Наркев³ч, 1966: Наркев³ч А. ². Словазлучэнне // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 7–9.

Наркев³ч, 1972: Наркев³ч А. ². С³стэма словазлучэння¢ у сучаснай беларускай мове: Структурна-семантычнае ап³санне. Мн.: Выд-ва БДУ, 1972. 360 с.

Падгайск³, 1971: Падгайск³ Л. П. Словазлучэнне ¢ беларускай мове. Мн.: Вышэйш. шк., 1971. 192 с.

Пешковский, 1956: Пешковский А. М. Русский синтаксис в научном освещении. М.: Учпедгиз, 1956. 512 с.

Ðàãà¢öî¢, 2001: Рага¢цо¢ В. ². С³нтакс³с беларускай ³ рускай мо¢: Дыскус³йныя пытанн³. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 2001. 199 с.

Сцяцко, 2002: Сцяцко П. С³нтакс³чныя нормы ³ ³х парушэнн³ // Сцяцко П. Культура мовы. Мн.: Тэхналог³я, 2002. С. 85–95.

Чеснокова, 1980: Чеснокова Л. Д. Связи слов в современном русском языке. М.: Просвещение, 1980. 110 с.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 272 с.

СПАЛУЧАЛЬНАСЦЬ

З г³сторы³ разв³цця паняцця валентнасцi

Паняцце валентнасцi ¢ лiнгвiстыцы пара¢нальна новае, паколькi атрымала сва¸ развiцц¸ ¢ 50-я гг. ХХ ст. У замежнай л³нгв³стыцы яно акрэсл³лася нямецк³м мовазна¢цам Карлам Бюлерам, як³ ¢казва¢, што «словы пэ¢нага класа сло¢ могуць мець у сва³м ата- чэнн³ адну ц³ некальк³ адкрытых паз³цый, як³я мусяць быць запо¢нены словам³ ³ншых вызначаных класа¢» [Цыт. па: Степанова, Хельбиг, 1978, 141]. Сва¸ пашырэнне ³дэя атрымала пасля выхаду ¢ свет кн³г³ французскага л³нгв³ста Люсьена Тэньера «Асновы структурнага с³нтакс³су» (1959), дзе ¸н абгрунтава¢ паняцце валентнасц³ ³ ¢в¸¢ для яго сам тэрм³н. Гэтую з’яву ¢ мове Тэньер пара¢но¢ва¢ з вядомай уласцiвасцю атама ¢ хiмii i па аналог³³ назва¢ яе валентнасць. «Дзеясло¢ можна ¢яв³ць сабе ¢ выглядзе своеасабл³вага атама з кручкам³18, што можа прыцягваць да сябе большую ц³ меншую колькасць актанта¢ у залежнасц³ ад большай ц³ меншай

18«Вобраз «атама з кручкам³» (les atomes crochus) падказаны Тэньеру тэорыяй Дэмакрыта, як³ сцвярджа¢, што атамы – самыя дробныя непадзельныя элементы – праз няро¢насц³ сва¸й канф³гурацы³ («кручк³») счэпл³ваюцца м³ж сабой, утвараючы целы. У французкай мове выраз les atomes crochus ста¢ фразеалаг³змам са значэннем ‘узаемная с³мпатыя’, ‘падабенства, роднасць душ’» [Ãàê, 1988, 618].

45

колькасц³ кручко¢, як³м³ ¸н валодае, каб утрымл³ваць гэтыя актанты пры сабе. Колькасць так³х кручко¢, што ¸сць у дзеяслова, ³, зна-

чыць, колькасць актанта¢, як³м³ ¸н здольны к³раваць, ³ складае сутнасць таго, што мы будзем называць валентнасцю дзеяслова»

[Теньер, 1988, 250]. Варта зазначыць, што ³ само паняцце, ³ тэрм³н Л. Тэньер адносi¢ толькi да дзеяслова i вызнача¢ валентнасць як здольнасць дзеяслова прымаць i ¢трымлiваць пры сабе пэ¢ную колькасць актанта¢ («удзельн³ка¢»)19. ¨н выключа¢ з валентнасных адносiна¢ «сiрканстанты» (акалiчнасцi – тыя абстав³ны, што спадарожн³чаюць дзеянню)20.

«З пункту гледжання значэння актант утварае такое адз³нства з дзеясловам, што часта без яго значэння дзеясло¢ бы¢ бы няпо¢ным. С³рканстант, наадварот, з’я¢ляецца элементам цалкам факультаты¢ным» [Теньер, 1988, 141], ïàðà¢í.: Антон вып’е вады ³ Антон крочыць па праспекце. Кал³ колькасць актанта¢ пры дзеяслове абмежаваная ³ за¢с¸ды л¸гка выл³чальная (ад 0 да 3 – дзеяч, аб’ект, адрасат), то такой вызначанасц³ бракуе акал³чнасным характарыстыкам – с³рканстантам: «Сказ можа не мець н³воднага с³рканстанта, а можа мець ³х у неабмежаванай колькасц³» [Теньер, 1988, 138].

