С²НТАКС²С СЛОВАЗЛУЧЭННЯ

СЛОВАЗЛУЧЭННЕ

Пытанне пра словазлучэнне ¢ беларуск³м мовазна¢стве

С³нтакс³с словазлучэння ¢ беларускай л³нгв³стыцы пача¢ выву- чацца ³ распрацо¢вацца тольк³ з другой паловы ХХ ст., а менав³та з калекты¢най працы «Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы» (1959) (раздзел «Словазлучэнне» нап³саны М. Г. Булахавым). Тагачасныя ж с³нтакс³чныя даследаванн³ датычыл³ся тольк³ с³нтакс³су сказа, пачынаючы ад «Беларускай граматык³ для школ» (1918) Б. Тарашкев³ча, «Сынтакса беларускае мовы» (1926) Я. Л¸с³ка ³ заканчваючы калекты¢ным падручн³кам «С³нтакс³с беларускай мовы» (1939), што выйша¢ пад рэдакцыяй Я. Коласа, К. Гурскага ³ Г. Шкляра. Варта зазначыць, што, разумеючы с³нтакс³с як навуку «аб злучэнн³ сло¢ у мове» [˸ñ³ê, 1926, 8], яны ³ разглядал³ ³х [спалучэнн³ сло¢] непары¢на ад сказа.

Пачынаючы з 60-х гг. ХХ ст., с³нтакс³с словазлучэння разгляда¢ся як асобная с³нтакс³чная праблема, пакольк³ менав³та тут найбольш яскрава прая¢ляюць сябе адметнасц³ той ц³ ³ншай мовы. Беларускую с³нтакс³чную навуку гэтага часу прадста¢ляюць манаграф³чныя працы А. Я. М³хнев³ча (1965), Л. П. Падгайскага (1971), А. ². Наркев³ча (1972), М. С. Я¢нев³ча (1977), Т. П. Бандарэнк³ (1981), прысвечаныя асобным тыпам словазлучэння, а таксама дзве калекты¢ныя акадэм³чныя граматык³: «Граматыка беларускай мовы» (1966), у якой раздзел «Словазлучэнне» нап³саны А. ². Наркев³чам, М. Г. Булахавым, П. П. Шубам, ³ «Беларуская граматыка» (1986), дзе гэты раздзел нап³сал³ А. Я. М³хнев³ч ³ Л. А. Антанюк.

С¸нняшн³м часам у беларуск³м мовазна¢стве iснуе некалькi пункта¢ гледжання на словазлучэнне. Разыходжанн³ закранаюць

18

як разуменне яго сутнасц³ («гатовая» гэта адз³нка, што ³снуе «да сказа», ц³ тольк³ адз³нства, якое ¢твараецца непасрэдна ¢ выказванн³), так ³ разуменне яго аб’¸му, магчымых кампанента¢, зна- чэння ³ функцы³.

Большасць айчынных с³нтакс³ста¢ разглядае словазлучэнне ¢ вузк³м яго аспекце: як «свабоднае сэнсавае ³ фармальнае аб’яднанне двух (або болей) па¢назначных сло¢, звязаных падпарадкавальным³ аднос³нам³» [̳õíåâ³÷, 1986, 6]. Такога ж пункту гледжання трымаюцца А. ². Наркев³ч, Л. П. Падгайск³, М. С. Я¢нев³ч, П. У. Сцяцко, М. В. Абабурка, Э. Д. Бл³нава, Н. В. Га¢рош,

Ì.Ц. Кавал¸ва, В. У. Ляп¸шк³н, В. ². Рага¢цо¢ ³ ³нш.

Разам з тым несупадзенне меркавання¢ у прых³льн³ка¢ назва-

нага падыходу датычыць канцэптуальных разыходжання¢ у вытлумачэнн³ прыроды словазлучэння, што мае вын³кам ³ адрозныя тракто¢к³ яго функцы³. Кал³ адны з ³х гавораць, што функцыя словазлучэння – адлюстраванне пэ¢ных аднос³на¢ пам³ж тым³ ц³ ³ншым³ паняццям³, з’явам³ ³ прадметам³ акаляючага свету [Наркев³ч, 1966, 7; Падгайск³, 1971, 15; Бандарэнка, 1981, 4; ̳õíåâ³÷, 1994, 514–515], то ³ншыя ¢казваюць на нам³нацыйную функцыю [Абабурка, 1992, 180]: «у адрозненне ад сло¢ словазлучэнн³ абазначаюць складаныя паняцц³, выступаюць як розныя в³ды «складаных назва¢» [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 6], «называюць прадметы, прыметы ³ розныя з’явы рэча³снасц³» [Ëÿï¸øê³í, 1989, 7]. Гэтым самым тольк³ адз³н з пры¸ма¢ л³нгв³стычнага анал³зу (вылучэнне са сказа) проц³ста¢ляецца «а¢таномнасц³» словазлучэння (³снуе «да сказа»).

