Супрун, 1972: Супрун А. Я. Дапасаванне выказн³ка да колькаснага дзейн³ка ¢ беларускай мове // Беларускае ³ славянскае мовазна¢ства. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1972. С. 264–270.

Тарашкев³ч, 1929: Тарашкев³ч Б. Беларуская граматыка для школ / Факс³м³льнае выданне. Мн.: Нар. асвета, 1991. 112 с.

Ö³êîöê³, 1995: Ц³коцк³ М. Я. С³нан³м³ка форм выказн³ка // Ц³коцк³ М. Я. Стыл³стыка беларускай мовы. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1995. С. 161–168.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 272 с.

ДАДАНЫЯ ЧЛЕНЫ СКАЗА

Традыцыйнае вучэнне аб членах сказа

Праблема члена¢ сказа, ³ ¢ прыватнасц³ даданых, у сучаснай л³нгв³стыцы акты¢на абмярко¢ваецца ³ дасюль застаецца нявырашанай. У руск³м мовазна¢стве ¢вогуле адма¢лял³ паняцце член сказа ц³ прапано¢вал³ замест яго ³ншыя тэрм³ны [Ломтев, 1958; Грамматика, 1970]. Беларуск³я мовазна¢цы паслядо¢на трымаюцца традыцыйнага пункту гледжання, вылучаючы два гало¢ныя ³ тры даданыя члены сказа.

Члены сказа – «гэта сiнтаксiчныя катэгорыi, пад якiя падводзяцца словы (словаформы), некаторыя словазлучэннi, што служаць для выражэння найбольш агульных сiнтаксiчных адносiна¢» [Чеснокова, 1991, 16]. На аснове трох такiх асно¢ных адносiна¢ i вылучаны яшчэ з часо¢ антычнасц³ тры даданыя члены сказа: азначэнне – на аснове азначальных (атрыбуты¢ных), дапа¢ненне – аб’ектных, акалiчнасць – акалiчнасных. Разам з тым кожнае агульнае значэнне мае шэраг прыватных, што ¢ сваю чаргу перадаюцца праз сiнтаксемы. Таму ная¢насць сiнтаксем прадугледжвае i ная¢насць агульных тыпа¢ – члена¢ сказа. Напр., агульнае атрыбуты¢нае значэнне ¢ключае ¢ сябе шэраг прыватных: прыналежнасц³ (пасес³¢насц³) – мой ланцужок, сестрыно люстэрка, зайца¢ след; якасц³ (квал³ф³каты¢насц³) – высачэзны гмах, выразны голас, к³дкая сукенка; колькасц³ (квантытаты¢насц³) – трэц³ тыдзень, да пяц³ гадо¢, з дзвюх стра¢ ³ ³íø.

Даданыя члены сказа – паняцце граматычнае, якое звязана са структурнай iерархiяй члена¢ сказа, а з боку сэнсавай, iнфармацыйнай значнасцi яны могуць быць зусiм не «даданымi» членамi, а сэнсава вызначальнымi. «У тэксце сфакусаванасць на тых ц³ ³ншых падрабязнасцях ¸сць прамы вын³к ³х значнасц³ для мо¢цы.

84

Такая сфакусаванасць прадугледжвае суаднесенасць вылучаных дэталя¢ са «звычайнага станов³шча спра¢» [Рабчинская, 1994, 92].

Паводле сва¸й семантык³ даданыя члены сказа падзяляюцца на тыповыя (адназначныя) ³ с³нкрэтычныя (шматзначныя) [Бабайцева, 1988, 86]. Адназначныя члены сказа – азначэнне, дапа¢ненне ³ акал³чнасць – маюць по¢ны набор сва³х дыферэнцыяльных прымет, а шматзначныя характарызуюцца дыфузнасцю семантык³, пакольк³ сумяшчаюць дыферэнцыяльныя прыметы розных члена¢ сказа.

Азначэнне – такi даданы член, якi абазначае прымету прадмета i таму абавязкова падпарадко¢ваецца слову з прадметным зна- чэннем: Каля бярозак беланогiх рабiны стройныя стаял³ (Г. Бура¢кiн). Спецыфiчнай асаблiвасцю азначэння¢ з’я¢ляецца тое, што яны не выконваюць у сказе структурнай функцыi, але вельмi iстотныя з пункту гледжання семантыкi, бо, канкрэтызуючы абазнача- ны прадмет, дазваляюць больш глыбока паказаць якасцi прадмета¢ i з’я¢ рэчаiснасцi. Нярэдка менав³та азначэннi нясуць асно¢ную сэнсавую нагрузку пэ¢нага члена сказа, калi ¸н выражаны назо¢нiкам: Чырвоны сiгнал святлафора забараняе рух пешаходам ³ машынам; Жылi там людзi з розных êðย (Ï. Áðî¢êà).

Пра сэнсавую нагрузку азначэння¢ нярэдка сведчыць i iх актуалiзацыя пры парцэляцыi: Чалавеку патрэбен чалавек. Жывы. Ц¸плы. З усмешкаю ¢ сэрцы (Т. Бондар); Мы ¢бачылi дом. Новы. На высокiм падмурку. З вялiкiмi вокнамi (ЛiМ) або далучэннi: Негаваркi Мiкалай Мiхайлавiч. Распытваць трэба было, падварушваць пытаннямi. I сарамлiвы (А. Адамовiч).

Паводле спосабу выражэння вылучаюць дапасаваныя i недапасаваныя азначэннi.

Д а п а с а в а н ы я а з н а ч э н н i за¢с¸ды выражаюцца словамi, здольнымi да дапасавання: прыметнiкамi, дзеепрыметнiкамi, зай- меннiкамi-прыметнiкамi, парадкавымi лiчэбнiкамi, напр.: Каб люб³ць Беларусь нашу м³лую, трэба ¢ розных краях пабываць (А. Ставер). Але не лiчыцца азначэннем прыметнiк, што ¢ваходзiць ва ¢стойлiвае спалучэнне: Мiнскае мора; Вялiкая Мядзведзiца; Восьмае сакавiка.

Н е д а п а с а в а н ы я а з н а ч э н н i не дапасуюцца да азначаемага слова, а кiруюцца iм цi прымыкаюць да яго; выражаюцца ¢скоснымi прыназо¢нiкава-склонавымi формамi назо¢нiка, (радзей) прысло¢ямi, iнфiнiтывам, непадзельнымi спалучэннямi i цэлым³ сказам³: Баталь¸н з крыкам «óðà» падня¢ся ¢ по¢ны рост (С. Грахо¢скi); Iх галасы цiха гулi недзе ¢ большым пакоi (Ê. ×îð-

85

íû); Па кра³не цырыман³яльным крокам ³шо¢ закл³к «экаíîì³êà ïàâ³ííа быць эканомнай» (Вожык).

У ролi азначэння, выражанага непадзельным словазлучэннем, часцей выступаюць спалучэннi назо¢нiка ¢ родным склоне з дапасаваным да яго колькасным лiчэбнiкам (äçiöÿ ãàäî¢ ïÿöi); спалучэнне назо¢нiка з прыметнiкам у творным склоне (äçÿ¢÷û- íà ç òîíêiì ñтанам, кацяня ç øýðûìi âачыма); словазлучэннi, якiя складаюцца з прыметнiка i назо¢нiка ¢ родным склоне (голас прыемнага тэмбру, вiно лепшаãà ãàòунку, валасы невыразнага колеру, хлопец прызы¢íîãà ¢çросту).

Прыдатак – гэта разнав³днасць азначэння, азначэнне-на- зо¢нiк, што дапасуецца да назо¢нiка ¢ склоне цi ¢жываецца толькi ¢ форме назо¢нага склону: До¢гiмi вякамi стая¢ äóá-àñiëàê у самай добрай згодзе з суседам Н¸манам (Я. Колас); Мяне аблягае ноч, але мне свец³ць вежа Эйфеля – начны òàðшэр Парыжа

(Л. Дранько-Майсюк).

Спецыфiчнай рысай семантыкi прыдатка¢ з’я¢ляецца тое, што, вызначаючы прадмет, яны даюць яму iншую назву. Гэта i абумовiла субстанты¢ную форму такога вiду азначэння, бо гало¢ная функцыя назо¢нiка – намiнацыйная.

Прыдатак, надаючы прадмету цi асобе iншую назву, падкрэслiвае iх характэрныя рысы. Так, ¸н абазначае:

а) сваяцкiя адноciны, сацыяльную прыналежнасць, прафесiю, нацыянальнасць: дзядзька Антось, бабуля Сцепан³да, âó÷í³-öåñ- ëÿðû, рабочы-муляр, хлопцы-беларусы;

б) уласнае iмя: геаграфiчныя назвы, назвы прадпрыемства¢, устано¢, газет, мастацкiх твора¢ i г. д.: возера Св³цязь, в¸ска Уз- м¸ны, ÀÀÏ «Камунарка», часопiс «Крын³ца», аповесць «Сцяна»; в) эмацыянальную ацэнку прадмета цi асобы: дожджык-гры- басей, Дзвiна-красуня, ноч-мачыха, вочк³-свярдз¸лк³, дз³к-бадзяга.

Паводле сва¸й структуры прыдаткi могуць быць простымi (калi выражаюцца адной словаформай) i складанымi (калi выражаюцца словазлучэннем): Дожджык-грабеньчык // Клянам грывы чэ- ша (Í. Ìàå¢ñêàÿ) i Два снег³ры – дзве кропельк³ зары – // На шэрую гал³нку вольх³ ¢пал³ (Н. Мацяш).

Ад прыдатка¢ трэба адрознiваць асацыяцыйныя спалучэннi (õëåá-ñîëü, êàëiíà-ìàëiíà); антанiмiчныя спалучэннi (пытан- не-адказ, прыход-расход), сiнанiмiчныя спалучэннi (трава-мура- âà, гусi-лебедзi), складаныя словы, што з’я¢ляюцца тэрмiнамi (ãå- нерал-ма¸р, раман-газета) цi маюць у сва³м складзе ацэначнае слова (жар-птушка, ãðîì-áàáà).

86

Прыдатак далучаецца да азначаемага слова як бяззлучнiкавай сувяззю: Месяц – жо¢тая лодка – плыве мiж воблака¢ (Г. Бура¢кiн), так i з дапамогай злучнiка¢ як, або, цi, гэта значыць, а таксама сло¢ на прозвiшча, па мянушцы: Заходняя Дзв³на, або Дà¢ãàâà ¢ латышо¢, – што Волга ¢ Рас³³ (Н. Казло¢ская); Гэта дзеялася тады, кал³ яму, Лявону, Рыгоравамó ñûíó, на прозв³шча Задума, ³шо¢ дваццаты год ³ ¸н бы¢ ужо ¢ апошн³м класе сельскагаспадарчай школы (М. Гарэцк³); Гэта бы¢ адз³н з майстро¢ вял³к³х, звал³ яго Люцыян Таполя, а ïà êë³чцы простà Áàãàðîá

(Ì. Òàíê).

Каб адрознiць прыдатак ад азначаемага слова, трэба мець на ¢вазе:

прыдаткi не толькi называюць прадметы, а адначасова надаюць iм своеасаблiвыя характарыстыкi: Íà òðàâ³íöû ïàä âÿñ¸ë- êàé крошка-кропелька дрыжыць (Å. Ëîñü);

служаць вiдавой назвай прадмета (у той час як родавую назву выражае паясняемы назо¢нiк): Расцвiлi ðóæû-êâåòêi над краем (Ï. Òðóñ);

не каардынуюцца з выказнiкам i не дапасуюцца да азначэння: Нарэшце пад абед Зiна знайшла нейкую гарадскую а¢табаза¢скую машыну-лесавоз (Р. Сабаленка).

Пры спалучэннi назо¢нiка ¢ласнага (iмя i прозвiшча чалавека) i агульнага прыдаткам з’я¢ляецца агульны назо¢нiк, але ¢ выпадку неабходнасцi ¢дакладнення асобы, канкрэтызацыi яе, у якасцi прыдатка можа ¢жывацца iмя ¢ласнае пры агульным. Пара¢н.: Ефрас³ння Полацкая – дачка полацкага князя Георг³я Усяслав³ча ³ сястры в³зантыйскага ³мператара Ману³ла Комн³на, унучка князя Усяслава Брачыслав³ча (Чарадзея) (ß. Òðàô³ìîâ³÷), àëå: Пра¢да, i жонка яго, Люба, л¸гкая на нагу кабета была (А. Кудравец); Ìà-

ц³ – Ганна Юра¢на – была з роду Л¸с³ка¢ (М. Лужан³н).

Дапа¢ненне – даданы член сказа, якi абазначае аб’ект дзеяння, стану цi прыметы, таму адносiцца да дзеяслова, назо¢нiка, прыметнiка, прысло¢я цi безасабова-прэдыкаты¢нага слова: Гром для хмара¢ загады пiша вогненным пяром (К. Кiрэенка).

Катэгарыяльнае значэнне прадметнасцi (аб’екта) абумо¢лiвае спосабы яго выражэння. Акрамя назо¢нiка¢ i займеннiка¢, пазiцыю дапа¢нення можа займаць любая iншая часцiна мовы, спалучэнне сло¢, службовыя часцiны мовы пры iх субстантывацыi, сказы, напр.: Сказаць «Я жадаю паесцi», «жадаю паглядзець карцiну», «жадаю павесялiцца» – дрэнна. Усюды тут больш натуральна сказаць «хачу» (Я. Скрыган).