Паняцце валентнасц³ Л. Тэньер выкарысто¢ва¢ для с³нтакс³ч- най характарыстык³ дзеяслова¢, у вын³ку чаго ³м вылучаны ча- тыры разнав³днасц³.

Безвалентныя – дзеясловы з нулявой валентнасцю. Паводле свайго значэння «дзеясловы без актанта¢ выражаюць працэс, як³ разгортваецца сам па сабе ³ ¢ як³м няма ¢дзельн³ка¢. Гэта даты- чыцца ¢ першую чаргу дзеяслова¢, што абазначаюць атмасферныя з’явы» [тамсама, 121], íàïð.: Дажджыць; Св³тае; Распагодз³лася ³ пад., што традыцыйна квал³ф³куюцца як безасабовыя.

Аднавалентныя – дзеясловы з адной валентнасцю, напр.: ¨н спiць. Машына зламалася. Жабка скача. Дз³ця плача ³ пад., што традыцыйна квал³ф³куюцца як непераходныя. Паводле сва¸й семантык³ так³я дзеясловы абазначаюць стан ц³ працэс унутры суб’екта.

Двухвалентныя – дзеясловы з дзвюма валентнасцям³, напр.:

¨н паб³¢ руку. Яна чытае кнiгу. Вада змыла сляды. Такога кшталту дзеясловы выражаюць значэнне дзеяння, якое вымагае свайго пераходу на нейк³ аб’ект, таму традыцыйна квал³ф³куюцца як пераходныя.

19Актанты – гэта за¢с¸ды назо¢н³к³ ц³ ³х экв³валенты [Теньер, 1988, 117].

20С³рканстанты – гэта за¢с¸ды прысло¢³ (часу, месца, спосабу ³ пад.) ц³ ³х экв³валенты [тамсама, 118].

46

Трохвалентныя – дзеясловы з трыма валентнасцям³, кшталту: ¨н да¢ мне часопiс. Я дзякую табе за каву. Паводле свайго значэння гэтыя дзеясловы выражаюць такое дзеянне, якое не тольк³ пераходз³ць на аб’ект, але ³ камусьц³ адрасуецца. У традыцыйнай граматыцы для ³х не ³снуе спецыяльнага тэрм³на, таму ³х адносяць таксама да пераходных.

Разумеючы валентнасць як колькасць удзельн³ка¢, як³м³ здольны к³раваць дзеясло¢, Тэньер тым самым сцвердз³¢ патэнцыяльную спалучальнасць дзеяслова, а таму валентнасць можа быць рэал³заванай, а можа ³ не быць. «Неабходна адзначыць, што зус³м неабавязкова, каб усе валентнасц³ якога-небудзь дзеяслова был³ занятыя адпаведным³ актантам³, каб яны был³ за¢с¸ды, кал³ так можна сказаць, насычаныя. Некаторыя валентнасц³ могуць аказацца незанятым³, ц³ свабодным³. Так, двухвалентны дзеясло¢ спяваць можа быць ужыты без другога актанта, пара¢н.: Альфрэд спявае ³ Альфрэд спявае песню» [тамсама, 250].

Прыкладна ¢ той жа час (1948) паняцце i тэрмiн валентнасць з’явiл³ся ¢ рускiм мовазна¢стве ³ звязваюцца з iмем С. Д. Кацнельсона. Аднак, у адрозненне ад Л. Тэньера, С. Д. Кацнельсон разуме¢ валентнасць значна шырэй – як агульную спалучальную маг- чымасць слова, а не тольк³ дзеяслова: «Пад валентнасцю мы маем на ¢вазе значэнне слова, якое падразумяваецца, ц³ ¢казанне, што ³мпл³цытна ¢ ³м змяшчаецца, на неабходнасць папа¢нення яго словам³ пэ¢ных тыпа¢ у сказе» [Кацнельсон, 1987, 20–21]. ²м жа адзначалася, што, зыходзячы з гэтага пункту гледжання, валентнасць маюць не ¢се па¢назначныя словы, а «тольк³ тыя з ³х, як³я сам³ па сабе даюць адчуванне непа¢наты выказвання ³ патрабуюць дапа¢нення ¢ выказванн³» [тамсама, 21]. Метафарычна вучоны вызнача¢ валентнасць як «уласцiвасць значэння, у якiм н³бы змяшчаюцца «пустыя месцы» цi «рубрыкi», якiя неабходна запо¢нiць, як рубрык³ ¢ анкеце» [тамсама].

Разам з тым С. Д. Кацнельсон, як ³ Л. Тэньер, указва¢, што «месца» пры дзеяслове трэба адмяжо¢ваць ад акалiчнаснай характарыстыкi дзеясло¢нага дзеяння. «Пакольк³ кожнае дзеянне адбываецца пры вядомых абставiнах месца, часу i г. д., то ¢казанн³ на гэтыя акал³чнасц³ могуць спадарожн³чаць кожнаму дзеянню ³ шырэй – прэдыкаты¢наму слову. Таму ад акал³чнасцей часу, месца ³

ã.д. трэба строга адрознiваць выпадкi, калi ¢казанн³ на час, месца i

ã.д. з’я¢ляюцца неабходным³ «дапа¢ненням³» да прэдыката. Пара¢н. дзеясловы, што абавязкова патрабуюць часавага дапа¢нення:

¨н прав¸¢ там дзве гадз³ны; ¨н прачака¢ яго цэлую гадз³ну; àäïà-

47

ведна могуць быць прэдыкаты прасторавага дапа¢нення: ¨н прайшо¢ полем; ¨н знаходз³¢ся тады на Урале [тамсама, 26].