Цалкам супрацьлеглы пункт гледжання на аб’¸м словазлучэння належыць Г. Н. Клюсаву. Сутнасць яго тракто¢к³ ¢ тым, што пад словазлучэннем разумеецца любое двухчленнае спалучэнне лексем, у тым л³ку ³ службовых сло¢ са знамянальным³ ц³ м³ж сабой. Пры гэтым гран³чным³ выпадкам³ словазлучэння, з аднаго боку, л³чыцца сказ (а дакладней, спалучэнне дзейн³ка ³ выказн³ка), а з другога – складанае слова, утворанае ¢ вын³ку лекс³кал³зацы³ словазлучэння, напр.: пад вечар падвечар, ç-ïàä ³лба спадылба ³ г. д. Тыповы выпадак словазлучэння, паводле Г. Н. Клюсава, – быць часткай сказа, таму ³ ¢ прапанаванай дэф³н³цы³ падкрэсл³ваецца яго с³нтакс³чны аспект: «Сэнсава-грама- тычнае аб’яднанне («складванне») двух ц³ больш сло¢, узятае не ¢ выражальна-камун³кацыйным, а ¢ с³нтакс³чна-канструкцый- ным, спалучальна-камб³наторным плане (г. зн. як канкрэтнае прая¢ленне сувяз³ сло¢), называецца словазлучэннем» [Клюса¢,

19

1972, 21]. Надаючы службовым лексемам статус кампанента¢ словазлучэння наро¢н³ са словам³ самастойным³, ¸н размяжо¢вае тры тыпы аб’яднання¢ у залежнасц³ ад ³х часц³намо¢най прыналежнасц³ ³ сэнсава-граматычнай будовы.

1.Словазлучэнн³ дэтэрм³нацыйныя, у як³х службовыя словы розных в³да¢ (часц³цы, выкл³чн³к³, мадальныя словы ³ прыназо¢н³к³) абмяжо¢ваюць ³ мадыф³куюць значэнн³ самастойных часц³н мовы, накшталт: не бачу, ледзь в³даць, ня¢жо так?, ц³ пра¢да?, ну ³ дзян¸к!, ух як³ дождж!, мабыць, св³тае; можа, пачакаць?, на ¢року, пад вечар, з радасцю, каля вогн³шча, на здаро¢е! ³ ã. ä.

2.Словазлучэнн³ спалучальныя (канекцыйныя), што ¢ключа- юць бяззлучн³кавыя ³ злучн³кавыя аб’яднанн³ аднародных члена¢ тыпу: сябры-таварышы, жыць-пажываць; раз, два, тры, ча- тыры; поле, выган, сенажаць; дзень ³ ноч, так ц³ не так ³ ã. ä.

3.Словазлучэнн³ падпарадкавальныя (субардынацыйныя), што аб’ядно¢ваюць гало¢ны ³ залежны ад яго кампанент, напр.: прас³ць прабачэння, усход сонца, верш Купалы, слуцк³я паясы, зб³рацца ³сц³

³äà ò. ï. [тамсама, 24–25].

Г. Н. Клюсавым цалкам адпрэчваецца нам³нацыйная функцыя словазлучэння, пакольк³ кожнае са сло¢ свабоднага словазлучэння захо¢вае ¢ ³м сваю сэнсавую самастойнасць ³ спалучальную прадукты¢насць; ³ тольк³ прызнае яе [гэтую функцыю] за звязаным³ (непадзельным³) словазлучэнням³, у як³х сэнс не выводз³цца з сумы яго кампанента¢, а «сапра¢ды выражаецца адно паняцце пры дапамозе больш чым аднаго слова (пара¢н.: чытаць мараль, белы грыб, белы верш, белая варона, белая костка ³ ã. ä.)» [тамсама, 29].