87

Адрознiваюць прамое i ¢скоснае дапа¢ненне.

П р а м о е д а п а ¢ н е н н е мае граматычную форму:

беспрыназо¢н³кавага вiнавальнага склону назо¢нiка цi займеннiка пры пераходных дзеясловах, напр.: Азалац³ла восень поле ржышчам (К. Чорны);

беспрыназо¢нiкавага роднага склону са значэннем:

–часткi аб’екта: Я налi¢ яму ¢ сподак малака (Я. Брыль);

–часовага карыстання аб’ектам: Дзядзька Марцiн пазычы¢ суседу касы (Я. Колас);

–аб’екта пры пераходных дзеясловах з адмо¢ем: Прося не прыгатавала дзецям снядання (À. Âàñiëåâi÷);

–вялiкай колькасцi або меры чаго-небудзь пры дзеясловах з прыста¢кам³ íà-, ïàíà-, ïàïà-: За сва¸ жыцц¸ ¸н бярвення папаварочва¢ i карчо¢ папакарчава¢ (К. Чорны)

(гл. больш дэтал¸ва [Михневич, 1990, 260])

У с к о с н а е д а п а ¢ н е н н е выражаецца ¢сiмi ¢скоснымi склонамi назо¢нiка, займеннiка i iншых субстантываваных часцiн мовы як з прыназо¢нiкамi, так i без iх (акрамя адзначаных вышэй выпадка¢): Глухому кажуху на вуха пра скруху шэпча зав³руха (Р. Барадул³н).

Асаблiвай увагi патрабуе iнфармацыйнае дапа¢ненне (аб’ектны iнфiнiты¢), што абазначае дзеянне не суб’екта-дзейнiка, а iншай асобы, якая часта i не ¢казваецца ¢ сказе: Андрэй папрасi¢ бацьку зрабiць рамку для партрэта (П. Пестрак); Яму загадалi ма¢чаць (². Мележ); Мы навучым сва³х дзяцей быць новым наро-

äàì (А. Дудара¢).

Акалiчнасцi – даданыя члены сказа, якiя абазначаюць абставiны i характар дзеяння, стану цi прыметы: Iзно¢ малады ïà-âÿñ- новаму месяц ма¢клiва плыве над ма¸й галавой (Э. Агняцвет).

Выражаюцца акалiчнасцi прысло¢ямi, дзеепрысло¢ямi i пры- назо¢нiкава-склонавымi формамi назо¢нiка¢. У складзе сказа яны спалучаюцца з дзеясловам (часцей за ¢с¸), а таксама з прыметнiкам, прысло¢ем, назо¢нiкам i безасабова-прэдыкаты¢нымi словамi.

Óадрозненне ад азначэння i дапа¢нення класiфiкацыя акалiч- насцей даецца не паводле граматычнай формы (дапасаванае / недапасаванае, прамое / ускоснае), а паводле значэння.

Óпершай «Беларускай граматыцы для школ» Б. Тарашкев³чам было вылучана пяць так³х груп: часу, месца, прычыны, спосабу ³ мэты [Тарашкев³ч, 1991, 42]; зараз пры больш дэтал¸вым размежаванн³ нал³чваюць дванаццаць ³ больш разрада¢, але часцей адрозн³ваюць тольк³ восем: месца, часу, прычыны, мэты, спосабу дзеян-

88

ня i ступенi, пара¢нання, умовы, уступкi [Наркев³ч, 1959; Бурак, 1987; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987; Бурака, 1989; 1998]. Некаторым³ л³нгв³стам³ ¢се гэтыя разрады ¢ключаюцца ¢ дзве абагульненыя групы – а к а л ³ ч н а с ц ³ л а г ³ ч н ы я, ц³ с³туацыйныя (месца, часу, прычыны, мэты, с³туацы³), ³ а к а л ³ ч н а с ц ³ - х а р а к т а р ы с т ы - к³ (спосабу дзеяння, меры i ступенi) [Всеволодова, 2000, 327].

Пра тое, што акалiчнасць па iнфармацыйнай значнасцi можа мець першаснае значэнне, сведчыць вынясенне яе за межы сказа i пера¢тварэнне ¢ cамастойную сiнтаксiчную адзiнку (пры парцэляцыi): Гула машына. Дал¸ка. Як за краем пушчы (В. Карамаза¢); Начлежнiкi пасвiлi коней. На поплаве. Каля самага Н¸мана (Я. Колас); Машыны не iшлi. Нi ¢ адзiн бок, нi ¢ другi

(В. Карамаза¢).

Сiнкрэтызм у с³стэме даданых члена¢

Вядома, што ¢ прасцейшых выпадках кожны член сказа выражаецца адным словам ³ супадае з пэ¢най часц³най мовы. «Аднак член сказа – адз³нка не лекс³ка-марфалаг³чная, а змяс- то¢на-паняц³йная. Таму паралел³зм пам³ж членам³ сказа ³ часц³нам³ мовы не можа быць паслядо¢ны. Адна ³ тая словаформа ¢ залежнасц³ ад паз³цы³ ¢ сказе ³ ад непасрэднай сувяз³ са сва³м азна- чаемым словам у словазлучэнн³ можа выступаць у рол³ розных члена¢ сказа, напр.: ßíû õàäç³ë³ полем (àêàë³÷.); Яны был³ задаволены полем (äàï.); Ëåñ çà ïîëåм вельм³ стары (азнач.). Нярэдка адз³н ³ той жа член сказа можа быць аднесены да розных паняц³йных катэгорый, напр.: Вось вам прадукты на дарогу (ÿê³ÿ? äëÿ ÿêîé ìýòû? íà ÿê³ ÷àñ?)» [Клюса¢, 1972, 34–35].

Л³нгв³стам³ да¢но адзначаецца той факт, што «кожнае слова як часц³на мовы можа выкарысто¢вацца ¢ сказе ¢ сва¸й àñíî¢íàé с³нтакс³чнай функцы³, функцы³-баз³с, якая замацавалася за ³м у працэсе разв³цця граматычнага ладу мовы ³ якая з’я¢ляецца грунтам для фарм³равання часц³н мовы, ³ ¢ вытворнай, дэрывацыйнай (г. зн. не ¢ласц³вай дадзенаму слову – часц³не мовы) с³нтакс³чнай функцы³ [Кротевич, 1960, 12]. У так³м выпадку размова ³дзе пра марфалаг³заваныя ³ немарфалаг³заваныя члены сказа. «Марфалаг³заваны член сказа (с³нтакс³чная катэгорыя) – гэта па¢назначнае слова (лекс³чная катэгорыя), што рэпрэзентуе тую часц³ну мовы (лекс³ка-граматычную катэгорыю), для якой дадзеная с³нтакс³чная функцыя з’я¢ляецца асно¢най, звычайнай. Кал³ ж с³нтакс³чная функцыя, у якой выступае слова, з’я¢ляецца не

89

асно¢най, то гэта будзе немарфалаг³заваны член сказа» [тамсама]. Так, марфалагiзаваным³ членам³ сказа будуць: азначэнне, выражанае прыметнiкам, акалiчнасць – прысло¢ем, дапа¢ненне – назо¢нiкам з прыназо¢нiкам цi без яго; тут форма i змест адпавядаюць адно аднаму. Немарфалагiзаваныя члены – азначэнне цi акалiчнасць, выражаныя прыназо¢нiкава-склонавай формай назо¢нiка, а таму ¢ ³х парушаецца суаднесенасць пам³ж граматыч- най формай ³ зместам, напр., у сказе Брасла¢ раскiну¢ся на перашыйку мiж аз¸рамi (В. Вольскi) да с³нтаксемы ìiæ àç¸ðàìi маг- чыма пастав³ць два пытанн³ – азначэння ÿê³ì? ³ дапа¢нення ì³æ ÷ûì? Тут мэтазгодна гаварыць пра сiнкрэтычны член сказа, бо словаформа сумяшчае ¢ сабе ³ атрыбуты¢нае, ³ аб’ектнае значэнн³ (таму што канкрэтызуе назо¢н³к).

Такiм чынам, сiнкрэтызм (ãðý÷. synkretismos ‘спалучэнне, аб’яднанне’) у сiстэме члена¢ сказа – «гэта сумяшчэнне (сiнтэз) у адным члене сказа дыферэнцыяльных прымет розных члена¢ сказа, розных iх функцый» [Бабайцева, 1988, 86].

Сумяшчацца могуць: а) недапасаванае азначэнне i акалiчнасць месца, накшталт: Дзверы ¢ сенцы былi адчынены (У. Кра¢чанка);

Вандро¢к³ на хутар не дужа ваб³л³ Лабанов³ча (Я. Колас); б) недапасаванае азначэнне i дапа¢ненне тыпу: Малойцы Сцяпана адпачы- валi на пасцелях з iмху i сена (П. Пестрак); в) дапа¢ненне i акалiч- насць прычыны тыпу: Гучна трэскалiся ад марозу дубы (I. Шамякiн); г) дапа¢ненне i акалiчнасць мэты: Я прада¢ сваю кнiжачку сам дзеля ратунку Эльзы (Э. Самуйл¸нак) i г. д. Такога плану с³нкрэтызм заснаваны на с³нтагматычнай шматзначнасц³ – «гэта на- я¢насць у мо¢най адз³нк³ некальк³ значэння¢, як³я рэал³зуюцца ¢ словаформе адначасова ¢ адным тэксце» [Чеснокова, 1991, 76].

Сiнкрэтызм члена¢ сказа «абумо¢лены шэрагам фактара¢, з як³х асно¢ным³ з’я¢ляюцца наступныя: 1) неадпаведнасць формы

³зместу; 2) двайныя с³нтакс³чныя сувяз³; 3) с³нкрэтычнае катэгарыяльнае значэнне словаформы; 4) эл³пс³с дзеясло¢най формы; 5) лекс³ка-граматычныя ¢ласц³васц³ спалучаных с³нтаксем» [Бабайцева, 1988, 88]. Ïàðà¢í.: Ад паху м¸рзлага лесу закружыла галава (К. Чорны); Ячмень вырас адменны – намалочвал³ па сорак пяць цэнтнера¢ (². Шамяк³н); У лагчыне над Н¸манам дружна ³ заложна крактал³ жабы (Я. Колас); У яркай квецен³ палетк³

³ñàäû (А. Астрэйка); Самыя незабы¢ныя сны мне сн³л³ся пад страхой тва³х шорстк³х далоня¢ (Ì. Òàíê).

Óсучасным беларуск³м мовазна¢стве праблему с³нкрэтычных члена¢ с³нтакс³сты спрабуюць вырашыць, не выходзячы за межы

90

традыцыйнай клас³ф³кацы³. Так, М. С. Я¢нев³ч ³ П. У. Сцяцко прапануюць так³я тэрм³ны: азначальнае дапа¢ненне, што сумяшчае семантыку азначэння ³ дапа¢нення, тыпу: напам³нанне пра сына; акал³чнаснае дапа¢ненне, што сумяшчае значэнне дапа¢нення ³ акал³чнасц³ спосабу дзеяння, прычыны ц³ прасторы, тыпу: ад сп¸к³ гарыць пясок; акал³чнасць з аб’ектным адценнем, дзе пры сумяш- чэнн³ значэння¢ пераважае прадметнае, ц³ дапа¢ненне з акал³чнас-

ным адценнем28 [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 72–73].

Асобным даданым членам сказа з’я¢ляецца дуплексi¢29, «якi характарызуецца адначасовай двайной залежнасцю ад iмя i дзеяслова i абазначае прымету прадмета, што прая¢ляецца адначасова з дзеяннем ³ з’я¢ляецца вызначальнай для самога дзеяння. Тэрмiн дуплексi¢ (ад лац. duplex ‘двайны’) адлюстро¢вае спецыфiку такога члена сказа як у плане зместу (аб’ядно¢вае значэннi двух члена¢ сказа), так i ¢ плане выражэння (валодае двайной залежнасцю ад iмя i ад дзеяслова – двайной сувяззю)» [Чеснокова, 1991, 99], íàïð.:

Першыя падалi сiгнал аб старым чалавеку вясковыя сабакi

(А. Карпюк). У прыведзеным сказе с³нтаксема першыя залежыць i ад дзеяслова падалi, i ад спалучэння вясковыя сабакi, значыць, адначасова выконвае функцыю i акалiчнасцi, i азначэння.

Дуплексi¢ можа спалучаць у сабе значэннi атрыбуты¢нае i акалiчнаснае, атрыбуты¢нае ³ аб’ектнае; выражацца назо¢н³кам, прыметн³кам, парадкавым л³чэбн³кам, дзеепрыметн³кам, займенн³кам, кампаратывам, словам àäç³í, г. зн. так³м³ с³нтаксемам³, як³я ¢трымл³ваюць у сабе сему непастаяннасц³, пераменнасц³, часовасц³, прымета як³х можа замяняцца ³ншай, напр.: Вечары апускаюцца ма¢кл³выя ³ каротк³я (Я. Скрыган); Васiль еха¢ цяпер пануры (I. Мележ); Неба гэтымi днямi сiнела чыстае i глыбокае (I. Мележ); Алесь вароча¢ся дахаты таксама занепакоены (Ï. Áðî¢êà); Тольк³ пад саменькую ран³цу, зус³м ужо зняс³леная, яна к³нулася апранутая на ложак ³ рапто¢на заснула (А. Рыбак); Конь стая¢ запрэжаны (Ô. ßíêî¢ñê³); Другiм iшо¢ чалавек сярэднiх год

(М. Лынько¢); М³к³та зно¢ заста¢ся адз³н (М. Зарэцк³).