Так³м чынам, кал³ першапачаткова пад валентнасцю разумелася тольк³ здольнасць дзеяслова далучаць да сябе пэ¢ныя класы сло¢, то ¢ цяперашн³ час такая здольнасць экстрапалюецца (пашыраецца) на iншыя часцiны мовы. Больш таго, акрамя вылуча- най Л. Тэньерам сiнтаксiчнай валентнасц³, размяжо¢ваюць валентнасць лаг³чную ³ семантычную.

Спалучальнасць ³ валентнасць, ³х тыпы

Валентнасць (ад лац. valentia ‘с³ла’) як здольнасць уступаць у с³нтакс³чныя сувяз³ з ³ншым³ словам³ ¸сць тольк³ адна з прая¢ спалучальнасц³ – фундаментальнай уласц³васц³ мо¢ных адз³нак. А значыць, паняцце валентнасц³ больш вузкае, чым паняцце спалу-

чальнасц³. Спалучальнасць адлюстро¢вае с³нтагматычныя аднос³ны пам³ж мо¢ным³ адз³нкам³ пры ³х спалучэнн³. Спалучальнасць

слова – «гэта здольнасць слова злучацца з пэ¢ным колам ³ншых сло¢ у адпаведнасц³ з нормам³, уласц³вым³ для дадзенай мовы, а таксама сукупнасць канкрэтных лекс³чных адз³нак, з як³м³ злуча- ецца слова пры абазначэнн³ пэ¢най с³туацы³» [Шчэрб³н, 1994, 527].

Адрозн³ваюць спалучальнасць розных тыпа¢ у залежнасц³ ад:

ïàç³öû³ – кантактная (пры супалажэнн³ мо¢ных адз³нак) ³ дыстантная (на адлегласц³);

фактара¢ спалучальнасц³ – абумо¢леная (вызначае на- я¢насць у мо¢ных элементах адрозных рыса¢) ³ адвольная (вызначаецца тольк³ прынятай нормай);

óçðî¢íþ ìîâû – фармальная ³ семантычная [Ãàê, 1990,

483]. М³ж тым дыферэнцыяцыя ¢ залежнасц³ ад узро¢ню мовы прадугледжвае чатыры тыпы спалучальнасц³: рэферэнтную, семантычную, с³нтакс³чную ³ лекс³чную [Шчэрб³н, 1994, 528].

Вылучэнне А. Я. М³хнев³чам рэферэнтнай спалучальнасц³ (лац. referens ‘як³ аднос³ць, супаста¢ляе’) абумо¢лена тым, што любое вербальнае спалучэнне – тольк³ вын³к тых аднос³на¢ пам³ж рэал³ям³, што могуць быць у пазамо¢най с³туацы³. «Рэферэнтную спалу- чальнасць сло¢ натуральнай мовы нельга заф³ксаваць у выглядзе сукупнасц³ прав³ла¢, бо яна вызначаецца спалучальнасцю ¢я¢лення¢ аб пазамо¢най рэча³снасц³, як³я ¢ сваю чаргу адлюстро¢ваюць сувяз³ ³ суаднос³ны сам³х прадмета¢, працэса¢ ³ з’я¢ рэальнасц³ ³ абмежаваны грамадск³м вопытам носьб³та мовы ³ мо¢нага калектыву

48

¢ цэлым. Гэты вопыт пастаянна змяняецца, ³ ³менна з гэтай прычы- ны ¢ звычайнай мове нельга дакладна вызначыць усе магчымыя выпадк³ ¢жывання слова» [̳õíåâ³÷, 1976, 138].

Семантычная спалучальнасць сло¢ з’я¢ляецца вын³кам дзеяння ¢ мове ³ ма¢ленн³ закона «семантычнага дапасавання», г. зн. кампаненты спалучэння не пав³нны мець супярэчл³вых сем» [Ãàê, 1990, 483]. Так, пры дзеясловах са значэннем ментальнага дзеяння тыпу: гаварыць, разма¢ляць, меркаваць, верыць, спадзявацца ³ ³нш. суб’ектам могуць быць тольк³ адуша¢л¸ныя назо¢н³к³; пры дзеясловах разбурэння: ламаць, крышыць, бурыць ³ пад. у якасц³ аб’екта выкарысто¢ваюцца канкрэтныя назо¢н³к³: аловак, дрэва, горад ³ ³нш. Кал³ закон «семантычнага дапасавання» не вытрымл³ваецца, то парушаецца норма. Але такое парушэнне можа быць ³ на¢мысным: па-першае, як пераноснае зна- чэнне, пара¢н.: чэрствы хлеб – чэрствы чалавек, чалавек жыве – мара жыве; а па-другое, як сродак мастацкай выразнасц³, кшталту: Мая душа супрац³¢лялася, бо верыла ³ тым жыла, не чэрсцвела ³ не ламалася – была такою, як была (С. Грахо¢ск³).