Трэц³ падыход займае станов³шча м³ж названым³ палярным³ тракто¢кам³, пакольк³ шырэйшы, чым першы, але значна вузейшы за друг³. Яго презентуе канцэпцыя М. Г. Булахава, адлюстраваная ¢ «Курсе сучаснай беларускай л³таратурнай мовы» (1959), замацаваная ³ пашыраная ¢ падручн³ку Л. ². Бурака [Бурак, 1987], згодна з якой да словазлучэння адносяцца аб’яднанн³

м³н³мум двух самастойных сло¢. А таму ³м³ проц³паста¢ляюцца прэдыкаты¢ныя (спалучэнне дзейн³ка ³ выказн³ка) ³ непрэдыкаты¢ныя словазлучэнн³, да як³х адносяцца падпарадкавальныя ³ злучальныя. «Асно¢ным адрозненнем непрэдыкаты¢ных словазлучэння¢ ад прэдыкаты¢ных з’я¢ляецца тое, што ³м не ¢ласц³ва мадальна-часавае значэнне, бо яны фарм³руюць нам³нацыйныя, а не прэдыкаты¢ныя аднос³ны» [Бурак, 1987, 17].

20

Непрэдыкаты¢ныя словазлучэнн³, паводле гэтай канцэпцы³, уключаюць дзве разнав³днасц³: паратакс³чныя (грэч. parataxis ‘злучэнне’) ³ г³патакс³чныя (грэч. hypotaxis ‘падпарадкаванне’). «Паратакс³чныя словазлучэнн³ ¢я¢ляюць сабой незамкнуты рад кампанента¢, як³я звязаны пры дапамозе злучн³ка¢ ц³ бяззлучн³кавым спосабам, з’я¢ляюцца ра¢назначным³ ³ займаюць паз³цыю аднолькавых члена¢ у сказе: дзень ³ ноч; глядзець ды смяяцца; малы, але дужы; (расл³) бярозы, елк³, хво³ <…>. Г³патакс³чныя словазлу- чэнн³ ствараюцца замкнутым радам кампанента¢, як³я звязаны пры дапамозе прыназо¢н³ка¢ або беспрыназо¢н³кавым спосабам, з’я¢ляюцца нера¢назначным³ ³ займаюць паз³цыю розных (неаднолькавых) члена¢ сказа: пал¸т у космас, памахаць рукой, чырвоны ад марозу, ц³ха шумець, бераг шырокай рак³» [Бурак, 1987, 18].

Сярод прых³льн³ка¢ гэтай тракто¢к³ больш звужана разумее аб’¸м словазлучэння В. У. Ляп¸шк³н, як³ вылучае прэдыкаты¢ныя словазлучэнн³, што маюць мадальна-часавае значэнне, утвараюць ядро сказа ³ яго граматычную аснову, ³ непрэдыкаты¢ныя, што «не маюць такой прыметы ³ ¢твараюцца на аснове падпарадкавальнай сувяз³: прыезд брата, добрыя вестк³, спазн³¢ся знарок» [Ëÿï¸øê³í, 1989, 6].

Разыходжанне погляда¢ Л. ². Бурака ³ М. Г. Булахава грунтуецца на двух прынцыпова адрозных палажэннях. Па-першае, на думку М. Г. Булахава, «словазлучэнне – такое сэнсава-граматычнае аб’яднанне двух або некальк³ самастойных сло¢ у складзе сказа, якое служыць для выражэння аднос³на¢ пам³ж асобным³ паняццям³, абазначаным³ словам³» [Булаха¢, 1959, 6], а паводле Л. ². Бурака, асно¢ная функцыя словазлучэння – «служыць буда¢н³чым матэрыялам для сказа, уваходз³ць у склад яго ¢ якасц³ канструкцыйнага кампанента» [Бурак, 1987, 19] ³ «выступаць як своеасабл³выя складаныя або разгорнутыя назвы адпаведных з’я¢» [тамсама, 13]. Па-другое, М. Г. Булаха¢ вылучае прэдыкаты¢ныя словазлу- чэнн³ як разнав³днасць падпарадкавальных (пакольк³ бачыць м³ж дзейн³кам ³ выказн³кам сувязь дапасаванне), але вынос³ць ³х за рамк³ ¢ласна словазлучэння¢; у той час як Л. ². Бурак разглядае ³х як асобны тып (арган³заваны на сувяз³ каардынацыя (гл. больш дэтал¸ва 78), хаця таксама л³чыць ³х прэрагатывай с³нтакс³су сказа.