М³ж тым Л. Д. Часнаковай падаюцца важк³я аргументы разыходжання дуплекс³ва ³ ³меннага выказн³ка, перакана¢ча паказваецца адрозненне с³нтакс³чных функцый с³нтаксемы спакойнае ¢ наступных выпадках: спакойнае дз³ця (азначэнне), Äç³öÿ áûëî

28Пара¢найце таксама [Лепеша¢, 2002].

29Òýðì³í дуплекс³¢ прапанаваны руск³м л³нгв³стам Л. Д. Часнаковай у 1972 г.

91

спакойнае (³менная частка выказн³ка), Дз³ця вярнулася спакойнае (дуплекс³¢) [Чеснокова, 1991, 120–122].

У беларуск³м мовазна¢стве ¢ дачыненн³ да так³х лексем выкарысто¢ваюць тэрм³н прэдыкаты¢нае азначэнне – «даданы член

сказа, што мае двайную с³нтакс³чную залежнасць: ад выказн³ка ³ ад дзейн³ка ц³ ад дапа¢нення»30 [̳õíåâ³÷, 1990, 269; 1973, 156–157]. ² ¢ залежнасц³ ад гэтага адрозн³ваюць суб’ектнае ³ аб’- ектнае прэдыкаты¢ныя азначэнн³, што могуць выкарысто¢вацца пры дзеясловах са значэннем руху (³сц³, бегчы, плысц³, па¢зц³, вяртацца ³ да т. п.), стану (жыць, стаяць, в³сець, расц³, нараджацца, пам³раць ³ ³нш.), ментальнага дзеяння (гаварыць, думаць, разважаць, разма¢ляць, адказваць, пытацца ³ ³нш.), успрымання (бачыць, глядзець, наз³раць, слухаць ³ ³íø.).

Дэтэрмiнаваныя члены сказа

У адрозненне ад даданых члена¢, што з’я¢ляюцца прысло¢ным³ пашыральн³кам³ ³ канкрэтызуюць, удакладняюць зна- чэнне пэ¢нага слова, л³нгв³сты вылучаюць свабодныя пашыральн³к³, што патлумачваюць граматычную аснову сказа ¢ цэлым. Гэтыя пашыральн³к³ ¢першыню тэрм³налаг³завала ³ ¢вяла ¢ навуковы абыходак Н. Ю. Шведава як дэтэрм³наваныя члены сказа (дэтэрм³нанты): дэтэрмiнаваны аб’ект i дэтэрмiнаваная акалiч-

насць [Шведова, 1964].

Дэтэрмiнаваныя дапа¢неннi (аб’екты) уваходзяць у структуру сказа не ¢ якасцi залежнага кампанента словазлучэння (што характэрна для дапа¢нення), а як свабодная словаформа, ужыванне якой не прадвызначаецца нiякiм словам, а абумо¢лена зместам граматычнай асновы: Àä ìàìû пахла бэзам i ласкавай цеплын¸й (А. Асiпенка); Ìíå вельмi падабаюцца спевы ляснога жаваранка (Я. Колас); Ó ÿãî перахапiла дыханне (У. Караткевiч). Звычайна ¢ ролi дэтэрмiнаваных дапа¢нення¢ выступаюць словаформы ¢ давальным, а таксама родным склоне з прыназо¢нiкамi ó, àä, äëÿ i некаторых iншых.

Н. Ю. Шведава квал³ф³куе дэтэрм³наванае дапа¢ненне як «склонавае ц³ прыназо¢н³кава-склонавае спалучэнне, якое аба-

30Пара¢найце ³ншае разуменне: «Прэдыкаты¢нае азначэнне – 1) азначэнне, якое знаходз³цца ¢ атрыбуты¢на-прэдыкаты¢ных аднос³нах з дзейн³кам ц³ прамым дапа¢неннем; 2) разнав³днасць ³меннага саста¢нога выказн³ка са значэннем прыметы: брат касмана¢т» [Сцяцко, 1990, 110].

92

значае асобу ц³ прадмет, што звязана з прэдыкаты¢най асновай сказа аднос³нам³ нак³раванасц³, значэннем аднесенасц³» [Шведава, 1964, 80].

Асновай для квал³ф³кацы³ дэтэрм³наваных дапа¢нення¢ як самастойных пашыральн³ка¢ сказа служаць (у сукупнасц³) наступныя прыметы: «а) выражаецца формам³ ¢скосных склона¢ назо¢н³ка ц³ займенн³ка без прыназо¢н³ка ³ з прыназо¢н³кам, аформленасць ³ ¢жыванне як³х не прадвызначаецца н³як³м канкрэтным словам выказвання; б) мае значэнне суб’екта, радзей аб’екта, у аднос³нах да якога ц³ ¢ сувяз³ з як³м прая¢ляецца с³туацыя, што складае змест асно¢най частк³ выказвання; в) уступае з асновай у граматычную сувязь свабоднага далучэння; г) звычайна размяшча-

ецца ¢ абсалютным пачатку сказа» [Малащенко, 1992, 47]. Дэтэрмiнаваныя акалiчнасцi, як i дэтэрмiнаваныя дапа¢нен-

нi, не залежаць ад канкрэтнага слова ¢ структуры сказа, а служаць «фонам» якой-небудзь сiтуацыi, а таму ³ ¢сяго выказвання ¢ цэлым, напр.: Пад акном ро¢на шумелi старыя лiпы (I. Шамякiн); На трэцi дзень у яго галаве злажы¢ся пэ¢ны план (Я. Колас); З прычыны добрай пагоды i святочнага дня сход асаблiва мнагалюд-

ны i шумны (К. Крапiва). У аднос³нах да так³х лексем чэшск³м³ л³нгв³стам³ П. Адамцом ³ У. Грабэ бы¢ прапанаваны тэрм³н с³туанты

(¸н жа прыняты руск³м³ с³нтакс³стам³ Г. А. Золатавай ³ В. Б. С³рац³н³най ³ ³нш.), пад як³м разумеюцца «а¢таномныя кампаненты адверб³яльнага значэння, як³я не вын³каюць з валентнасц³ прэдыката ³ як³я пазней вызначаюць сказ; яны адносяць увесь змест сказа да пэ¢нага месца ³ часу, уключаюць яго ¢ прычынна-вын³ковыя аднос³ны» [Адамец, Грабе, 1968, 191]. Так³я лексемы перадаюць разнастайныя акал³чнасныя характарыстык³, выконваюць ролю «с³туацыйнай кул³сы», маюць «рамачную функцыю»: Нягледзячы на жн³веньскую цеплыню, Сераф³ма ²ванав³ча крыху л³хаман³ла

(А. Ас³пенка). Н. Ю. Шведавай адзнача¢ся ³ той момант, што так³х кампанента¢ у структуры сказа можа быць некальк³, напр.: У першыя верасн¸¢ск³я дн³ на полацк³я вул³цы прыйдзе свята, якога горад яшчэ не веда¢ (Ó. Àðëî¢); Пасля дажджу ¢ жн³веньск³ адвячо- рак асабл³ва востра пахла каровам³, полем ³ малаком, якое каровы несл³ (². Шамяк³н).

С³туанты могуць быць апушчаны без шкоды для структуры i семантыкi сказа, бо яны толькi дапа¢няюць асно¢ную iнфармацыю ¢казаннем на розныя акалiчнасцi. Вось гэтай сва¸й неабавязковасцю (факультаты¢насцю) сiтуанты адрознiваюцца ад дэтэрмiнаваных дапа¢нення¢, ная¢насць якiх (у большасцi выпад-

93

ка¢) звязваецца з утварэннем пэ¢ных канструкцый (звычайна безасабовых, iнфiнiты¢ных ³ пасес³¢ных). Хаця ¢ некаторых выпадках i сiтуанты з’я¢ляюцца неабходным структурным кампанентам безасабовых сказа¢ са значэннем стану навакольнага асяроддзя цi адчування жывых iстот: На душы зно¢ пасвятлела (В. Карамаза¢). Пара¢н.: Ц¸пла. Мне ц¸пла. Пад снегам ц¸пла. На дварэ ц¸пла. У маi ¢жо ц¸пла.

Прэдыкаты¢ная аснова сказа, акрамя адз³ночных дэтэрм³нанта¢ ³ с³туанта¢, можа пашырацца цэлай дэтэрм³наванай групай – гэта «аб’яднанн³ розна³менных неаднародных даданых члена¢, як³я не ¢ступаюць у азначальныя ц³ ¢дакладняльныя аднос³ны адз³н з адным» [Шведова, 1964, 93], íàïð.: Ïàä âàðû¢í¸þ íà öâ¸ðäóþ ¢таптаную дарожку нацерушыла дробнага снегу, як ³нею (². Пташн³ка¢).

Варта звярнуць увагу, што адназначнага ста¢лення да прапанаванага паняцця ³ тэрм³на ¢ сучаснай л³нгв³стыцы не ³снуе. Так, Г. А. Золатава пагаджаецца з вылучэннем дэтэрм³нанта¢, але тольк³ пад тэрм³нам пашыральн³ка¢ сказа, ³ тольк³ ¢ дачыненн³ да с³туанта¢, тым самым звужаючы гэтае паняцце [Золотова, 1973, 105]. Л. Д. Часнакова, наадварот, сцвярджае, што «тэрм³нам дэтэрм³нант можна абазначыць больш шырокую групу з’я¢, чым гэта прынята ¢ цяперашн³ час» [Чеснокова, 1991, 30–31]: ад пашыральн³ка¢ словазлучэння¢ – зварота¢ – простых сказа¢ да пашыральн³ка¢ складаных сказа¢.

Некаторым³ л³нгв³стам³ дэтэрм³нанты ³ с³туанты праз ³х ролю ¢ пабудове сказа, а таксама праз характар сувяз³ выводзяцца за межы традыцыйных члена¢ сказа. Аднак тое, што вылучаюцца яны, як правiла, сярод ускосных дапа¢нення¢, а таксама акалiч- насцей месца, часу, прычыны i некаторых iншых, дае падставы ³ншым мовазна¢цам разглядаць так³я кампаненты ¢ якасц³ члена¢ сказа. «Вызначаючы месца дэтэрм³нанта¢ у с³стэме даданых члена¢ сказа, асобна падкрэсл³м, што гэта не новыя даданыя члены, а тольк³ асобныя выпадк³ функцыянавання акал³чнасцей ³ дапа¢нення¢, спецыф³чнай уласц³васцю як³х з’я¢ляецца асобная паз³цыя ¢ сказе, што абумо¢л³вае невыразнасць сувязя¢ ³х з ³ншым³ членам³ сказа», а таму «дэтэрм³нант – гэта даданы член сказа (акал³чнасць ц³ дапа¢ненне) з паслабленай с³нтакс³чнай сувяззю» [Бабайцева, 1988, 81].

У беларуск³м мовазна¢стве дэтэрм³нанты разглядаюцца як даданыя члены: «Дэтэрм³нантам³ называюцца даданыя члены сказа (акал³чнасц³ ³ дапа¢ненн³), як³я адносяцца да ¢сяго сказа, азначаю-

94

чы яго ¢ цэлым, а не тольк³ гало¢ны член аднасаста¢нага ц³ адз³н з гало¢ных члена¢ двухсаста¢нага сказа» [Бандарэнка, 1986, 149].

Асно¢ны ж аргумент абсалютнага непрыняцця гэтай канцэпцы³ можна звесц³ да аднаго пастулату: «словаформа ¢ваходз³ць у склад сказа тольк³ праз сувязь з ³ншым³ словам» [Всеволодова, 2000, 166], à òàìó «ò. çâ. дэтэрм³нант на самай справе за¢с¸ды з’я¢ляецца паз³цыяй ц³ прысло¢най, ц³ абумо¢ленай» [тамсама, 327].

Л²ТАРАТУРА

Адамец, Грабе, 1968: Адамец П., Грабе В. Трансформация, синтаксическая парадигматика и члены предложения // Slavia. 1968. T. 34, ¹ 2. С. 185–192.

Бабайцева, 1988: Бабайцева В. В. Система членов предложения в современном русском языке. М.: Просвещ., 1988. 159 с.

Бандарэнка, 1986: Бандарэнка Т. П. Даданыя члены сказа // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 131–150.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1987. 320 с.

Бурак, 1994: Бурак Л. ². Структурнае чляненне сказа // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 536–538.

Всеволодова, 2000: Всеволодова М. В. Теория функционально-коммуни- кативного синтаксиса: Учеб. М.: Изд-во МГУ, 2000. С. 319–336.

Золотова, 1973: Золотова Г. А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М.: Наука, 1973. 352 с.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н. Уводз³ны // Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Су- часная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. С. 3–46.

Кротевич, 1960: Кротевич Е. В. Слово, часть речи, член предложения. К вопросу о их соотношении. Львов: Изд-во Львов. ун-та, 1960. 19 с.