С³нтакс³чная спалучальнасць слова – гэта «сукупнасць ³ ¢ласц³васц³ патэнцыяльна магчымых пры ³м с³нтакс³чных сувязя¢, набор ³ ¢мовы рэал³зацы³ с³нтакс³чных сувязя¢» [Котелова, 1975, 81].

Лекс³чная спалучальнасць сло¢ «па сутнасц³ з’я¢ляецца ³ндыв³дуальнай характарыстыкай гэтага слова, таму што адлюстро¢вае яго асаб³стую здольнасць спалучацца не з любым словам, а тольк³ з некаторым³» [Шчэрб³н, 1994, 528], пара¢н. спалучальнасць сло¢ з семай ‘жылл¸’: сабачая будка, мядзведжы бярлог, пчал³ны вулей, мышыная нара, птушынае гняздо, бабровая хатка ³ пад. Лекс³чная спалучальнасць сведчыць пра пэ¢ную «выб³ральнасць» лексем, а менав³та: крэсла ìîæà áûöü з дубу, з пластмасы, з саломы, з каменю …, àëå íå ç ìóê³, ç ïóõó, ç âàäû… .

Валентнасць, у сваю чаргу, адрозн³ваюць трох тыпа¢:

àêòû¢íàÿ / ïàñ³¢íàÿ;

семантычная / с³нтакс³чная;

абл³гаторная / факультаты¢ная.

Акты¢ная валентнасць разумеецца як «здольнасць слова ìåöü пры сабе пэ¢ныя адкрытыя пазiцыi, якiя запа¢няюцца (павiнны цi могуць) iншымi залежнымi ад яго словамi» [Степанова,

Хельбиг, 1987, 170], íàïð.: трымаць коней, ставiць адзнаку, ад’- езд дэлегацыi, прыгажосць далягляду, колер вачэй. Пасi¢ная валентнасць – гэта «здольнасць залежнага слова далучацца да га-

49

ëî¢íàãà, çàïà¢íÿöü пры iм адкрытую пазiцыю» [тамсама, 170–171]. Словы, што валодаюць акты¢най валентнасцю, называюцца носьбiтамi валентнасцi, залежныя словы – валентныя парт- н¸ры. Значыць, у названых прыкладах носьб³ты валентнасц³ –

трымаць, став³ць, ад’езд, прыгажосць, колер, а партн¸ры – коней, адзнаку, дэлегацы³, далягляду, вачэй.

Некаторыя часцiны мовы (назо¢н³к³, прыметн³к³) валодаюць як акты¢най, так i пасi¢най валентнасцю, бо могуць быць i носьбiтам валентнасцi, i партн¸рам: высокi будынак i вышыня будынка, здольны студэнт i здольны да навукi. Дзеясло¢ жа, як правiла, – носьбiт валентнасцi, i толькi ¢ асобных выпадках, калi ¸н выступае не ¢ асабовай, а ¢ неазначальнай форме, можа быць партн¸рам: íàëå-

жыць прыйсцi, неабходна затрымацца, павiнны даслаць.

Абавязковая (абл³гаторная) валентнасць прадугледжвае абавязковую ная¢насць адкрытых паз³цый пры пэ¢ных словах для рэал³зацы³ ³х значэння. Да так³х сло¢ адносяцца перадус³м дзеясловы з «няпо¢най прэдыкацыяй» (У. Р. Гак): мець, став³ць, даваць, раб³ць, трымаць, знаходз³цца ³ ³нш.; аддзеясло¢ныя на-

çî¢í³ê³: прыход, пад’езд, афармленне, паведамленне ³ äà ò. ï. Факультаты¢ная (неабавязковая) валентнасць так³я «месцы»

таксама мае, але ³х запа¢ненне неабавязковае, хаця магчымае. Для выя¢лення аблiгаторных i факультаты¢ных кампанента¢

л³нгв³стам³ прапанаваны «тэст на рэдукцыю» (апушчэнне). Калi пры апушчэнн³ нейкага члена сказа сам сказ застаецца граматычна правiльным, то кампанент факультаты¢ны, а калi сказ будзе аграматычным, незразумелым, то кампанент аблiгаторны, пара¢н.:

Брат наведа¢ нас. – *Брат наведа¢. ¨н з’е¢ цукеркi. – *¨í ç’å¢.

¨н есць цукеркi. – *¨í åñöü.

Сястра чытае кн³гу брату. – Сястра чытае кн³гу. – Сястра чытае.

Але як аблiгаторныя, так i факультаты¢ныя актанты замацаваныя ¢ пазiцыйным плане дзеяслова i iх колькасць прадвызна- чаная.

