэспубл³к³ ¢ пасляваенны час, з’я¢ляецца Рыгор Барадул³н – а¢тар кн³г «Нагбом», «Неруш», «Вяртанне ¢ першы снег», «М³ласэрнасць плах³» ³ ³нш. Яго паэз³я шматколерна, пластычна ³ эмацыянальна ¢зна¢ляе навакольны свет, адлюстро¢вае прыгажосць роднай зямл³, гера³зм людзей у Айчыннай вайне, пафас стваральнай працы. Нямала радко¢ прысвяц³¢ паэт матчынай хаце, роднай в¸сцы <…>.

Паэтам публ³цыстычнага складу з’я¢ляецца Генадзь Бура¢к³н. Яго творы характарызуюцца шырын¸й погляду на свет з ф³ласофска-анал³тычным асэнсаваннем рэча³снасц³. Паэт п³ша аб каханн³, па-ф³ласофску разважае над тэмам³ агульначалаве- чай значнасц³ <…>.

(В. Старычонак)

Варта зазначыць, што ¢се прыведзеныя тыпы паслядо¢насцей – гэта ³дэальныя мадэл³. А рэал³зацыя ³х у канкрэтным тэксце можа быць з пэ¢ным³ адх³ленням³: яны, як прав³ла, камб³нуюцца пам³ж сабой, а не выкарысто¢ваюцца ¢ так³м «чыстым» выглядзе.

Рэматычныя дам³нанты м³кратэкста¢

Любое выказванне, як вядома, б³нарнае: мае тэму – зыходны пункт паведамлення ³ рэму – тую ³нфармацыю, дзеля якой увогуле ³ адбываецца ма¢ленне. Рэмы ¢с³х выказвання¢ пэ¢нага м³кратэксту можна ¢мо¢на аб’яднаць пад паняццем р э м а - т ы ч н а я д а м ³ н а н т а , якая характарызуе тэкставы фрагмент як змясто¢нае адз³нства. У розных м³кратэкстах можа дам³наваць рэма пэ¢нага семантычнага тыпу, што цалкам залежыць ад зместу, ад выказанай ³нфармацы³. На с¸нняшн³ дзень вылу- чаюць некальк³ асно¢ных тыпа¢ рэматычных дам³нанта¢ [Золотова, 1979] (òàáë. 16).

154

Òàáë³öà 16

СУАДНЕСЕНАСЦЬ ТЭКСТУ З ЯГО РЭМАТЫЧНАЙ ДАМ²НАНТАЙ

Разам з тым «нельга думаць, што ¢сяляк³ тэкст уя¢ляе сабой тую ц³ ³ншую камб³нацыю згаданых фрагмента¢. Справа больш складаная ³ таму, што тут ап³сана тольк³ частка тыповых фрагмента¢, ³ таму, што ¢ рэальных тэкстах тыповыя фрагменты ¢ступаюць у разнастайныя ¢заемадзеянн³ адз³н з адным, звычайныя ³

незвычайныя» [Золотова, 1979, 129].

Прадметная дам³нанта характэрная пры ап³санн³ месца; з часц³н мовы дам³нуе назо¢н³к, накшталт:

Õàòà была адчынена. Ус¸ ¢ ¸й выглядала па-ранейшаму, як год ³ два назад: ó пярэдн³м пакойчыку пры акне стая¢ нях³тры, з та¢стых дошак, ñòîë, стаяла грубка, двое дзвярэй абапал грубк³ вял³ ¢ маленьк³я спальныя пако³; ля парога – два вядры, адно з вадою, другое з бульбяным³ шалупайкам³, кошык з бульбаю, пасудн³к, ³ на ³м, засланым старой, на дз³рках, цыратаю, – чыстыя íàæû, ëûæê³, в³дэльцы ¢ сло³ку; чыстыя ïà¢ì³ñê³, сподк³, êóáê³ – íà дра¢лянай сушылцы, змайстраванай М³нам, а на стале, øòî ïðû àêíå, за як³м абедал³ ³ вячэрал³ ¢се, хто тут быва¢, – акраец чэрствага хлеба, пачак буйной шэрай ñîë³, гало¢ка цыбул³ <…>

(В. Карамаза¢. Пушча)

Якасная дам³нанта адрозн³ваецца ад прадметнай тым, што яна характарызуе асобу ц³ прадмет. Асно¢ная камун³кацыйная нагрузка тут прыпадае на словы, як³я называюць якасц³, прыметы знешнасц³, характару пэ¢най асобы ц³ вонкавага выгляду прадмета. З граматычных сродка¢ дам³нуюць прыметн³к³, назо¢н³к³ з якасным значэннем, ³менныя спалучэнн³, якасныя прысло¢³; не выкарысто¢ваюцца дзеясловы дзеяння, а тольк³ дзея-

155

словы-звязк³ (быць, бывала, мець, валодаць) ³ ³нш., што выражаюць аднесенасць прыметы да прадмета, а таксама ¢жываюцца дзеясловы ¢спрымання (здавалася, адчувалася ³ ïàä.), íàïð.:

Вячка стая¢ пасярэдз³не апачывальн³, глыбока задума¢шыся. ¨н бы¢ высок³, дзесяць вяршко¢ росту, гнутк³ ¢ поясе, светла-ру- ñû, з кароткай барадой, якая зл¸гку кучарав³лася. Касц³ бы¢ не шырокай, àëå моцнай, пругкай, створанай для цяжкага мяча ³ паходнага сядла. Бы¢ апрануты ¢ прасторную зял¸ную кашулю з адамашку. Залатая гры¢ня, знак княжацкага роду, бл³шчала на смуглай шы³.