Лепеша¢, 2002: Лепеша¢ ². Я. Сучасная беларуская л³таратурная мова: спрэчныя пытанн³: Дапаможн³к. Гродна: ГрДУ, 2002. С. 192–194.

Малащенко, 1992: Малащенко В. П. О синкретизме детерминантов // Явления синкретизма в синтаксисе русского языка: Сб. Ростов н/Д.: Изд-во Рост. ун-та, 1992. С. 43–56.

Ìiõíåâi÷, 1973: Мiхневiч А. Я. «Прэдыкаты¢нае азначэнне» ¢ беларускай ³ ³ншых славянск³х мовах // Тыпалог³я ³ ¢заемадзеянне славянск³х мо¢ ³ л³таратур. Мн., 1973. С. 156–157.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Синтаксис // Кривицкий А. А. и др. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 250–273.

Наркев³ч, 1959: Наркев³ч А. ². Даданыя члены сказа // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 36–99.

Рабчинская, 1994: Рабчинская И. А. Функциональные резервы простого предложения. Мн.: Нар. асвета, 1994. 130 с.

Сцяцко, 1990: Сцяцко П. У. ³ ³нш. Сло¢н³к л³нгв³стычных тэрм³на¢ / П. У. Сцяцко, М. Ф. Гул³цк³, Л. А. Антанюк. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. 222 с.

95

Тарашкев³ч, 1991: Тарашкев³ч Б. Беларуская граматыка для школ: Факс³м³льнае выданне. Мн.: Нар. асвета, 1991. 136 с.

Шведова, 1964: Шведова Н. Ю. Детерминирующий объект и детерминирующее обстоятельство как самостоятельные распространители предложения // Вопр. языкознания. 1964. ¹ 6. С. 77–93.

Чеснокова, 1991: Чеснокова Л. Д. Проблема членов предложения в теоретическом и методическом аспектах. Таганрог: ТГПИ, 1991. 215 с.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 272 с.

АДНАСАСТА¡НЫЯ СКАЗЫ

Л³нгв³стычны статус аднасаста¢ных сказа¢

У пачатку XX ст. у беларускай лiнгвiстыцы не вылучал³ся сказы аднасаста¢ныя, бо разглядал³ся яны, як прав³ла, у межах няпо¢ных двухсаста¢ных, пакольк³ да няпо¢ных аднос³л³ся сказы, «у як³х няма навочных дзейн³ка ³ выказн³ка, але яны само сабою мысляцца, напр.: Працаваць вучыся зрана, у маладыя гады; Далей паложыш – бл³жэй возьмеш; Жыта здратавал³ коньм³»

[˸ñ³ê, 1926, 45]. М³ж тым некаторыя ³х тыпы тэрм³налаг³завал³ся як сказы адначленныя – ³менныя ц³ дзеясло¢ныя. Так, да сказа¢ ³менных (выражаных адным дзейн³кам) аднос³л³ наступныя канструкцы³: Сорам! Гвалт!; Дзень добры! Дабранач!; Тата! Лыска!; Вады! Спаць!; да сказа¢ дзеясло¢ных (выражаных адным выказн³кам) – тыпу: Ñâ³òàå; Ãðûì³öü [тамсама, 52–54]. Але ¢жо бл³жэй да сярэдз³ны стагоддзя наро¢н³ са сказам³ двухсаста¢ным³, што маюць абодва гало¢ныя члены, стал³ адрозн³ваць ³ сказы тольк³ з адным гало¢ным членам – аднасаста¢ныя31. «Аднасаста¢ныя сказы з’я¢ляюцца па сва¸й структуры сказам³ зус³м закончаным³, што не патрабуюць папа¢нення адсутнага члена. Гэтым яны адрозн³ваюцца ад няпо¢ных сказа¢ з прапушчаным дзейн³кам або выказн³кам» [Ðûñ³íà, 1939, 110].

Разам з тым ³ на с¸нняшн³ дзень лiнгвiсты не маюць адзiнага погляду на тэрмiналагiзацыю самога прэдыкаты¢нага цэнтра аднасаста¢ных сказа¢. У беларускай с³нтакс³чнай навуцы выразна

31Размежаванне паняцця¢ двухсаста¢ныя / аднасаста¢ныя сказы было праведзена А. А. Шахматавым у кн³зе «Синтаксис русского языка» (1941). З яго канцэпцы³ вынiкала, што аднасаста¢ныя сказы – гэта асобыя канструкцыi, прэдыкаты¢ную аснову якiх утварае адзiн гало¢ны член, падобны цi да выказнiка, цi да дзейнiка двухсаста¢нага сказа.

96

акрэсл³л³ся дзве паз³цы³ ¢ дачыненнi да сiнтаксiчнай характарыстыкi граматычнай асновы так³х сказа¢.

Згодна з адной з ³х, прэдыкаты¢ная аснова аднасаста¢ных сказа¢, услед за А. А. Шахматавым, тэрмiналагiзуецца як ãàëî¢íû ÷ëåí, бо ¸н адзiн арганiзуе прэдыкаты¢ную аснову сказа, не прыстасо¢ваючы сваю форму нi да якога члена сказа, хаця ³ прыпадабняецца фармальна да дзейн³ка ц³ выказн³ка. «Аднак паводле зна- чэння гало¢ны член аднасаста¢нага сказа не можа быць атаясамлены н³ з дзейн³кам, н³ з выказн³кам двухсаста¢нага сказа: ¸н абазна- чае незалежную адзнаку ц³ сцвярджае ная¢насць прадмета, але не выражае аднос³на¢ прадмета ³ адзнак³, як дзейн³к ³ выказн³к двухсаста¢нага сказа» [Бурак, 1987, 103]. Больш таго, некаторым³ л³нгв³стам³ катэгарычна зазначаецца, што, «характарызуючы структуру дзеясло¢ных аднасаста¢ных сказа¢, трэба карыстацца тэрмiнам ãàëî¢íû ÷ëåí (аднасаста¢нага сказа)», «называць так³ член выказн³кам няправ³льна» [Бандарэнка, 1986, 211].

Процiлеглую пазiцыю абгрунтавала руск³ мовазнавец Е. М. Галкiна-Федарук, якая ¢ многiм дапо¢нiла i пашырыла ву- чэнне Шахматава пра аднасаста¢ныя сказы. «Зыходзячы з таго, што дзейн³к i выказн³к з’я¢ляюцца цэнтрам³, як³я арганiзуюць сказ, то неабходна ³ канструкцы³ з адным гало¢ным членам анал³заваць у адпаведнасц³ з гэтым³ цэнтрамi-арган³затарам³» [Ãàë- êèíà-Федорук, 1959, 12]. Акрамя таго, у апошнi час выказнiк разглядаецца як член сказа, што азначае не прымету дзейнiка, а прэдыкаты¢ную прымету прадмета ма¢лення, якая можа быць i не названая ¢ дзейнiку, што тэарэтычна апра¢двае выкарыстанне тэрмiна выказнiк [Бабайцева 1988, 117]. Гэтага пункту гледжання трымаюцца ¢ беларускай с³нтакс³чнай навуцы М. С. Я¢нев³ч, П. У. Сцяцко, В. М. Абабурка, Л. А. Антанюк ³ ³нш. л³нгв³сты, таму аднасаста¢ныя сказы ³м³ падзяляюцца на дзве групы – дзейн³кавыя ³ выказн³кавыя [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 137; Абабурка, 1992, 189; Сцяцко, 1994, 16; Антанюк, 2003, 261].

Нярэдка навуко¢цы карыстаюцца абодвума тэрмiнамi як сiнанiмiчнымi паняццямi дзеля таго, каб пазбегнуць тэрмiналагiчна-

га разрыву ¢ курсе вышэйшай школы i школьнай практыцы. Значыць, аднасаста¢ныя сказы – гэта так³я сказы, прэдыка-

ты¢ны цэнтр як³х складае адз³н гало¢ны член.

Спецыфiка аднасаста¢ных сказа¢ з пункту гледжання ³х фармальнай арган³зацы³ ¢ тым, што:

гэта асобы семантыка-структурны тып простага сказа, якi арганiзуецца на аснове адзiнага гало¢нага члена;

97

адсутнасць другога гало¢нага члена – не паказчык яго структурнай непа¢наты;

калi ¢ двухсаста¢ных сказах прэдыкаты¢ныя адносiны выражаюцца аналiтычна, праз адносiны дзейнiка i выказнiка, то гало¢ны член займае абсалютна незалежную пазiцыю i прэдыкаты¢насць выражаецца праз пазiцыю аднаго члена сказа – сiнтэтычна.

Аднасаста¢ныя сказы варта размяжо¢ваць з няпо¢ным³. Íÿïî¢íûìi з’я¢ляюцца сказы з лексiчна незамешчанымi сiн-

таксiчнымi паз³цыям³, г. зн. «у якiх фармальна адсутнiчае адзiн або некалькi члена¢ сказа, што падказваюцца абстав³нам³ размовы, кантэкстам ц³ ¢ласным³ лекс³ка-граматычным³ сродкам³ сказа» [Ëàïà¢, 1966, 451].

Няпо¢нымi лiчацца сказы з пункту погляду iх структурнай арганiзацыi пры супаста¢леннi з по¢нымi мадэлямi; у сэнсе ж перадачы iнфармацыi яны па¢навартасныя, камунiкацыйна дастатковыя адзiнкi (калi абапiраюцца на кантэкст цi ма¢ленчую сiтуацыю), напр.: За дуброваю на Панскiм возеры жаласна енчылi кнiга¢кi. Л¸талi i плакалi (В. Карамаза¢); – Адз³н ³льготны, кал³ ласка (у касе метро).

Апушчаныя члены сказа л¸гка ¢зна¢ляюцца з кантэксту, але ¢ большасцi выпадка¢ пастано¢ка iх на свае пазiцыi ¢ структуры сказа парушае яго лаканiчнасць i выразнасць, а ¢ некаторых выпадках выя¢ляе ненатуральнасць ма¢лення, напр.: За тыдзень «Маскв³ч» застая¢ся пад соснам³, засты¢. Не заводз³цца. Скрыг³ча тольк³, чыркае ды зумкае напуста, не абуджаючы «божай ³скры» (Я. Брыль) (у друг³м ³ трэц³м сказах прапушчаны дзейн³к).

Апускацца могуць як даданыя, так i гало¢ныя члены ¢ двухсаста¢ных i аднасаста¢ных сказах. Самымi разнастайнымi паводле граматычнага складу з’я¢ляюцца няпо¢ныя сказы ¢ дыялагiч- най мове, бо шмат якую вербальную ³нфармацыю дапа¢няюць або замяняюць пазамо¢ныя фактары: мiмiка, жэсты, сам³ абстав³ны. Таму ¢ склад няпо¢ных сказа¢ уваходзяць толькi тыя кампаненты, якiя падтрымлiваюць i разгортваюць далейшае паведамленне, напр.: – Куды, кума, едзеш? – За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства. – Чаго? – Там, кажуць, курэй ³ каршуны не дзяруць... – А бараны ¢ тым царстве ¸сцека? – абл³зну¢ся во¢к. – Ды ³м³ там хоць гаць гац³! (Казка).

У залежнасц³ ад сферы выкарыстання адрозн³ваюць дзве разнав³днасц³ няпо¢ных сказа¢: кантэкстуальныя ³ с³туацыйныя, «пакольк³ кантэкст ³ с³туацыя абумо¢л³ваюць непа¢нату саставу

98

сказа ³ разам з тым дапамагаюць зразумець гэтыя сказы, нягледзячы на пропуск тых ц³ ³ншых члена¢» [Бандарэнка, 1986, 244].

К а н т э к с т у а л ь н ы м i называюцца няпо¢ныя сказы з неназванымi членамi сказа, якiя згадвал³ся ¢жо ¢ папярэдн³м кантэксце: Шчодра öâ³¢ гэтай вясною сад. Спачатку в³шн³ ³ грушы, потым – яблын³ (². Мележ) – апушчаныя выказн³к³; Прапал³ парасяты. À áûë³ æ – люба-дорага з³рнуць: чысценьк³я, беленьк³я, сыценьк³я – хоць на выставу (Т. Супранов³ч) – апушчаны дзейн³к; У нас цяпер яблыка¢ няма куды дзяваць. Сыплюцца, гн³юць. Св³нням па кашы нос³м (А. Жук) – у 2-м сказе прапушчаны дзейн³к, у 3-м – дапа¢ненне.

С i т у а ц ы й н ы м ³ называюцца няпо¢ныя сказы з неназванымi членамi, якiя падказваюцца акал³чнасцям³ ¢ пэ¢ных абстав³нах, яны зразумелыя тольк³ з самой сiтуацыi. У такiх сказах ма¢ленчая сiтуацыя кампенсуе пропуск, а форма ная¢ных члена¢ сказа ¢казвае на граматычную сувязь з iмi, напр.: – На вакзал, кал³ ласка! – Не. У парк еду. – Кал³ ласка! – Сядайце (À. Æóê); Ваш праязны! (у трамва³).