Падсумо¢ваючы вышэйадзначаныя меркаванн³ беларуск³х с³нтакс³ста¢ адносна словазлучэння, варта сказаць, што больш правамерна разглядаць словазлучэнне як субардынацыйнае спалучэнне с³нтаксем, якое ¢твараецца тольк³ ¢ межах выказвання ³ вылучаецца непасрэдна з яго, таму што «¢ мове няма канкрэт-

21

ных, загадзя падрыхтаваных на кожны выпадак словазлучэння¢ (кал³ не л³чыць фразеалаг³зма¢). ²ншая справа – ная¢насць у ¸й пэ¢ных мадэля¢, спосаба¢ утварэння канкрэтных словазлучэння¢» [Падгайск³, 1971, 11]. Адсюль ³ функцыя словазлучэння не нам³нацыйная, а «адлюстравальная» – вербальна перадаваць прадметна-лаг³чныя аднос³ны, што ³снуюць ц³ ¢зн³каюць пам³ж з’явам³ рэча³снасц³.

Кал³ ж так³х аднос³на¢ не ¢зн³кае, то няма падста¢ л³чыць тое ц³ ³ншае спалучэнне сло¢ словазлучэннем. Найперш гэта даты- чыць спалучэння¢ службовых сло¢ (прыназо¢н³ка¢ ³ звязк³ áûöü) са знамянальным³, пара¢н.: пакласц³ на пал³цу ³ íà ïàë³öû (у першым выпадку аб’ектна-акал³чнасныя аднос³ны, а ¢ друг³м – тольк³ называнне месца), áûëà íà çàë³êó ³ была нервовая (у першым выпадку акал³чнасныя аднос³ны, а ¢ друг³м – тольк³ нам³нуе прымету). У так³м разе неабходна адрозн³ваць, у як³х спалучэннях áûöü – гэта па¢назначны дзеясло¢, а значыць, утварае словазлучэнне, ³ ¢ як³х гэта службовае слова, а значыць, у на- я¢насц³ тольк³ пэ¢нае спалучэнне сло¢. Па¢навартасным кампанентам словазлучэння дзеясло¢ áûöü выступае ¢ словазлучэннях з прасторавым³, часавым³ ц³ ³ншым³ акал³чнасным³ аднос³нам³, напр.: бы¢ на поплаве, была з гадз³ну, был³ з нагодай ³ да т. п.; а пры азначальных аднос³нах ¸н тольк³ дапамагае перадаць прымету (службовая функцыя), напр.: бы¢ вяс¸лы, была за агранома, бы¢ у роспачы8 ³ ³íø.

«Словазлучэнн³ з’я¢ляюцца прасцейшым³ с³нтакс³чным³ адз³нствам³, як³я ³снуюць не асобна ад сказа, а ¢ваходзяць у яго як саста¢ныя частк³ ³ атрымл³ваюць у ³м свае канкрэтныя функцы³ ³ значэнн³» [Булаха¢, 1959, 7], а таму тольк³ наро¢н³ з выказваннем (у яго складзе) яны выконваюць ³ нам³нацыйную, ³ камун³кацыйную функцы³.

Разам з тым назы¢ная функцыя, якую мае кожная лексема, уласцiва несвабодным словазлучэнням, пакольк³ яны абазнача- юць сабой адно паняцце, пара¢н.: Мальк³ час ад часу муц³л³ ваду ³ ßíà ³ òóò âàäó ìóö³öü. У першым выпадку – ная¢насць паняцця¢ ‘муц³ць’, ‘вада’ i аб’ектных адносiна¢ мiж iмi; у друг³м – адсутнасць гэтых паняцця¢, а значыць, ³ так³х адносiна¢, затое на- я¢насць ацэначнага паняцця ‘знарок заблытваць каго-небудзь’. Пара¢н. таксама выказванн³: Хлопчык махну¢ рукой ³ Бацька на

8Пара¢найце ³ншы пункт гледжання, дзе спалучэнне áû¢ ó ïàë³òî падаецца як словазлучэнне з сувяззю к³раванне [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 10].