Ужо С. Д. Кацнельсон указва¢, што неабходна адрознiваць валентнасць фармальную i змясто¢ную. Фармальная валентнасць

звязана з пэ¢най словаформай i абумо¢лена граматычнай сiстэмай пэ¢най мовы, больш таго, яна «можа вагацца нават у межах валентнасц³ аднаго дзеяслова ¢ залежнасц³ ад назо¢н³ка, з як³м

50

дадзены дзеясло¢ спалучаецца» [Кацнельсон, 1987, 22], ïàðà¢í.:

паступаць âà óí³âåðñ³òýò, àëå паступаць íà факультэт; паехаць ó Ðàñ³þ, àëå паехаць íà Дал¸к³ Усход, а таксама з нямецкай мовай: ß â³íøóþ свайго тату з дн¸м нараджэння ³ Ich gratuliere meinem Vater zum Geburtstag; Мац³ ганарыцца сва³м³ дзецьм³ ³ Die Mutter ist stolz auf ihre Kinder (у беларускай мове в³ншаваць

êàãî (â³í. ñêë.) ç ÷ûì (тв. скл.), а ¢ нямецкай двойчы адз³н склон gratulieren wem (äàâ. ñêë.) wozu (äàâ. ñêë.); ганарыцца ê³ì (òâ.

ñêë.) – stolz sein auf (â³í. ñêë.)).

Змясто¢ная валентнасць залежыць выключна ад значэння слова, а значыць, марфалогii не падпарадко¢ваецца [Кацнельсон, 1978, 21]. Так, можна в³ншаваць чалавека, сябра, калегу, дз³ця …, але не дрэва, камень, аловак, падлогу… ³ ïàä.

У цяперашнi час часцей карыстаюцца тэрм³нам³ с³нтакс³чная

(=фармальная) ³ семантычная, ц³ лог³ка-семантычная (=змясто¢ная) валентнасць21. Спрошчана можна сказаць, што лагiчная валентнасць – гэта пазамо¢ныя адносiны памiж паняцiйным змес-

там; яна мае ун³версальны характар, бо вызначаецца характарыс-

тыкам³ з’я¢, падзей, дзеяння¢, прадмета¢ рэальнага свету. Семантычная валентнасць выя¢ляецца на аснове сумяшчальнасцi i

спалучальнасцi семантычных кампанента¢ (прымет, сем); яна «адлюстро¢вае той факт, што словы (у якасц³ носьб³та¢ валентнасц³) патрабуюць пэ¢ных кантэкстных партн¸ра¢ з пэ¢ным³ семантыч- ным³ прыметам³ ³ выключаюць ³ншыя кантэкстныя партн¸ры з ³ншым³ семантычным³ прыметам³» [Степанова, Хельбиг, 1982, 155]. Так, напр., дзеясловы ма¢лення прадугледжваюць у якасц³ суб’екта¢ людзей, дзеясловы бачання ¢ якасц³ аб’екта¢ – канкрэтныя

прадметы. Так³м чынам, яна абмяжо¢вае выб³ральнасць, што рэгулюе сумяшчальнасць двух сло¢. Сiнтаксiчная валентнасць ïðà-

дугледжвае «аблiгаторную цi факультаты¢ную запа¢няльнасць ад-

21Пара¢найце арыг³нальны падыход М. У. Усеваладавай, што адрозн³вае тры тыпы валентнасц³: лекс³чную, лекс³ка-граматычную ³ граматычную. Граматычная валентнасць прая¢ляецца ¢ граматыцы: у дапасаванн³ новую кн³гу, у старой хаце, дзе форма ³мя «патрабуе» адпаведную форму прыметн³ка; ц³ ¢ нематываваным к³раванн³, дзе прыналежнасць дзеяслова да пэ¢нага класа

вызначае выбар розных форма¢ ³мя нават пры ная¢насц³ аднолькавай лекс³чнай валентнасц³: паведам³ць ïðà øòî êàìó – пра³нфармаваць ïðà øòî êàãî (сема адрасата). Лекс³чная валентнасць – гэта ¢ласц³васць слова як сло¢н³кавай адз³нк³. Лекс³ка-граматычная – гэта ¢ласц³васць формы слова адкрываць паз³цы³ для кантэкстпартн¸ра¢ пэ¢най семантык³. Акрамя таго, лекс³чная ³ лекс³ка-граматычная валентнасць маюць яшчэ тры ¢зро¢н³: лаг³чны, семантычны ³ с³нтакс³чны [Всеволодова, 2000, 361–372].

51

крытых пазiцый пэ¢ным³ актантам³ ³ рэгулюе ³х с³нтакс³чна-мар- фалаг³чную рэпрэзентаванасць часц³нам³ мовы ¢ пэ¢най форме» [тамсама, 156]. Калi семантычная валентнасць у розных мовах практычна тоесная, то сiнтаксiчная часта адрозная. Пара¢н.: бел.

¨н чакае сябро¢ку; ðóñ. Он ожидает подругу; польск. Czeka na kolezankiæ; íÿì. Er wartet auf die Freundin (у беларускай ³ рускай мовах в³навальны склон беспрыназо¢н³кавы, а у польскай ³ нямецкай – з

прыназо¢н³кам); бел. Алесь дзякуе бацьку; ðóñ. Алесь благодарит отца; польск. Ales dziækuje ojcu; íÿì. Ales dankt dem Vater (кал³ ¢ беларускай, польскай ³ нямецкай мовах давальны склон, то ¢ рускай – в³навальны); бел. Яна ¢ в¸сцы за доктара працуе; ðóñ. Она в деревне доктором работает; íÿì. Sie arbeitet als Artzin in einem Dorf (кал³ ¢ беларускай ³ нямецкай мовах прыназо¢н³кавы в³навальны, то ¢ рускай – беспрыназо¢н³кавы творны склон).