Пераходную групу памiж по¢нымi i няпо¢нымi сказамi займаюць элiптычныя сказы (àä ãðý÷. elleipsis ‘пропуск’), у якiх ад-

сутнiчае дзеясло¢-выказнiк, накшталт: У канверце два л³стк³

(Ô. ßíêî¢ñêi); У чэрвен³ – цяпло, у л³пен³ – гаркота… (Т. Бондар); На сталах рознакаляровыя карты, турыстычныя часоп³сы, рэкламныя буклеты (Л. Леванов³ч). У адрозненне ад няпо¢ных сказа¢, сэнс якiх вын³кае толькi з кантэксту цi пэ¢ных абстав³на¢, элiптычныя сказы – адзiнкi сэнсава i сiнтаксiчна самастойныя, змест якiх зразумелы са структуры самiх сказа¢. Пры адсутнасцi выказнiка ¢ сказ абавязкова ¢ваходзяць даданыя члены з яго складу (звычайна акалiчнасцi месца), значэнне якiх якраз i кампенсуе пропуск выказнiка, напр.: На стале тры экземпляры кн³жк³ (Ô. ßíêî¢ñêi); Пад вокнам³ – бэз (В. Карамаза¢); На дварэ – сiнь. А на ¢сходзе – чырвань (А. Чарнышэвiч).

На сучасным этапе сiнтаксiчнай навукi ¢с¸ больш прых³льн³ка¢ набывае г³потэза, згодна з якой шахмата¢скi падзел сказа¢ на адна- i двухсаста¢ныя ¢жо неактуальны. Так, Г. А. Золатава адзначае, што вылучэнне аднасаста¢ных сказа¢ было прагрэсi¢ным крокам для ¢парадкавання сiнтаксiчных канструкцый, але зараз, калi размяжо¢ваюцца паняццi мовы i ма¢лення, яно вычарпала сябе, таму што за аднасаста¢ныя сказы 1) прымалiся ма¢ленчыя рэалiзацыi двухсаста¢ных мадэля¢ з кантэкстным цi сiтуацыйным элiпсiсам (Пiшу пiсьмо; С¸ння выдадуць стыпен-

99

дыю; У газеце пiшуць пра новае павышэнне цэн; Дзе будзеце сустракаць свята?) ³ 2) не было пераадолена марфалагiчнае абмежаванне ва ¢я¢леннях аб спосабах выражэння дзейнiка (¸н можа быць не толькi ¢ назо¢ным склоне) [Золотова, 1986, 76]. А таму, зыходзячы з таго, што сказ служыць акту мыслення (значыць, суб’ект i прэдыкат думкi-суджэння павiнны адпавядаць яго двум граматычным цэнтрам), лiнгвiсты прапануюць разглядаць дзейнiк не толькi ¢ назо¢ным, але ³ ва ¢с³х астатн³х склонах. Так, французск³ лiнгвiст М. Гiро-Вэбер прапанавала тэрмiн сiнтаксiч- ны дзейнiк у дачыненнi да iменнага кампанента ¢ любым склоне, якi спалучаецца з выказнiкам прэдыкаты¢най сувяззю i ¢тварае правiльнае i граматычна дастатковае выказванне: Бацькi не было; Мне пашанцавала; Часу не хапае [Ãèðî-Вебер, 1979, 66]. Польская даследчыца Д. Вячорэк прапануе тэрмiналагiзаваць такога кшталту дзейнiк³ як непрамыя (ускосныя, ненамiнаты¢ныя) i дыферэнцыруе iх так: генiты¢ны: Öóäࢠна свеце не бывае; äàòû¢íû: Ìíå нездаровiцца; акузаты¢ны: Хворага íóäçiöü; iнструментальны: Ударыла громам; Ç хворым дрэнна; лакаты¢ны: Íà àêiÿíå штармiла; У скронях закалола [Вечорек, 1991, 73].

У дадзеным выпадку, як бачна, на ролю дзейнiка прапануецца семантычны суб’ект, ³ тым самым сумяшчаюцца фармальны ³ семантычны аспекты сказа (дзейнiк / семантычны суб’ект ³ выказнiк / семантычны прэдыкат).

Дзеясло¢ныя аднасаста¢ныя сказы

Напачатку клас³ф³кацыя аднасаста¢ных сказа¢ у беларуск³м мовазна¢стве была невыразнай ³ шмат у чым заблытанай. Так, аднасаста¢ныя сказы падзялял³ся на два тыпы ¢ залежнасц³ ад характару гало¢нага члена – сказы з выказн³кам ³ сказы з дзейн³кам, але адны ³ тыя канструкцы³ траплял³ ¢ абодва тыпы. Пара¢н. гэтую дыферэнцыяцыю ¢ розныя гады: у «С³нтакс³се беларускай мовы» (1939), раздзел нап³саны С. ². Рыс³най, ³ ¢ «Курсе сучаснай беларускай л³таратурнай мовы» (1959), раздзел падрыхтаваны М. Г. Булахавым (табл. 10). Кал³ ¢ першай клас³ф³кацы³ я¢на адсутн³чае лаг³чнасць ³ с³стэмнасць (сказы кл³чныя ³ ап³сальныя размешчаны ¢ абодвух тыпах), то больш позн³я працы пазба¢леныя гэтага недахопу [Булаха¢, 1959; Гурск³, 1962].

100

У сучаснай л³нгв³стыцы пры класiфiкацыi аднасаста¢ных сказа¢ да ¢ваг³ прымаецца не толькi ³х фармальна-граматычная характарыстыка, але i семантыка. Калi ¢лiчваць толькi граматычныя паказчыкi – спосабы выражэння гало¢ных члена¢, то выразна можна вычленiць «марфалагiчныя» тыпы такiх сказа¢: Цiшыня. Холадна. Змяркаецца. Ñöiõíi! Ìà¢÷àöü! Àëå êàë³ ¢çÿöü òàêiÿ ïàðû ñëî¢, ÿê дыхаецца ³ ¢смiхаецца, гразка i моцна, цяплынь i iмкненне, çÿáiöü i крычаць, то в³давочна, што пры фармальным падабенстве яны адрознiваюцца сваiм сiнтаксiчным патэнцыялам. Першыя могуць арган³зо¢ваць аднасаста¢ныя сказы, а друг³я – толькi ¢ваходз³ць у двухсаста¢ныя ¢ якасц³ аднаго з гало¢ных члена¢ ц³ быць даданым.

Пры вылучэнн³ тыпа¢ дзеясло¢ных аднасаста¢ных сказа¢ к³руюцца структурна-семантычным прынцыпам, сутнасць якога ¢ тым, што пры дыферэнцыяцы³ «неабходна ¢л³чваць семантыку сказа па ступен³ пэ¢насц³ дзеяння ³ суаднос³на¢ гэтай семантык³ з формай выражэння гало¢нага члена» [Бандарэнка, 1986, 210] (òàáë. 11).

Òàáë³öà 11

АДНАСАСТА¡НЫЯ ДЗЕЯСЛО¡НЫЯ СКАЗЫ

сказы з абагульненым значэннем

101

Пэ¢на-асабовыя – такiя аднасаста¢ныя сказы, якiя абазнача- юць дзеянне непасрэдных удзельнiка¢ ма¢лення – мо¢цы цi яго суразмо¢цы, таму гало¢ны член выражаецца дзеясловам 1-й цi 2-й асобы адзiночнага (радзей) множнага лiку цяперашняга або будуча- га часу абвеснага, а таксама загаднага ладу: Люблю вясновыя дажджы, чакаю ³х, як абна¢лення (Í. Ìàå¢ñêàÿ); Табе складаю шчыры свой санет, прапрадзеда¢ маiх жывая мова... (Å. Ëîñü); Ну, дзядзька Па¢люк, бывай ³ л³хам не пам³най (М. Зарэцк³).

У такiх сказах акцэнтуецца само дзеянне, а значэнне канкрэтнай асобы перадаецца асабовымi канчаткамi дзеяслова (дзейнiк ÿ, òû, ìû, âû тут з’я¢ляецца збытко¢ным).

Лаканiчнасць i дынамiзм пэ¢на-асабовых сказа¢ спрыяе iх акты¢наму выкарыстанню ¢ афiцыйна-справавым стылi: Прашу ¢ключыць мой даклад у канферэнцыю; Звяртаю вашу ¢вагу...; эпiсталярным жанры: Âiíøóþ... , Жадаю... , Çû÷ó… , у гутарковай

мове i творах мастацкай лiтаратуры, асаблiва паэзii. Няпэ¢на-асабовыя – аднасаста¢ныя сказы, якiя абазначаюць

дзеянне няпэ¢най або невядомай асобы, гало¢ны член iх выражаецца дзеясловам у форме 3-й асобы множнага лiку цяперашняга, будучага цi прошлага часу, напр.: У хаце спявал³. Спявал³ ц³ха

(Ô. ßíêî¢ñê³); У дзверы а¢дыторыi нясмела пастукалi.

Няпэ¢на-асабовыя сказы выкарысто¢ваюцца ¢ трох выпадках:

калi суб’ект дзеяння вядомы, але няма патрэбы яго называць: Вас выклiкаюць у дэканат; Яго чакаюць дома к абеду; Пасажыра¢ запрашаюць прайсцi на пасадку (магчымыя ¢дзельнiкi падказваюцца характарам самога дзеяння i акалiчнасцю месца);

суб’ект дзеяння невядомы: Звестк³ перадал³ праз суседа; На балконе тэатра патушылi святло; Да вас прыйшлi;

суб’ект дзеяння знарок апускаецца: Кажуць, што ...; Мне патэлефанавалi i паведамiлi пра гэта; С¸ння прынясуць часопiсы.

Такiя сказы амаль не выкарысто¢ваюцца ¢ навуковым i афi- цыйна-справавым стылi (праз сваю семантыку няпэ¢насцi), за выключэннем аб’я¢, а пашыраны ¢ размо¢ным i мастацкiм, напр.: Пра чалавека звычайна мяркуюць па яго справах; Стварылi нам усе ¢мовы, // Каб адвучыць ад роднай мовы (С. Грахо¢скi); Мне кажуць пра прарока¢ (Н. Арсеннева).

Традыцыйна ¢ беларуск³м мовазна¢стве сярод групы асабовых сказа¢ вылучаюць абагульнена-асабовыя сказы. Аднак паводле

свайго граматычнага выражэння гало¢ны член так³х сказа¢ цалкам супадае ц³ з формай, якую мае гало¢ны член аднасаста¢нага пэ¢на-асабовага сказа (дзеясло¢ у форме 2-й ц³ 1-й асобы адзiночна-

102

га або множнага лiку цяперашняга, будучага часу ц³ загаднага ладу) або (значна радзей) з формай, якую мае гало¢ны член ня- пэ¢на-асабовага сказа (дзеясло¢ у форме 3-й асобы). Адрозненне т. зв. абагульнена-асабовых сказа¢ ад названых тыпа¢ заключаецца ¢ ³х семантыцы: яны абазначаюць дзеянне, што ¢ аднолькавай ступенi можа адносiцца да любой асобы, да кожнага: Добрага чалавека не перахвал³ш (М. Лынько¢); Любiце i шануйце родную мову! (Я. Колас); Не патрабуй ад жыцця болей, чым ты варты (Г. Ваш- чанка); Заб³л³ зайца не заб³л³, але ж, брат, гуку нараб³л³ (Я. Колас).

Семантычная асаблiвасць такiх сказа¢ у тым, што яны адлюстро¢ваюць назiраннi, якiя звязаны з абагульняльным характарам жыцц¸вых з’я¢ i сiтуацый. Падкрэслiваюць, што гэтыя назiраннi датычацца не канкрэтнага чалавека, а любога, калi ¸н сутыкаецца з падобнымi праявамi (гэтым абумо¢леныя i граматычныя адрозненнi ад пэ¢на-асабовых сказа¢, што выражаюць аднесенасць да канкрэтнай асобы): ²дучы да свайго, не тапчы чужога (Л. Галубов³ч); Будзем плыць памалу далей, хоць дал¸ка бераг³ (Я. Колас). Абагульняльны характар дзеяння i суаднесенасць яго з многiмi асобамi дазваляюць перадаваць у такiх сказах паведамленнi, якiя ¢спрымаюцца як выснова або заключэнне адносна розных з’я¢ i факта¢ рэчаiснасцi: Раней чым падумаць, скажы, бо падума¢шы, ужо не скажаш (Ì. Êî¢çê³); Жыв¸м калгасам, пам³раем аднаасобна (Л. Галубов³ч); Працуй як трэба, то будзеш спаць, хоць шылам кал³ (Я. Колас); Увесь час варушымся, зб³раем, канца патрэбам тым не маем (Я. Колас).

Таму, зыходзячы з ³х асно¢най семантычнай прыметы – абагульненасц³, абсалютна неправамерна ³ немэтазгодна вылучаць ³х тольк³ ¢ групе аднасаста¢ных асабовых сказа¢, таму што такая семантыка ¢ласц³ва ³ ³нф³н³ты¢ным, ³ безасабовым, а таксама двухсаста¢ным сказам32, ïàðà¢í.: Справ³цца з бядою можна грамадою (Я. Колас); Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем, каб душою не ачарсцвець, каб не страц³ць святое штосьц³ (Р. Барадул³н); К³нь ты жарты, чалавеча, бо тут жарты недарэчы (ß. Êî-

лас). Так³м чынам, больш карэктна ³ мэтазгодна гаварыць пра сказы з абагульненым значэннем як у дачыненн³ да розных тыпа¢ ад-

насаста¢ных сказа¢, так ³ ¢ аднос³нах да сказа¢ двухсаста¢ных.