(Л. Дайнека. Меч князя Вячк³)

Акцыянальная дам³нанта (àä ëàö. actio ‘дзеянне’) выя¢ляе паслядо¢нае разгортванне тэксту пры перадачы дынам³к³ дзеяння (пры адным суб’екце) ц³ паралельнае (пры некальк³х). З часц³н мовы дам³нуюць дзеясловы руху ³ перамяшчэння ¢ спалучэнн³ з ³менным³ формам³, што абазначаюць арыенц³р руху, тыпу:

Та¢стаморды трохтыдн¸вы шчанюк ê³íó¢ñÿ áû¢ ÿìó насустрач па прамеценай ад ганка сцежцы, óëåç ó ñíåã, загруз па вушы ³, не дабегшы да марака пару метра¢, раптам павярну¢ назад, у сенечк³, па¢з гаспадыню, якая з голым бярозавым вен³кам гнала дарожку да калодзежа. З сенечак праз адчыненыя дзверы шчанюк ускочы¢ у першую õàòó, потым у другую, з разгону наляце¢ на кошку – тая сядзела сп³най да дзвярэй ³ не чакала гэтага, запознена адскочыла ¢бок, паспе¢шы, аднак, даць лапай шча- нюку па àáâ³ñëûì âóõó. Той у сваю чаргу не чака¢ такога, замата¢ àä áîëþ галавой, але ¢спомн³¢, што на лапы панал³пала снегу, ³ затрос ³м³, пырскаючы снегам на падлогу.

(А. Кудравец. Песня)

Статальная дам³нанта (àä ãð. statos ‘нерухомы’) выразна проц³ста¢ляецца акцыянальнай, яна выкарысто¢ваецца пры адлюстраванн³ стану чалавека, прыроды, рэальнага стану спра¢. З часц³н мовы дам³нуюць прысло¢³ ³ прэдыкатывы, а таксама словы, што перадаюць значэнне прыметы, стану, накшталт:

Канчалася лета, дагара¢ адз³н з апошн³х жн³веньск³х дз¸н. Вял³кае барвовае сонца í³çêà ïàâ³ñëà над асмужаным³ дубровам³. На скошаных лугах ñëà¢ñÿ с³няваты дымок àä äàë¸êàãà âîãí³ø÷à. Áûëî ö³õà ³ па-асенняму празрыста ¢ чыстым высок³м

156

небе. Недзе за гаям³ плыла працяжная песня, якая трывожыла сэрца ³ будз³ла сум па дал¸к³м маленстве. Бы¢ той час, кал³ хо- чацца ма¢чаць, н³чога не думаць ³, н³куды не спяшаючыся, глядзець удалеч. ² ¢се пасажыры, як³я был³ на параходзе, адразу ïðûö³õë³, задумал³ся, зачараваныя ц³шын¸й ³ хараством, мяккасцю фарба¢ жн³веньскага надвячорка ³ ледзь чутнаю дал¸каю песняю. Кожнаму ¢спам³налася ñâà¸.

(С. Грахо¢ск³)

Статальна-дынам³чная дам³нанта выя¢ляецца пры характарыстыцы паступовага змянення стану. Граматычным³ сродкам³ выражэння выступаюць дзеясловы ³ спалучэнн³ сло¢, што перадаюць змяненне ступен³ якасц³, фаз³сных перахода¢, страту ³ набыцц¸ ³ншых якасцей, напр.:

Çàö³õëà к позняму вечару рэчка Лабжынка, яе ¢жо нават ³ не в³дно, кал³ глядзець збоку. На лузе пацямнела ³ í³áû прыта³лася ¢ чаканн³ жыватворнай расы густая трава. ² раса, пэ¢на, будзе, вял³кая будзе раса, бо дзень с¸ння бы¢ ц¸плы, пагодл³вы. Ужо цяпер над рэчкай пачынае ¢зн³мацца шыза-белы туман ³ вызначаць на лузе ¢се свавольныя зв³л³нк³, як³я роб³ць тут рака. Чаро¢ная шыза-белая лента ¢åööà па лузе, па вербалозн³ку ³ рассц³лаецца дал¸ка-дал¸ка, аж да самага небасх³лу. А самы канец ленты раптам пачынае чырванець. Чырвань гэтая хутка пашыраецца ³ што далей, то ¢с¸ больш радзее, пераходз³ць у барвовасць, а потым у светлую жа¢ц³зну. Ãýòà ¢зыходз³ць месяц.

(А. Кулако¢ск³)

²мпрэс³¢ная дам³нанта (àä ëàö. impressio ‘уражанне’) характарызуе тыя тэкставыя фрагменты, у як³х акаляючае асяроддзе, знешн³ свет перадаюцца праз суб’екты¢на-эмацыянальнае ¢спрыняцце а¢тарам факта¢ рэча³снасц³, праз тое ¢ражанне, што яго ¢зрушыла. Сродкам³ выражэння з’я¢ляюцца прэдыкатывы, якас- на-ацэначныя прыметн³к³, прысло¢³ ³ адцягненыя назо¢н³к³ адпаведнай семантык³ тыпу:

Я гляджу на раку, гляджу на яе пазарастаныя вербалозавым³ кустам³ ³ алешн³кам н³зк³я, сям-там затопленыя вадою бераг³ ³ думаю: якое вял³кае ³ до¢гае ¢ рак³ жыцц¸. Тысячы, м³ль¸ны год цячэ ³ цячэ яна, ад вытоку да вусця, праз лясы, пал³, балоты ³ будзе цячы яшчэ тысячы, м³ль¸ны год. Чалавечае жыцц¸ ¢ па-

157