Спалучальнасць розных часц³н мовы

Усе м³кра- ³ макратэксты якраз пабудаваныя ц³ будуюцца на ¢ласц³васц³ слова далучацца ³ быць далучаным да ³ншага слова ¢ звязным ма¢ленн³. «Здольнасць сло¢ утвараць словазлучэнн³, структура словазлучэння¢, спосабы спалучэння сло¢ у ³х звязаны перш за ¢с¸ з прыналежнасцю таго ц³ ³ншага слова да якой-не- будзь часц³ны мовы» [Бандарэнка, 1981, 4]. Патэнцыяльныя магчымасц³ спалучэння часцiн мовы ¢ сучаснай беларускай мове можна паказаць праз наступную таблiцу (табл. 5), дзе па гарызантал³ выя¢ляецца здольнасць спалучацца ¢ якасц³ гало¢нага слова, а па вертыкал³ – быць спалучаным у якасц³ залежнага (пад увагу брал³ся найбольш частотныя выпадк³ спалучальнасц³).

52

В³давочна, што дам³нантнае месца па спалучальнасц³ сярод часц³н мовы займае назо¢н³к, пакольк³ яму ¢ласц³ва не тольк³ падпа-

радко¢ваць сабе кожную з часц³н мовы, але ³ спалучацца з ³м³ ¢ якасц³ залежнага кампанента (табл. 5). Спалучальнасць назо¢-

í³êࢠможна размежаваць па тыпах далучаных сло¢: а) з назо¢- н³кам³ ц³ ³ншым³ «апрадмечаным³» словам³; б) з атрыбуты¢ным³ часц³нам³ мовы (прыметн³кам³, дзеепрыметн³кам³, парадкавым³ л³чэбн³кам³, абагульнена-якасным³ займенн³кам³); в) з марфалаг³ч- на нязменным³ словам³ (³нф³н³тывам, прысло¢ем, дзеепрысло¢ем).

Магчымасць спалучальнасных здольнасцей назо¢н³ка залежыць самым непасрэдным чынам ад спосабу сувяз³ – беспрыназо¢н³кавая ц³ прыназо¢н³кавая, што ¢ сваю чаргу абумо¢л³вае прадукты¢насць/непрадукты¢насць пэ¢най спалучальнаснай мадэл³. Так, пры назо¢н³кавых словазлучэннях без прыназо¢н³ка¢ самым ужывальным сярод ускосных склона¢ залежнага кампанента з’я¢ляецца родны. «Родны прыйменны можа ¢ступаць у с³нтакс³чныя аднос³ны ³ ¢твараць словазлучэнн³ амаль з любым назо¢н³кам незалежна ад яго граматычнай прыроды ³ лекс³чнага значэння» [Наркев³ч, 1966, 11], а вось давальны ³ творны склоны выкарысто¢ваюцца значна радзей, бо маюць лекс³чныя абмежаванн³ (гасц³нец дзецям, паклон зямл³, захапленне навукай, валасы вожыкам); форма беспрыназо¢н³кавых в³навальнага ³ меснага склона¢ цалкам адсутн³чае ¢ прыйменных спалучэннях.

Пры формах прыназо¢н³кава-склонавых (акрамя роднага) найбольш прадста¢н³чай выступае група з залежным словам у в³навальным, творным ³ месным склонах (заява на звальненне, пераправа праз Дзв³ну, выезд за горад, сло³к з м¸дам, ц¸тка ва ¢зросце, сцяжынка ¢ дзьмуха¢цах, школьн³к³ на велас³педах); мала¢жывальным ¸сць давальны склон (як прав³ла, ва ¢стойл³вых спалучэннях: сябры па няшчасцю, гарбузы па вядру).

Пры спалучальнасц³ назо¢н³ка з атрыбуты¢ным³ часц³нам³ мовы абмежаванне можа быць тольк³ лекс³чнага кшталту. Спалу- чальнасць назо¢н³ка¢ з нязменным³ словам³ спецыф³чная ¢ тым плане, што яна грунтуецца на сэнсе, без ан³як³х граматычных паказчыка¢, а найбольш прадукты¢най групай, хаця ³ лекс³чна абмежаванай, ¸сць спалучэнн³ з залежным ³нф³н³тывам (жаданне расказаць, прапанова схадз³ць, здольнасць прадбачыць); з прысло¢ям³ спалучальнасць назо¢н³ка¢ менш пашыраная (вокны насупраць, праца на¢здз³¢), а з дзеепрысло¢ям³ ¢вогуле ¢ адз³нкавых спалучэннях: язда стоячы, сон седзячы.