32Пара¢найце падобны пункт гледжання, дзе двухсаста¢ныя сказы адносяцца да абагульнена-асабовых: А па дарозе ты з кашом у лес шыбуеш ц³хачом (Я. Колас); ² ¢ як³ б бок вы н³ пайшл³, усюды вас акружае лес («Звязда»). «У гэтых сказах дзейн³к³ òû, âû не паказваюць на канкрэтную асобу, а маюць агульны сэнс (наогул «ты», «вы», кожны, усяк³)» [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987,

137–138].

103

Безасабовымi з’я¢ляюцца аднасаста¢ныя сказы, якiя называюць працэс або дзеянне цi стан, што адбываюцца незалежна ад акты¢нага дзеяча: Ветрана з самага рання (À. Âÿðöiíñêi); Непрыкметна неяк разв³днела (Â. Áûêà¢); А на душы, бы ¢ склепе, сыра… (Р. Барадул³н).

Паводле марфалагiчнай выражанасцi гало¢нага члена адрознiваюць безасабовыя сказы з гало¢ным членам, як³ прадста¢лены:

1)безасабовым дзеясловам: Душна, ц³ха вечарэла (À. Æóê);

На адзiноце з дубровай добра думалася (В. Карамаза¢); За акном змяркаецца (М. Гамолка); Чуць мароз³ла (². Шамяк³н); Вечна ча- лавеку нечага бракуе (А. Кудравец); Задажджыла. Як восенню

(Т. Бондар);

2)асабовым дзеясловам у форме безасабовасцi (форма 3-й асобы адзiночнага лiку цяперашняга цi будучага часу або нiякага ро-

ду для прошлага часу): Здаецца, навальнiцу прагнала

(Ó. ßãî¢äç³ê); Пахла свежа¢скапанай зямл¸й (Л. Дайнека); Часу катастрафiчна не хапае (А. Кудравец);

3) прэдыкатывам (са звязкай цi без): Росна i сонечна

(Я. Брыль); Сiле розуму не трэба (народн.); Пуста без цябе (С. Грахо¢скi); На дварэ было ¢жо ц¸мна, халаднавата ³, здаецца, расяна

(Ã. Äàë³äîâ³÷); Ц³ха зраб³лася ¢ наваколл³ (Р. Барадул³н).

Часта прэдыкатывы выкарысто¢ваюцца ¢ спалучэннi з iнфiнiтывам: Без пра¢ды можна iснаваць, а жыць без пра¢ды немагчы- ма (С. Грахо¢скi); Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем... (Р. Барадулiн);

4)дзеепрыметнiкам залежнага стану (са звязкай цi без): У маленьк³м пакойчыку было моцна накурана (Л. Арабей); На небе было кучамi насыпана зорак (М. Гамолка); З мiнулым пакончана

(А. Асiпенка);

5)фразеалагiзаванымi канструкцыямi: На¢сцяж ад гумна было рукой падаць да н³зенькай ³ нейкай адз³нокай пры хле¢чуку хац³нк³ (Â. Áûêà¢); Дзяцей як ветрам выдзьмула; Мне неяк стала не па сабе (М. Зарэцк³); Пра¢да, лейтэнанту цяпер было не да курава (Â. Áûêà¢).

Спецыфiчна беларускамо¢нымi з’я¢ляюцца безасабовыя сказы, гало¢ны член якiх:

выражаны адмо¢ным словам íÿìà: Íÿìà вяртання i íå áó-

äçå (Í. óëåâ³÷); Цярпл³вей нас íÿìà на свеце, даверл³вей за нас íÿìà (С. Грахо¢ск³);

утвораны на аснове ¢стойлiвых спалучэння¢ дзеяслова¢ тыпу: брацца, збiрацца, хiлiцца, iсцi ³ пад. з прыназо¢нiкава-склона-

104

вымi формамi назо¢нiка: На дзень занялося (народн.); Хiлiлася да восенi. Ужо моцна хiлiлася. Жо¢клi каштаны (У. Караткевiч); Бралася пад по¢нач (У. Карпа¢); На дождж верне (В. ²патава); Ñõ³ë³ëà ç ïî¢äíÿ (Я. Брыль); Бралася на трэцюю гадзiну дня (Ó. ßãî¢äç³ê); Збiраецца на дождж (². Грамов³ч); На мароз бярэцца (М. Лобан);

арганiзаваны спалучэннямi адмо¢я, iнфiнiтыва i займеннiка цi прысло¢я: У нас цяпер яблыка¢ няма куды дзяваць

(À. Æóê); Поту з твару ³ то няма кал³ выцерц³ (А. Ас³пенка); Гаварыць больш íå áûëî àá ÷ûì. ² ма¢чанне раб³лася нясцерпным… (У. Караткев³ч); Цяпер ужо не было як заставацца ¢ хаце. Богша выйша¢ (А. Ас³пенка);

выражаны словам³ вiдаць, чуваць i вiдно, чутно ¢ сцвярджальных цi адмо¢ных сказах: У чорных вокнах íå â³äàöü áûëî ³ чырванаватых водсвета¢ газн³чак (Â. Áûêà¢); За спакойным тонам п³сьма чуваць вял³кае хваляванне, можа, нават гора (У. Дамашэв³ч).

Асобны тып безасабовых сказа¢ складаюць сказы адмо¢ныя, як³я «з’я¢ляюцца безасабовым³ тольк³ пры адмо¢³» [Рыс³на, 1939, 115], а пры яго адсутнасц³ пераходзяць у асабовыя, пара¢н.: Канспекта не было – Канспект бы¢.

Безасабовыя сказы ¢ структуры тэксту ¢жываюцца тады, калi патрабуецца адлюстраваць рэальнасць, у якой адбываюцца стыхiйныя, некiруемыя чалавекам працэсы i з’явы, перадаць мiмавольнасць i некантралюемасць пэ¢нага фiзiчнага цi псiхалагiчнага стану асобы, непазбежнасць у ажыцця¢леннi пэ¢ных дзеяння¢, iх магчымасць цi немагчымасць. «Безасабовыя» сказы – гэта ¢мо¢ны тэрмiн для большасцi такiх канструкцый, бо ¸н адлюстро¢вае структурную асаблiвасць – адсутнасць дзейнiка. А паводле значэння яны якраз могуць перадаваць душэ¢ны стан чалавека цi пэ¢ныя працэсы, што адбываюцца ¢ яго арганiзме цi з iм самiм. Так, паводле семантык³ вылучаюць наступныя тыпы безасабовых сказа¢, як³я ¢казваюць на:

а) змену часу сутак: …Адвечарэла. Ц³ша – быццам шкло (Ã. Áóðà¢ê³í); Разв³днялася. Чул³ся людск³я галасы, конск³ храп... (В. Карамаза¢); Перадсв³тальны змрок пачына¢ радзець. Святлела на ¢сходзе (У. Караткев³ч); На вул³цы вечарэе (². Грамов³ч);

б) атмасферна-метэаралагiчныя з’явы прыроды i змену надвор’я: Было ветрана, сцюдз¸на, снег, аднак, не ³шо¢. Можа, нават падмарожвала, але тольк³ ледзь-ледзь (Â. Áûêà¢); Прыпар-

105

вала: збiралася на дождж (Ã. Äàë³äîâ³÷); Над Гарадком грымела ³ бл³скала (В. Карамаза¢);

г) праявы стыхiйных прыродных сiл: Па разб³тай дарозе машыну кiдала з аднае ямы ¢ другую (М. Лобан); Матацыкл павяло ¢бок (². Шамяк³н); Страху рве з хаты (². Пташн³ка¢);

д) стан чалавека:

ôiçi÷íû: Як касой рэзала бок (². Мележ); Ва ¢с³х добра круц³ла ¢ жываце ад голаду (У. Караткев³ч); У галаве думк³ м³тус³л³ся, вострыя, калючыя. Аж балюча было ад ³х галаве (М. Зарэцк³); Шумела ¢вушшу (Л. Дайнека);

ïñiõi÷íû: На душы ¢ кап³тана было тужлiва i роспачна, як тольк³ ³ можа быць пасля пахавання (Â. Áûêà¢); Усярэдз³не сэрца – пустэльна ³ гола (М. Дукса); Вельм³ цяжка чалавеку аднаму

(А. Кудравец);

е) дзеяннi мiфiчнай сiлы: Пашчасцiла ж людзям. Куды яго панесла? Яму рупiла пабачыць кветку;

ж) мадальна-валявыя значэннi: С¸ння нельга жыць душою кволымi (С. Законн³ка¢); Трэба змагацца за самога сябе з сам³м сабою (Я. Брыль);

з) сцвярджэнне ц³ адмо¢е: Коням ¸сць дзе пасв³цца, воку ¸сць куды глядзець (У. Караткев³ч); Не было н³ надзей, н³ ратунку, н³

выйсця, а пакут ³ разлук наза¢жды – цераз край (С. Грахо¢ск³).

Iнфiнiты¢ныя сказы – аднасаста¢ныя сказы, гало¢ны член якiх выражаны незалежным iнфiнiтывам; яны абазначаюць дзеянне магчымае, немагчымае, неабходнае цi пажаданае: Старада¢няй Л³то¢скай Пагон³ не разб³ць, не спын³ць, не стрымаць (М. Багданов³ч); Нам бы шукаць як³х шляхо¢ далей ад блуду, а не чакаць сярод грахо¢ вял³к³х цуда¢ (А. Камоцк³).

Як асобны тып яны вылучаныя тольк³ ¢ другой палове ХХ ст. [Булаха¢, 1959; Гурск³, 1962; Бурак, 1987; Ан³чэнка, 1998 ³ ³нш.], ³ таму ¸сць важк³я падставы, пакольк³ ³ структурай, ³ семантыкай яны адрозн³ваюцца ад сказа¢ безасабовых. Так, у безасабовых сказах iнф³н³ты¢ – складн³к гало¢нага члена: трэба схадзiць, неабходна прачытаць, варта зазначыць – залежыць ад прэдыкатыва; у iнф³н³ты¢ных – ¸н адзiн займае пазiцыю гало¢нага члена ³ не залежыць нi ад якога слова.

З дапамогай ³нф³н³ты¢ных сказа¢ перадаюцца разнастайныя сэнсавыя ³ эмацыянальныя адценн³, як³я немагчыма выраз³ць у сказах безасабовых, таму што ¢ ³х дзеянне абстрагавана ад акты¢нага дзеяча, а ¢ iнф³н³ты¢ных яно ск³раванае да нейкай канкрэтнай асобы ц³ групы людзей. Семантыка ³нф³н³ты¢ных сказа¢

106

уключае спектр значэння¢ – ад нерашучасц³ да грубага загаду. У залежнасц³ ад мадальных адцэння¢ вылучаюць шэраг ³х функцыянальных тыпа¢ [Булаха¢, 1959, 140–141]. Гэта сказы, у як³х выражаецца:

пав³ннасць ³ неабходнасць, напр.: Ехаць за¢тра. Ледзь свет (А. Куляшо¢);

непазбежнасць або прадвызначанасць наступлення пэ¢най падзе³ кшталту: Быць бядзе!;

немагчымасць дзеяння (з выкарыстаннем часц³ц íå àáî ö³), íàïð.: Каму, як не табе, паслухаць жывую музыку вясны?

(Т. Хадкев³ч);

пажаданасць ажыцця¢лення дзеяння кшталту: Дастаць бы кусок зямл³, пабудаваць сваю хату ³ жыць, н³кога не баяцца, н³кому не гнуцца (Я. Колас);

пабуджэнне (загад, дазвол ³ ³нш.), напр.: Закрыць дарогу на сутк³! (Â. Áûêà¢);

нерашучасць, роздум, сумненне ¢ неабходнасц³ выканання дзеяння, напр.: ²ñö³ ö³ íå ³ñö³? (П. Панчанка) ³ ³нш.

намер высветл³ць штосьц³, меркаванне або запытанне (выкарысто¢ваюцца розныя пытальныя сродк³), напр.: ¨н ма¢ча¢. Што сказаць ¸й? (А. Куляшо¢).

²менныя аднасаста¢ныя сказы

У лiнгв³стычнай лiтаратуры да гэтага часу няма адзiнага падыходу да класiф³кацы³ ³менных сказа¢. Адны за аснову класiф³кацы³ бяруць iх семантыку, што вельмi пашырае межы так³х сказа¢ (сюды ¢ключаюцца назо¢ны ¢я¢лення, назы¢ныя канструкцы³), ³ншыя абмяжо¢ваюцца тольк³ нам³наты¢ным³ (пара¢н. розныя пункты гледжання на склад так³х сказа¢ (табл. 12).

107

Íàìiíàòû¢íûìi з’я¢ляюцца аднасаста¢ныя сказы, у якiх сцвярджаецца ная¢насць, iснаванне прадмета¢ цi з’я¢, напр.: Верасень. Халодны дождж (З. Мароза¢); Л³стапад. Млявы восеньск³ дзень з кроплям³ начной в³льгац³ на голым счарнелым галл³ прывакзальнай плошчы (Я. Скрыган); Задум¸ны дзень асенн³, ды з хмурынкаю на твары (Н. Мае¢ская). Гало¢ны член у ³х прадста¢лены назо¢нiкам у форме назо¢нага склону (адсюль i назва ад лац. nominativus), аднак яго пазiцыю могуць займаць i колькас- на-iменныя спалучэннi: Восень сорак другога года. Ц¸мная, мокрая ноч (Я. Брыль); Памор’е. Польшча. Год трыццаць дзевяты

(А. Зарыцк³).