22

яго дз³вацтвы рукой махну¢; Паля¢н³чыя надумал³ страляць варон ³ На ¢року вучн³ стралял³ варон; Во¢к з’е¢ сабаку ³ У гэтай справе ¸н сабаку з’е¢. Таму, як адзначаецца ¢ навуковай л³таратуры, свабодныя i несвабодныя словазлучэннi – адзiнкi розных узро¢ня¢ мовы (сiнтакс³чнага i лексiчнага) i вывучаюцца ¢ розных раздзелах мовазна¢ства – с³нтакс³се ³ фразеалог³³.

М³ж тым у мастацкай л³таратуры ³ ¢ гутарковай мове непадзельныя словазлучэнн³ могуць выкарысто¢вацца як свабодныя з мэтай стварэння кам³чнага эфекту ц³ як пэ¢ны мастацк³ пры- ¸м, напр.:

–Нашто вам браць якога-небудзь смаркача, кал³ ¸сць вопытны работн³к, як³ па гэтай справе сабаку з’е¢.

–Сабака – гэта, в³даць, не самае большае, што ¸н з’е¢.

(Ê. Êðàï³âà. Брама не¢м³ручасц³)

Свабодныя словазлучэннi не валодаюць узна¢ляльнасцю, бо не iснуюць у гатовым выглядзе ¢ мове як адзiнкi намiнацыi падобна да сло¢ (iнакш яны ¢се павiнны былi б быць у сло¢нiку). Выключэнне складае несвабодны тып, дзе словазлучэнне абазначае адз³нае, нерасчлян¸нае паняцце (найчасцей гэта тэрм³ны): рухальна-каардынацыйныя здольнасц³, цэнтральная нервовая сiстэма, жаночая рыфма, рэжым кароткага замыкання, с³стэма калекты¢най бяспек³, прыняць барцо¢скую паставу ³ äà ò. ï.

Так³м чынам, у адрозненне ад слова словазлучэнне – гэта сукупнасць граматычна арганiзаваных кампанента¢, таму паводле сва¸й структуры словазлучэнне неаднакампанентнае, рас- члян¸нае. Словазлучэнн³ маюць б³нарную ³ерарх³чную структуру, бо маюць слова, якое пашыраецца, – гало¢нае, i слова, якое пашырае, – залежнае, прычым сiстэма яго форма¢ абапiраецца на сiстэму форма¢ гало¢нага слова. Пры гэтым словазлучэнне не валодае ¢ласнай парадыгмай формазмянення, бо змяненнi накшталт галiнка бэзу, галiнцы бэзу, з гал³нкай бэзу; жвавы хлопчык, жвавага хлопчыка, жваваму хлопчыку; стукаю моцна, стукаеш моцна, стукае моцна ³ г. д. звязаныя з парадыгмай стрыжн¸вага слова.

Словазлучэнне ³ выказванне падобныя тым, што ¢ аснове ³х пэ¢ныя мадэл³, згодна з як³м³ ¢твараюцца разнастайныя ³х ма¢ленчыя варыянты. Адрозн³ваюцца ж яны паводле свайго статусу, структуры ³ функцый. Выказванне – камун³кацыйная адз³н-

23

ка, словазлучэнне – некамун³кацыйная; выказванне – самастойная, сэнсава ³ ³нтанацыйна завершаная адз³нка, словазлучэнне – прасцейшае с³нтакс³чнае адз³нства ¢ яго структуры, што не мае мо¢най самастойнасц³; выказванне можа быць аднасло¢ным, словазлучэнне складаецца м³н³мум з двух кампанента¢; выказванне можа арган³зо¢вацца на аснове прэдыкаты¢най, падпарадкавальнай ³ злучальнай сувяз³ (а кал³ яно аднасло¢нае, то ¢вогуле без сувяз³), а словазлучэнне ¢твараецца тольк³ на аснове падпарадкавання (злучальная сувязь у складаных словазлучэннях пашырае адз³н з яго кампанента¢).

Дыферэнцыяцыя словазлучэння¢

Традыцыйна дыферэнцыяцыя словазлучэння¢ грунтуецца на трох параметрах9:

1)колькасцi складн³ка¢ – простыя / складаныя;

2)ступенi злiцця кампанента¢ – свабодныя / несвабодныя;

3)часц³намо¢най прыналежнасцi гало¢нага слова – ³менныя, дзеясло¢ныя, прысло¢ныя.