53

Спалучальнасць дзеяслова (у тым л³ку ³ яго форма¢: ³нф³н³тыва, дзеепрыметн³ка, дзеепрысло¢я) пашыраецца практычна на ¢се часц³ны мовы, за выключэннем л³чэбн³ка¢ (³ дужа вузка з прыметн³кам³). Кал³ назо¢н³к – «ун³версальная» па сва³х спалучальнасных якасцях часц³на мовы, то дзеясло¢, наадварот, маючы пэ¢ныя абмежаванн³, утварае самую вял³кую па колькасц³ групу, сярод якой абсалютна дам³нантнае месца па ¢жывальнасц³, разнастайнасц³ значэння¢ займаюць спалучэнн³ дзеяслова з назо¢н³кам³ ³ абагуль- нена-прадметным³ займенн³кам³. Такога кшталту словазлучэнн³ «будуюцца ¢ адпаведнасц³ з прав³лам³ к³равання, пры як³м гало¢нае слова – дзеясло¢ патрабуе ад залежнага пастано¢к³ ¢ форме пэ¢нага ¢скоснага склону» [Наркев³ч, 1966, 162]. Гэтыя спалучэнн³ могуць быць як беспрыназо¢н³кавыя, так ³ прыназо¢н³кавыя ³ выражаць самы шырок³ спектр значэння¢, ад аб’ектных да акал³чнасных, напр.: баючыся кп³на¢, чытаць гадз³ну, сядзець крукам, в³цца матыльком, дз³в³цца з мудрасц³, рухацца па¢з чыгунку, сустрэць на прыпынку ³ ³нш. Адметнай рысай спалучэння дзеяслова¢ з атрыбуты¢ным³ часц³нам³ мовы з’я¢ляецца тое, што амаль усе яны ¢твараюць с³нтакс³чна непадзельныя спалучэнн³, як³я ¢ сказе выконваюць функцыю выказн³ка, кшталту: рос дужым ³ выносл³вым, стая¢ ма¢кл³вы ³ ³íø. [тамсама, 229]. Шырока спалучаецца дзеясло¢ з ³нф³н³тывам, прысло¢ем ³ дзеепрысло¢ем па прав³лах прымыкання, напр.: старалася дапамагчы, сядзець далавах, кв³тнець

штовясну, бегчы аглядаючыся ³ ïàä.

Спалучальнасць прыметн³ка¢ досыць абмежаваная. Найбольш прадукты¢на яны спалучаюцца з назо¢н³кам³ ва ¢скосных склонах (з прыназо¢н³кам³ ³ без): родным, давальным, значна менш – з творным (багаты душой, цв¸рды воляй, моцны духам).

Што датычыць спалучальнасц³ з родным склонам, то гэта зус³м невял³кая колькасцю група, але вельм³ частотная ³ ¢жывальная, асабл³ва так³я прыметн³к³, як: по¢ны, варты, годны (сярод як³х практычна неабмежаваны ¢ сва¸й спалучальнасц³ прыметн³к ïî¢íû): по¢ны радасц³, варты ¢ваг³, годны падзяк³. Родны прыназо¢н³кавы ¢ прыметн³кавых спалучэннях найчасцей перадае прычынныя ц³ абумо¢леныя аднос³ны: с³н³ ад холаду, ма¢кл³вы ад прыроды, кемл³вы ад нараджэння; млявы ад сну, абыякавы да ¢сяго, чулы да слова.

Акты¢на спалучаюцца прыметн³к³ з якасным³ прысло¢ям³, накшталт: аф³цыйна строг³, неспадзявана добры, на¢здз³¢ прыгожы, па-мастацку дасканалы, надзвычай высок³, дастаткова сур’¸зны ³ äà ò. ï.

54

Адносна спалучальнасц³ прыметн³ка¢ з ³нф³н³тывам можна сказаць, што гэта магчыма тольк³ ¢ выпадках, кал³ прыметн³к уваходз³ць у семантычную групу сло¢ са значэннем стану [Булаха¢, 1966, 158] òûïó: гатовы чакаць, сх³льны перабольшваць,

ахвочы пасмяяцца, здольны развязаць праблему ³ äà ò. ï.

Спалучальнасць л³чэбн³ка¢ вельм³ абмежаваная – тольк³ з назо¢н³кам³ ц³ займенн³кам³: дванаццаць пасажыра¢, трое выпускн³ко¢, двое з нас. Пэ¢наколькасныя л³чэбн³к³ ад ïÿö³ ³ вышэй, няпэ¢наколькасныя ³ зборныя л³чэбн³к³ ¢ назо¢ным / в³навальным склоне к³руюць назо¢н³кам³ ц³ субстантывам³, а ва ¢с³х астатн³х – дапасуюцца як залежныя: некальк³ запалак – некальк³м запалкам; двое хлопца¢ – з двума хлопцам³. ˳÷ýáí³ê³ два, тры, чатыры ¢ назо¢ным склоне выступаюць як члены непадзель-

нага ³менна-колькаснага спалучэння [Ëàïà¢, 1966, 159]. Спалучальнасць займенн³ка¢ абумо¢лена ³х разрадам. Азна-

чальныя, няпэ¢ныя ³ адмо¢ныя могуць далучаць да сябе назо¢н³к³, займенн³к³ ³ л³чэбн³к³, але пры гэтым так³я спалучэнн³ абмежаваныя значэннем вылучальнасц³, напр.: кожны з вас,

хтосьц³ з два³х, н³хто з вяско¢ца¢ ³ äà ò. ï.