М³ж тым дал¸ка не кожны назо¢нiк у назо¢ным склоне можа ¢тварыць такога кшталту сказы. Лексемы тыпу студэнцтва, адхiленнi, прамежак, меншасць, тып i пад. не маюць такой здольнасц³, ³ асно¢ная прычына – у семантыцы слова. Нам³наты¢ныя сказы арган³зуюцца на аснове лексем, як³я нам³нуюць сабой 1) з’явы, дзеянн³ i станы, што мысляцца ¢ часавай працягласцi: дождж, холад, снег, спякота, цiшыня, пагоня або прама ¢казваюць на час: лета, полудзень, ноч ³ ³нш.; 2) прадметы, што заключаюць у сабе значэнне прасторы цi размяшчэння ¢ прасторы: стол, кнiгi, млын, пляц, вакзал, дарогi ³ ³íø. [Михневич, 1969]. А таму намiнаты¢ныя сказы лексiчна абмежаваныя словамi, якiя здольныя перадаваць зна- чэнне быцц¸васцi, пара¢н.: З³ма. Мароз. Сняг³. Заве³. Вясна. Цяпло. Вада. Л³ле³… Ус¸ змяняецца бясконца! (З. Мароза¢); Круглае поле. Узгорк³. Каменне. Лес па краях, як сцяна (Я. Колас).

Граматычныя прыметы намiнаты¢ных сказа¢:

гало¢ны член сумяшчае ¢ сабе функцыю наймення прадмета / з’явы i iдэю яго iснавання, быцця: Дваццаты век. Бары ³ курганы. Радз³нны спе¢ ³ пошум Белавежы (ß. ßí³ø÷ûö);

яны толькi сцвярджальныя: Ран³ца. Шэрае, н³зкае неба.

Шэрае, ц³хае мора. ² свежы, зно¢ непераможна белы снег

(Я. Брыль);

маюць толькi рэальную мадальнасць i значэнне цяперашняга часу, а значыць, не валодаюць мадальнымi мадыфiкацыямi. «²х часавае значэнне не граматычнае, бо не мае граматычнай формы выражэння (яна не залежыць ад с³туацы³, ад кантэксту), а ¸сць лаг³чны вынiк з самога значэння быцця, iснавання прадмета¢ (з’я¢, падзей), яно з’я¢ляецца вытворным ад ³х мадальнасц³» [Ãà¢ðîø, 1975, 11]: Ц³шыня. Бяссонне зор. Акно, не зашкл¸нае н³воднай згадкай (Т. Бондар); Вось ³ ¢рач найвышэйшага класу. Сорак хв³л³н у змаганн³ за л¸с (ß. ßí³ø÷ûö);

108

няма прэдыкаты¢ных адносiна¢, а значэнне прэдыкаты¢насцi выражаецца iнтанацыяй канстатацыi: Восень. Падаюць яблыкi ¢ звонкiх садах. Вечар. Сонца расплавiла медныя шыбы

(М. Лужанiн).

Большасць с³нтакс³ста¢ сярод семантыка-функцыянальных тыпа¢ намiнаты¢ных сказа¢ вылучаюць два асно¢ныя: быцц¸выя (апiсальныя, экз³стэнцыяльныя) ³ ¢казальныя [Гурск³, 1962, 50; Ãà¢ðîø, 1975, 17–42; Бандарэнка, 1986, 229]. Кал³ апiсальныя сказы сцвярджаюць быцц¸ пэ¢най з’явы, напр.: Апала раса. Гарачыня. Хмаркi, як пух лябедз³ны (Я. Колас); Позняя ноч. Ц³шыня. Старонк³ добрай кн³г³ (Я. Брыль), то ¢казальныя, акрамя паведамлення пра iснаванне з’я¢, прадмета¢, указваюць на iх пры дапамозе ¢казальных часцiц âîñü (âî, îò), âîò, âóíü (óíü), íàïð.: Вось старая хатка, садз³к невял³чк³. Малады алешн³к па краях крын³чк³ (Я. Колас); Вунь ³ ¢злессе. Асенн³я ¢стал³ ял³ны (А. Зарыцк³).

Акрамя названых тыпа¢, некаторыя даследчыкi вылучаюць эмацыянальна-ацэначныя i пабуджальна-пажадальныя нам³наты¢ныя сказы [Бурак, 1987, 113; Бурака, 1989, 159]. Эмацыяналь- на-ацэначныя сказы, паводле меркавання навуко¢ца¢, сумяшча- юць у сабе канстатацыю быцця, iснавання ³ яе эмацыянальна-эк- спрэс³¢ную ацэнку33, кшталту: Якiя горы! А сады якiя! Тут шмат зямнога ц¸плага дабра (П. Панчанка); Ну з³ма! Ну пагодка! (Я. Брыль). Структурная асаблiвасць так³х сказа¢ у ная¢насц³ эмацыянальна-экспрэс³¢ных часцiц íó ³, àé äû, øòî çà, а таксама прыметн³ка¢ ÿêi, ÿêàÿ, ÿê³ÿ ¢ функцыi часцiц: Ну i сонца! Якi незвычайны дзень! Што за дзя¢чына! Што за натура! Да пабуд- жальна-пажадальных адносяць сказы са значэннем волевыя¢лення i пажадання: Агонь! (². Мележ); Ïàä’¸ì! (М. Лынько¢); Прывiтанне! (Á. ̳êóë³÷) [Бурак, 1987, 113–114].

Большасць л³нгв³ста¢ указвае на неабходнасць размежавання шэрагу с³нтакс³чных канструкцый, што фармальна супадаюць з нам³наты¢ным³ сказам³. Перадус³м гэта датычыцца канструкцый

íàçî¢íàãà òýìû.

Íàçî¢íû òýìû, ö³ назо¢ны (нам³наты¢ны) уя¢лення, – канструкцыя-аналаг намiнаты¢ным сказам паводле формы34:

33Н. В. Га¢рош i iнш. квалiфiкуюць iх як ацэначна-быцiйныя аднасаста¢ныя сказы, бо ¢ iх значэнне быцця, iснавання на другiм плане ¢ пара¢наннi са значэннем ацэнкi, якаснай характарыстыкi, што складае асно¢ны змест так³х сказа¢ [Ãà¢ðîø, 1975, 15].

34 У якасц³ асобай канструкцы³ яе ¢першыню вылучы¢ руск³ л³нгв³ст А. М. Пяшко¢ск³.

109

Ìàöi... Колькi яна перанесла, пагаравала; колькi перацягалi яе плечы нягод i цяжару ¢ жыццi – i колькi яшчэ пяшчоты ¢ вачах

(². Пташнiка¢).

Так³я канструкцы³ маюць пэ¢ныя адрозненн³ ад намiнаты¢ных сказа¢:

пазба¢лены значэння iснавання, быцця (а значыць, ³ катэгоры³ прэдыкаты¢насцi); яны тольк³ называюць прадметы цi з’явы, уя¢ленне пра якiя ¢знiкла ¢ мо¢цы: Восеньск³ сад… Некальк³ антонавак ус¸ яшчэ ¢парта трымаюцца за галл¸. Рыжая трава састарэла, чакаючы ³х… (Л. Галубов³ч);

iнтанацыйная i семантычная незавершанасць канструкцы³;

лексiчная неабмежаванасць: любы назо¢н³к можа выкарысто¢вацца ¢ якасцi тэмы;

функцыя – падкрэслiць, вылучыць той прадмет думкi, iнфармацыя пра якi будзе толькi ¢ наступных сказах: Спадчына. Якое простае слова, i якi няпросты яго сэнс! Сапра¢ды, цяжка ¢явiць сабе чалавека без гiсторыi, без кро¢ных сувязей з роднай зямл¸й, без адчування сваiх вытока¢, без памяцi, без душы, без роду i племенi (Â. Âiòêà);

iнтанацыя незакончанасцi, клiчная цi пытальная: Êí³ãàðí³? Яны ¢ нас, дзякаваць нам сам³м, багацеюць. Яны прыгажэюць, харашэюць, люднеюць. Ус¸ больш людзей бачыш каля кн³жных пал³ц ³ прыла¢ка¢ (Ô. ßíêî¢ñê³).

Пара¢н. у адным кантэксце канструкцыю назо¢нага ¢я¢лення

³нам³наты¢ныя сказы: Св³танак… Трывога няб¸с, зацягнутых хмарам³. Вецер. Пах мора, што вецер прын¸с з былога. Пах мокрага вецця (Т. Бондар).

Не з’я¢ляюцца разнав³днасцю намiнаты¢ных сказа¢ ³ назвы кнiг, часопiса¢, карцiн, надпiсы на шыльдах, этыкетках i пад.

М³ж тым у беларуск³м мовазна¢стве ³х вылучаюць у асобны тып аднасаста¢ных ³менных сказа¢, т. зв. íàçû¢íûÿ [Бурак, 1987,

115; Сцяцко, 1994, 17]. Але пераважная частка беларуск³х с³нтакс³ста¢ увогуле не надае iм статуса сказа¢, а квалiфiкуе як канструкцыi, што супадаюць па форме з намiнаты¢нымi сказамi [Ëàïà¢, 1966, 447; Бандарэнка, 1986, 231; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987,

142; Бурака, 1989, 160 ³ ³íø.].

Развiтыя намiнаты¢ныя сказы трэба адрознiваць ад по¢ных i няпо¢ных двухсаста¢ных сказа¢. Цяжкасц³ размежавання датычацца ¢ асно¢ным двух выпадка¢: з ная¢насцю ¢ ³х складзе дапасаванага азначэння ц³ акал³чнасц³ або недапасаванага азна- чэння.

110

Кал³ пры гало¢ным члене выкарысто¢ваецца дапасаванае азначэнне, то квалiфiкацыя сказа як аднацi двухсаста¢нага залежыць ад парадку сло¢ i iнтанацыi: Снежная пустыня. Цiшыня (². Шамякiн) але: Вецер парывiсты i вiльготны. Адлiга

(Э. Самуйл¸нак); Ранiца. Неба чыстае, высознае (М. Гамолка). Варта, аднак, улiчваць i лагiчны нацiск пры ма¢леннi: калi прыметнiк лагiчным нацiскам не вылучаецца, то i ¢ постпазiцыi ¸н можа быць азначэннем, а не выказн³кам, пара¢н.: Ноч глухая, цьма, завея, не вiдно нi свету (Я. Колас); Плот i веснiцы. Хаты сонныя. У небе досвiткi. У сэрцы рань (М. Хадкевiч). Калi ж выдзелiць гэтыя прыметн³к³ нацiскам, то сказы мусiм разглядаць як двухсаста¢ныя [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 141; Бурак, 1987, 114].

Кал³ ж пашырэнне гало¢нага члена адбываецца праз недапасаванае азначэнне цi акалiчнасць, накшталт: Над горадам смог i Смог над горадам, то квал³ф³кацыя сказа як аднаабо двухсаста¢нага залежыць ад мэты выказвання. Калi мэтай выказвання ¢ абодвух выпадках ¸сць паведамленне пра месца, то тады ³х правамерна разглядаць як двухсаста¢ныя няпо¢ныя. Калi ж мэта – канстатацыя быцця прадмета, то адбываецца iнтанацыйнае злiц- ц¸ даданага члена з гало¢ным, ³ так³ сказ разглядаецца як намiнаты¢ны [Булаха¢, 1959, 143; Бандарэнка, 1986, 232; Бурак, 1987, 125; ̳õíåâ³÷, 1987; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 142; Ðàãà¢öî¢, 2001, 93–94].

У тыповых жа намiнаты¢ных сказах не можа быць даданых члена¢, якiя адносяцца да саставу выказнiка – дапа¢нення¢ i акалiчнасцей. Калi яны ¸сць, то гэта сведчыць пра непа¢нату сказа, адсутнасць выказнiка, пара¢н. у адным кантэксце: Асенн³ дзень. Маркотны сад. ² далеч у с³вым тумане (Н. Мае¢ская). Традыцыйна апошн³ сказ квал³ф³куецца як двухсаста¢ны няпо¢ны (Т. П. Бандарэнка, А. Я. М³хнев³ч, Л. ². Бурак, М. С. Я¢невiч, П. У. Сцяцко ³ ³нш.), а дакладней, эл³птычны.

Паводле формы гало¢нага члена супадаюць з нам³наты¢ным³ сказы вакаты¢ныя35, што складаюць асобны тып аднасаста¢ных

сказа¢ (Л. I. Бурак, Н. В. Га¢рош, Т. П. Бандарэнка, Н. ². Бурака). Вакаты¢ныя (àä ëàö. vocativus ‘клiчны склон’) – аднасас-

та¢ныя сказы, якiя выражаюць нерасчлян¸ныя думкi, пачуццi, волевыя¢леннi да асобы, названай гало¢ным членам гэтых сказа¢ (назо¢нiк цi займеннiк у назо¢ным склоне).