Адносна структуры словазлучэння меркаванн³ л³нгв³ста¢ не супадаюць, бо ¢ ³х розныя падыходы. Кал³ адны з ³х ул³чваюць колькасць кампанента¢ (па¢назначных сло¢) [Наркев³ч, 1966,

7–8; ̳õíåâ³÷, 1986, 6; 1994, 514; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 6], то ³ншыя – ная¢насць адной ц³ больш сувяз³, на аснове якой арган³завана словазлучэнне [Бурак, 1987, 19–21; Ëÿï¸øê³í, 1989, 6],

óвын³ку чаго адно ³ тое спалучэнне, напр.: дзя¢чына з блак³тным³ вачыма àáî чалавек вял³к³х здольнасцей, разглядаецца першай групай л³нгв³ста¢ як складанае, а другой – як простае. У дадзеным выпадку а¢тар дапаможн³ка падзяляе «колькасны» пункт гледжання на структуру словазлучэння, бо ¢ проц³леглым выпадку словазлучэнне атаясамл³ваецца з членам³ сказа (а гэта

³ншы ¢зровень анал³зу).

Простыя словазлучэннi складаюцца з двух па¢назначных сло¢, адно з якiх пашыраецца ³ншым: дождж-вадалей, ехаць а¢тобусам, заляцацца да дзя¢чыны, кошык сунiц, вельмi маркотны. Але да простых словазлучэння¢ адносяць i такiя, што

9Л³нгв³сты, што прытрымл³ваюцца шырокага пункту гледжання на аб’¸м словазлучэння, вылучаюць, натуральна, яшчэ адз³н параметр – прэдыкаты¢насць / непрэдыкаты¢насць.

24

¢ключаюць у свой склад аналiтычную форму слова10, адна з як³х не мае самастойнага лекс³чнага значэння, а выражае тольк³ граматычнае (звязка áûöü, займенн³к ñàìû, форма кампаратыва

больш, менш), íàïð.: буду чытаць павольна, зараз будуць палуднаваць; самае глыбокае возера, самае кемл³вае äç³öÿ, больш трывалы òðîñ, менш рэдкая ç’ÿâà.

Óскладаныя словазлучэннi ¢ваходзяць тры ³ больш па¢назначныя словы, напр.: стары настольны каляндар, з³мовая экзаменацыйная сес³я, летн³я падрыхто¢чыя курсы, дз¸рзкая на язык дзя¢чына, смачны на выгляд яблык, даць параду скасаваць дамову, жо¢тыя ³ чырвоныя паветраныя шары.

«Складаныя словазлучэнн³, суадносныя з простым³, узн³каюць або шляхам шматступеньчатага л³нейнага пашырэння (новы дом – зус³м новы дом – зус³м новы дом брата), або шляхам замены аднаго з члена¢ словазлучэння яго функцыянальна-семантыч- ным экв³валентам (чатырохпавярховы будынак – будынак у ча- тыры паверх³, дом адз³наццаць – дом нумар адз³наццаць, абяцаць дапамагчы – даць абяцанне аказаць дапамогу)» [̳õíåâ³÷, 1994,

514]. Разам з тым адзначаецца ³ той факт, што значная колькасць словазлучэння¢ не суаднос³цца з простым³, напр.: øàøà Брэст–- М³нск, прынцып «падзяляй ³ пануй», в¸ска Валова Гара, л¸таць

çранку да вечара [тамсама]; ïàðà¢í. ÿø÷ý: чалавек высокага ро-

ñòó – магчыма высакарослы чалавек; чалавек сярэдняга веку – немагчыма сярэдневяковы чалавек11.

Óзалежнасц³ ад сэнсавай ³ с³нтакс³чнай лучнасц³ с³нтаксем у выказванн³ прынята вылучаць свабодныя (с³нтакс³чныя) ³ несва-

бодныя (фразеалаг³чныя) словазлучэнн³.

Свабодныя словазлучэннi ¢твараюць словы, якiя «захо¢ваюць сва¸ самастойнае лексiчнае значэнне ³ могуць свабодна ¢ступаць у граматычныя аднос³ны з ³ншым³ словам³» [Булаха¢, 1959, 18].