Спалучальнасць прысло¢я¢ таксама абмежаваная ³ адбываецца пераважнай часткай паводле сэнсу. Так, спалучаюцца з прысло¢ям³ прысло¢³, назо¢н³к³ ³ займенн³к³ з прыназо¢н³кам³. ² тольк³ формы кампаратыва, суперлятыва ³ адз³нкавыя якас- на-акал³чнасныя прысло¢³ могуць прадвызначаць прыназо¢н³ка- ва-склонавую форму назо¢н³ка¢ ц³ займенн³ка¢ [Øóáà, 1966,

233], íàïð.: прыкра да сл¸з, вышэй за слуп, побач з мяжой, удва³х з табой, услед за ³м³ ³ ïàä.

Так³м чынам, спалучальнасныя магчымасц³ кожнай з часц³н мовы дал¸ка не аднолькавыя, ³ залежаць яны ад катэгарыяльных характарыстык пэ¢най часц³ны мовы, ад ³х лекс³чнага значэння.

Л²ТАРАТУРА

Антанюк, 1986: Антанюк Л. А. Словазлучэнне // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 34–113.

Антанюк, 2003: Антанюк Л. А. Словазлучэнне // Плотн³ка¢ Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Л³нгв³стычны кампендыум. Мн.: ²нтэрпрэссэрв³с, Кн³жны Дом, 2003. С. 236–258.

Бандарэнка, 1981: Бандарэнка Т. П. Аднатыпныя словазлучэнн³ ¢ сучаснай беларускай л³таратурнай мове. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1981. 132 с.

Булаха¢, 1966: Булаха¢ М. Г. Словазлучэнн³ з прыметн³кам // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 92–159.

55

Всеволодова, 2000: Всеволодова М. В. Языковые механизмы // Всеволодова М. В. Теория функционально-коммуникативного синтаксиса: Учеб. М.: Изд-во МГУ, 2000. С. 358–377.

Ãàê, 1988: Гак В. Г. Комментарии // Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. М.: Прогресс, 1988. С. 614–622.

Ãàê, 1990: Гак В. Г. Валентность // Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Сов. энциклопедия, 1990. С. 79–80.

Ãàê, 1990: Гак В. Г. Сочетаемость // Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Сов. энциклопедия, 1990. С. 483.

Кацнельсон, 1987: Кацнельсон С. Д. К понятию типов валентности // Вопр. языкознания. 1987. ¹ 3. С. 20–32.

Котелова, 1975: Котелова Н. З. Значение слова и его сочетаемость. Л.: Наука, 1975. 163 с.

Ëàïà¢, 1966: Лапа¢ Б. С. Словазлучэнн³ з л³чэбн³кам³ ³ займенн³кам³ // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 159–161.

̳õíåâ³÷, 1986: М³хнев³ч А. Я. Словазлучэнн³ з назо¢н³кам // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 6–33.

Михневич, 1968: Михневич А. Е. Некоторые вопросы изучения синтаксических (подчинительных) связей слов в работах советских и чехословацких лингвистов. Вопр. языкознания. 1968. ¹ 5. С. 106–112.

̳õíåâ³÷, 1976: М³хнев³ч А. Я. Праблемы семантыка-с³нтакс³чнага даследавання беларускай мовы. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1976. 264 с.

Наркев³ч, 1966: Наркев³ч А. ². Словазлучэнн³ з назо¢н³кам³ ³ дзеясловам³ // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 10–92, 162–233.

Наркев³ч, 1972: Наркев³ч А. ². С³стэма словазлучэння¢ у сучаснай беларускай мове: Структурна-семантычнае ап³санне. Мн.: Выд-ва БДУ, 1972.

360ñ.

Норман, 1994: Норман Б. Ю. Грамматика говорящего. СПб: Изд-во

С.-Петербург. ун-та, 1994. Гл. 5. С. 86–103.

Падгайск³, 1971: Падгайск³ Л. П. Словазлучэнне ¢ беларускай мове. Мн.: Вышэйш. шк., 1971. 192 с.

Степанова, 1973: Степанова М. Д. Теория валентности и валентный анализ. М.: МГПИИЯ, 1973. 110 с.

Степанова, Хельбиг, 1978: Степанова М. Д., Хельбиг Г. Части речи и проблема валентности в современном немецком языке. М.: Высш. шк.,1978. 258 с.

Теньер, 1988: Теньер Л. Валентность // Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. М.: Прогресс, 1988. С. 250–297.

Филичева, 1967: Филичева Н. И. Понятие синтаксической валентности в работах зарубежных языковедов // Вопр. языкознания. 1967. ¹ 2. С. 119–125.

Øóáà, 1966: Шуба П. П. Словазлучэнн³ з прысло¢ем // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 233–248.

Шчэрб³н, 1994: Шчэрб³н В. К. Спалучальнасць слова // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 527–529.

56