35 Вылучы¢ iх як асобны тып аднасаста¢ных сказа¢ А. А. Шахмата¢.

111

У адрозненне ад намiнаты¢ных, гэтыя сказы не сцвярджаюць iснаванне асобы, а перадаюць адносiны мо¢цы да яе: «Сцяпан?» – Вось яно матчына здзi¢ленне (Т. Бондар); «Валошка!» – грымну¢ дырэктара¢ бас (В. Карамаза¢). Пры сва¸й бл³зкасц³ да зваротка, яны адрозн³ваюцца ³ ад яго: зваротак не з’я¢ляецца самастойнай камунiкацыйнай адзiнкай, бо, называ- ючы адрасата ма¢лення, не ¢ваходзiць у структуру сказа. Вакаты¢ны сказ не толькi называе асобу, да якой звяртаюцца з ма¢леннем, але i перадае ¢весь аб’¸м ³нфармацы³, змест паведамлення (¢ мастацкiх творах характар iнтанацыi, што перадае змест сказа, вызначаецца а¢тарскiмi рэмаркамi цi сiтуацыяй):

«Вы?! – здзiвi¢ся Вадзiм, пазна¢шы ¢ жанчыне, якая стаяла каля матчынай магiлы, сваю першую бальнiчную сястрычку. – Вы?! Тут?! Я не разумею» (Т. Бондар).

Паводле формы такога кшталту сказы аднатыпныя (як прав³ла, с³нтакс³чна непадзельныя), «таму ¢ аснову ³х клас³ф³кацы³ кладуцца не структурна-граматычныя, а функцыянальныя прыметы. Пры гэтым прымаюцца пад увагу так³я асабл³васц³ ³нтанацы³, ад як³х ³ залежыць ³х с³нтакс³чная функцыя» [Бандарэнка, 1986, 234]. Адзначаюць тры тыпы вакаты¢ных сказа¢, як³я выражаюць:

закл³к, просьбу ц³ патрабаванне адгукнуцца, адказаць;

эмацыянальную рэакцыю на слова i дзеянне суразмо¢цы (часта з мэтай спын³ць выказванне);

пачуццi, што ¢знiкаюць у момант пазнавання цi прыпамiнання [Бандарэнка, 1986, 234; Ãà¢ðîø, 1975, 16–17], íàïð.: «Раман Фамiч!..» – з просьбай i перасцярогай працягну¢ здаравяка i перасмыкну¢ плячыма (Ì. Ðàê³òíû); Бацька спалохана павярну¢ся i, убачы¢шы яе, выпусцi¢ з рук сетку i раму. «Таня?.. Ты?..» – здзi¢лена i радасна прашапта¢ ¸н (². Шамякiн).

Варта таксама адмяжо¢ваць ген³ты¢ныя сказы ад нам³наты¢ных, хаця некаторыя даследчык³ разглядаюць ³х як разнав³днасць апошн³х. «Часам першы кампанент у так³х словазлучэннях [Нато¢п народу. Безл³ч кн³г. – Т. Р.] можа апускацца, ³ тады функцыю сказа бярэ на сябе форма роднага склону назо¢н³ка. Пара¢н.: А трафея¢! Кольк³ трафея¢! Вось гэта па-баявому! (À. Êó-

ëÿøî¢)» [Сцяцко, 1994, 17].

Ãåíiòû¢íûÿ (àä ëàö. genitivus ‘родны склон’) – аднасаста¢ныя сказы, гало¢ны член якiх выражаны назо¢н³кам у родным склоне, характарызуе прадмет у колькасных адносiнах: А дарог жа, дарог, ды прасторных якiх!.. (Я. Колас).

112

Як асобны тып гэтыя сказы вылучаны ¢ Граматыцы-86 i ¢ падручн³ках Л. ². Бурака, Л. А. Антанюк, але часцей яны ¢вогуле не разглядаюцца, таму што не ¢кладваюцца ¢ звыклыя рамкi дзейнiкава-выказнiкавых сказа¢. Некаторыя с³нтакс³сты лiчаць iх разнавiднасцю безасабовых сказа¢ (пара¢н.: Вакол нi гуку – Мора народу).

Незалежнасць сiнтаксiчнай пазiцыi такога генiтыва дае падставы сучасным руск³м лiнгвiстам трактаваць яго як дзейнiк (Ю. М. Касцiнскi, Г. А. Золатава ³ ³нш.): Клопата¢ – па горла! Ягад – хоць прыгаршчамi збiрай. Тут колькаснае значэнне выражана фразеалагiчным спалучэннем: Грошай – кот наплака¢; Рыбы – хоць рукамi лавi. Але з фармальна-граматычнага боку iх нельга прызнаць за двухсаста¢ныя, бо дзейнiк традыцыйна вызнача- ецца тольк³ ¢ назо¢ным склоне.

Аднасаста¢ныя ³менныя сказы неабходна размяжо¢ваць са сказам³ бессаста¢ным³, як³я называюць часцей нячленным³ ц³

словам³-сказам³.

Нячленныя, ö³ нерасчлян¸ныя, сказы (Граматыка-86) àáî

словы-сказы (Граматыка-66) – непадзельныя сiнтаксiчныя адзiнкi з аднаго слова або ¢стойлiвага спалучэння сло¢, якiя выражаюць стано¢чы цi адмо¢ны адказ на чы¸-небудзь выказванне, эмацыянальную, мадальна-экспрэс³¢ную ацэнку, пабуджэнне да ча- го-небудзь, запытанне: – Òû ìÿíå çâà¢? – Àëå; – У ³нтэрнэт так ³ не патрап³¢. – Âîñü òàáå ³ íà!

Калi двухсаста¢ныя сказы маюць саста¢ дзейн³ка i саста¢ выказн³ка, аднасаста¢ныя – тольк³ саста¢ гало¢нага члена, то ня- членныя сказы – увогуле бессаста¢ныя. Яны прадста¢лены марфалагiчна нязменным³ i сiнтаксiчна непадзельным³ кампанентам³, якiя не могуць быць нi гало¢ным, нi даданым членам сказа, бо не перадаюць сiнтаксiчных адносiна¢. Але такiя канструкцыi iнтанацыйна аформленыя i выражаюць закончаную думку (у межах пэ¢нага кантэксту): У звярынцы служыш? – Ага! – То добра (А. Карпюк); Месца для хаты ¢жо выбра¢? – А як жа (В. Каваль); – Мар’я!.. – Ну... – Дык ты кажаш – маркотна табе – Ай...

(М. Зарэцк³).

Спецыфiка нячленных сказа¢:

немагчымасць расчлянення iх фармальнага саставу (гало¢ная структурная асаблiвасць i сiнтаксiчны крытэрый для адмежавання iх ад iншых тыпа¢ сказа);

кантэкстуальнасць, максiмальная абумо¢ленасць iх сэнсавага значэння мо¢най сiтуацыяй;

113

яны не нам³нуюць сабой с³туацы³ ц³ з’я¢ рэчаiснасцi, а тольк³ адлюстро¢ваюць мадальна-экспрэсi¢ныя адносiны: сцвярджэнне, адма¢ленне, запытанне, пабуджэнне, эмацыянальную ацэнку, што абумо¢лена не толькi iх функцыянальным прызначэннем, але i марфалагiчнай прыродай: яны арган³зуюцца са сло¢, якiя не маюць намiнацыйнай функцыi.

Паводле марфалагiчнай прыметы адрозн³ваюць нячленныя сказы, выражаныя:

÷àñöiöàì³: òàê, íå, íó, õiáà, íÿ¢æî ³ ³íø.;

мадальным³ словам³: вядома, пра¢да, безумо¢на, канечне ³

³íø.;

непадзельным³ спалучэнням³: Äû ¢æî æ! Âîñü òàáå i íà! Äçiâà øòî ³ ³íø.;

формулам³ ветлiвасцi: дзякуй, калi ласка, бывай. (Пра¢да, ³х аднос³ць да сло¢-сказа¢ Граматыка-66, але ¢жо ¢ Граматы- цы-86 тольк³ ¢казваецца на блiзкасць iх да так³х сказа¢, бо ¢ формуле ветлiвасцi, як зазначае Л. ². Бурак, няма нi сцвярджэння, нi адма¢лення, нi экспрэс³¢на-эмацыянальнай ацэнкi.)

Нерасчлян¸ныя сказы разам з тым неправамерна разглядаць як няпо¢ныя, бо, па-першае, iх утвараюць непадзельныя спалу- чэннi, якiя не з’я¢ляюцца нi гало¢ным, нi даданым членам сказа,

i¢ iх адсутнiчае граматычная сувязь з папярэдн³м³ сказам³; па-другое, у пэ¢ным кантэксце i ¢ адпаведнай сiтуацыi такiя сказы выражаюць закончанае выказванне. Iнтанацыя надае iм сэнсавую закончанасць i суадносiць iх змест з рэча³снасцю, а зна- чыць, служыць сродкам выражэння мадальнасцi.

Такiм чынам, сферай выкарыстання нячленных сказа¢ най- часцей выступае дыялагiчная (гутарковая) мова.

Л²ТАРАТУРА

Абабурка, 1992: Абабурка М. В. Пара¢нальная граматыка беларускай ³ рускай мо¢. Мн.: Вышэйш. шк., 1992. 224 с.

Ан³чэнка, 1998: Ан³чэнка У. В. Беларуская мова: Дапам. для самаадукацы³. Мн.: Бел. навука, 1998. 206 с.

Антанюк, 2003: Антанюк Л. А. Тыпы сказа¢ // Плотн³ка¢ Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Л³нгв³стычны кампендыум. Мн.: ²нтэрпрэссэрв³с, Кн³жны Дом, 2003. С. 260–262.

Бабайцева, 1988: Бабайцева В. В. Система членов предложения в современном русском языке. М.: Просвещ., 1988. 159 с.

Бандарэнка, 1986: Бандарэнка Т. П. Аднасаста¢ныя сказы. Нерасчля- н¸ныя сказы. Няпо¢ныя сказы // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 210–250.

114

Булаха¢, 1959: Булаха¢ М. Г. Тыпы аднасаста¢ных сказа¢ // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 131–146.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 320 с.

Бурака, 1989: Бурака Н. ². Аднасаста¢ныя сказы // Беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя / Пад рэд. Я. М. Адамов³ча. Мн.: Вышэйш. шк., 1989. С. 147–160.

Вечорек, 1991: Вечорек Д. К теории двусоставности предложения в практике преподавания // Рус. язык за рубежом. 1991. ¹ 5. С. 72–77.

Галкина-Федорук, 1959: Галкина-Федорук Е. М. Односоставные предложения в современном русском языке // Рус. язык в школе. 1959. ¹ 2. С. 11–18.

Ãà¢ðîø, 1975: Га¢рош Н. В. Намiнаты¢ныя сказы ¢ сучаснай беларускай мове. Мн.: Вышэйш. шк., 1975. 95 с.

Ãèðî-Вебер, 1979: Гиро-Вебер М. К вопросу о классификации простого предложения в современном русском языке // Вопр. языкознания. 1979. ¹ 6. С. 63–75.

Гурск³, 1962: Гурск³ М. ². Тыпы аднасаста¢ных сказа¢ // Гурск³ М. ²., Булаха¢ М. Г., Марчанка У. П. Беларуская мова: У 2 ч. Мн.: Вышэйш. шк., 1962. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 39–54.

Золотова, 1986: Золотова Г. А. О некоторых теоретических результатах работы над «Синтаксическим словарем русского языка» // Вопр. языкознания. 1986. ¹ 1. С. 26–34.

Ëàïà¢, 1966: Лапа¢ Б. С. В³ды простых сказа¢ // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 426–460.

Лепеша¢, 2002: Лепеша¢ ². Я. Абагульнена-асабовыя сказы ³ прыказк³ // Лепеша¢ ². Я. Сучасная беларуская л³таратурная мова: спрэчныя пытанн³: Дапаможн³к. Гродна: ГрДУ, 2002. С. 194–197.

˸ñ³ê, 1926: Л¸с³к Я. Сынтакс беларускае мовы. Менск: Дзярж. выд-ва Беларус³, 1926. 255 с.

Михневич, 1969: Михневич А. Е. К характеристике номинативных предложений // Zeitschrift fьr Slawistik. 1969. ¹ 5. С. 712–720.

̳õíåâ³÷, 1987: М³хнев³ч А. Я. Аб некаторых с³нтакс³чных цяжкасцях беларускай мовы // Беларуская мова: Пытанн³ культуры мовы. Мн.: Нар. асвета, 1987. С. 126–142.

Ðàãà¢öî¢, 2001: Рага¢цо¢ В. ². С³нтакс³с беларускай ³ рускай мо¢: Дыскус³йныя пытанн³. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 2001. 199 с.

Рамза, 1998: Рамза Т. Р. Безасабовыя сказы. Мн.: Тэхналогiя, 1998. 71 с.

Ðûñ³íà, 1939: Рыс³на С. ². Аднасаста¢ныя сказы // С³нтакс³с беларускай мовы. Мн.: Выд-ва АН БССР, 1939. С. 110–117.

Сцяцко, 1994: Сцяцко П. У. Аднасаста¢ны ³ двухсаста¢ны сказы // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 16–17.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. С. 272.

115