10Мовазна¢цы, што бяруць пад увагу колькасць сувязя¢, як простыя разглядаюць ³ спалучэнн³, у як³х залежны кампанент (1) складаная назва: прыехаць у Старыя Дарог³, наведаць Новае Сяло; (2) сiнтакс³чна непадзельнае адзiнства: чалавек высокага росту, дзя¢чынка ñÿìi ãàäî¢; (3) фразеалаг³ч- ная адз³нка: своечасова даць лататы [Бурак, 1987, 19; Ëÿï¸øê³í, 1989, 8]. У так³м разе як простыя трэба разглядаць ³ спалучэнн³ з фразеалагiзаванымi дзеясло¢нымi ¢тварэннямi канцылярскага, кнiжнага характару: рабiць агляд памяшкання (=аглядаць памяшканне), прая¢ляць цiкавасць да справы (=ц³кав³цца справай), планаваць з ул³кам перспектывы (=планаваць на перспектыву), прымаць удзел у спаборнiцтвах (=удзельн³чаць у спаборн³цтвах), што на¢рад ц³ правамерна.

11Прыклад узяты з [Клюса¢, 1972, 25].

25

Кожны з кампанента¢ мае сваю функцыю ¢ яго складзе ³ можа замяшчацца ³ншым³ словамi пэ¢най катэгорыi ¢ адпаведнасцi з камунiкацыйным заданнем: разма¢ляць цiха (шэптам, гучна, до¢га, памярко¢на, па-беларуску…). Колькасную абмежаванасць у так³м выпадку задае семантыка гало¢нага слова, пакольк³ дапускае выбраную спалучальнасць: чытаць словы, тэкст, часопiс... àëå íå дрэва,

ìðîþ, âî÷û.

Несвабодныя словазлучэнн³ складаюцца са сло¢ лексiчна несамастойных, г. зн. са сло¢ з аслабленым цi страчаным лексiчным значэннем, ³ абазначаюць адно нерасчлян¸нае паняцце. Пэ¢ны кампанент ³х, як прав³ла, мае пераносны сэнс, а таму не можа спалучацца з ³ншым³ словам³: белы вугаль, наб³ць руку, кал³ва з’есц³, трымаць язык за зубам³ ³ пад. Яны выступаюць у пазiцыi аднаго члена сказа i сва¸й семантыкай i функцыяй блiзкiя асобнаму слову.

Сярод iх адрознiваюць сiнтаксiчна i фразеалагiчна непадзельныя. Сiнтаксiчна непадзельныя – словазлучэннi, лексiчна звяза-

ныя i нечлянiмыя ¢ пэ¢ным кантэксце (яны выя¢ляюцца толькi ¢ канкрэтных сказах): Арол застаецца арлом // ² з адным крылом (Р. Барадул³н); Мова ³х на першы погляд здаецца самай простай ³ бязв³ннай, як дз³цячая гутарка (З. Бядуля); Гняздо бусла знаходз³цца на высокай алешыне са зрэзанай вяршал³най (В. Вольск³); «Звяждо¢ск³ варты чалавек», – проста сказа¢ Алесь (У. Караткев³ч); – Што ж яго прас³ць з голым³ рукам³? Трэба было завезц³ як³

ãàñö³í÷ûê (Â. Äóí³í-Ìàðö³íêåâ³÷).

Фразеалагiчна непадзельныя – словазлучэннi, лексiчная несамастойнасць кампанента¢ якiх выя¢ляецца ¢ любым кантэксце. Яны – прадмет фразеалогii, а ¢ сiнтакс³се могуць разглядацца як адз³ны кампанент структуры сказа: з дня ¢ дзень лынды бiць,

зранку быць не ¢ гуморы, наважыцца даць драла, тэорыя «мастацтва для мастацтва», плакаць горк³м³ слязьм³, перыяд «халоднай вайны».

У адпаведнасцi з колькасцю часцiн мовы, здольных выконваць ролю гало¢нага кампанента, у беларускай мове вылучаецца шэсць тыпа¢ словазлучэння¢: дзеясло¢ныя, назо¢нiкавыя, прыметнiкавыя, займеннiкавыя, лiчэбн³кавыя i прысло¢ныя [̳õíåâ³÷, 1986, 6]. У некаторых даследаваннях гэты падзел больш абагульнены за кошт ³меннай групы, пакольк³ л³чэбн³кавыя ³ займенн³кавыя словазлучэнн³ не разглядаюцца як самастойны тып, таму вылучаюць: дзеясло¢ныя, ³менныя ³ прысло¢ныя. Так, сярод ³менных вылуча- юць дзве групы: субстанты¢ныя, у як³х ролю гало¢нага слова выконваюць назо¢н³к³, займенн³к³ з абагульнена-прадметным значэн-

26

нем, а таксама розныя субстантываваныя часц³ны мовы, ³ ад’екты¢ныя, у як³х ролю гало¢нага слова выконвае прыметн³к, парадкавы л³чэбн³к, абагульнена-якасны займенн³к [Булаха¢, 1959, 18;

Гурск³, 1962, 6; Наркев³ч, 1966, 9; Падгайск³, 1971, 17; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 8; Ëÿï¸øê³í, 1989, 18].

Тыпы семантыка-сiнтаксiчных адносiна¢ памiж кампанентамi словазлучэння¢

Семантыка-сiнтаксiчныя адносiны – гэта граматычнае зна- чэнне словазлучэння, што грунтуецца на аснове ¢заемадзеяння лексiчных значэння¢ кампанента¢ словазлучэння¢ i iх граматыч- ных форма¢. Кал³ ж спалучэнне кампанента¢ не перадае с³нтакс³чных аднос³на¢, яно не з’я¢ляецца словазлучэннем.

Усю шматлiкасць семантыка-с³нтакс³чных адносiна¢ можна звесцi да некальк³х тыпа¢, м³н³мум – трох: аб’ектныя, атрыбуты¢- ныя ³ акал³чнасныя [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 7; Ëÿï¸øê³í, 1998, 7]. М. Г. Булаха¢ вылучае дзевяць так³х тыпа¢: аб’ектныя, суб’ектныя, азначальныя, азначальна-колькасныя, абмежавальныя, прасторавыя, часавыя, прычынныя, мэтавыя, што ¢ кантэксце могуць канкрэтызавацца [Булаха¢, 1959, 19]. У прапанаваным дапаможн³ку а¢тар услед за ³ншым³ с³нтакс³стам³ спыняецца на пяц³ тыпах аднос³на¢, як³я маюць свае разнав³днасц³: суб’ектныя, аб’ектныя, азначальныя, акалiчнасныя i колькасныя, а таксама змешаныя, ц³

кантам³наваныя [Наркев³ч, 1972, 27; ̳õíåâ³÷, 1994, 514].

Азначальныя (атрыбуты¢ныя) адносiны ¢казваюць на прадмет ³ яго прымету, таму ¢знiкаюць пры семантыка-грама- тычным узаемадзеяннi назо¢нiка (часц³ны мовы, якой натуральна мець вызначальныя для яго прыметы) з так³м³ часц³нам³ мовы, агульнае значэнне якiх здольнае абазначаць прымету, – прыметнiкамi, дзеепрыметн³кам³, указальным³, прыналежным³, азначальным³, няпэ¢ным³ займеннiкам³, парадкавымi лiчэбн³кам³: зорнае неба, чорная кава, гэткае здарэнне, твая зал³ко¢ка, увесь горад, як³сьц³ хлопец, нечы адказ, трэцяе выпрабаванне, першая экзаменацыйная сес³я.

Але атрыбуты¢ныя адносiны ¢знiкаюць ³ тады, кал³ ¢ якасц³ залежнага кампанента выкарысто¢ваюцца iншыя часцiны мовы:

прыназо¢н³кавыя i беспрыназо¢н³кавыя формы назо¢нiка:

дыскета з гульням³, вядро для смецця, валасы па плечы, каханне без узаемнасцi, абрус у гарошак, тэлефон мац³;

27

прысло¢i: магазiн насупраць, будынак справа, дарога дадому;

дзеясло¢ у форме iнфiнiтыва: жаданне працаваць, рашэнне

выслухаць, магчымасць адпачыць, неабходнасць паехаць.

Аб’ектныя адносiны ¢казваюць на дзеянне ³ прадмет, на як³ дзеянне пераходз³ць прама ц³ ¢скосна або тольк³ арыентуецца на яго; узнiкаюць пры семантыка-граматычным узаемадзеяннi дзеяслова¢ (у тым лiку ³х форма¢ – дзеепрыметн³ка¢ i дзеепрысло¢я¢) з назо¢н³кам³ i радзей з формай iнфiнiтыва. Найперш такiя адносiны характэрныя для пераходных дзеяслова¢, якiя пашыраюцца в³навальным склонам прамога аб’екта: êóïiöü áîòû,

напiсаць лiст, чакаць сябра, лавiць рыбу, аб³раць яблык³, пасадз³ць дрэва, раздрукаваць нататку.

Аб’ектныя адносiны ¢знiкаюць i пры спалучэннi дзеяслова¢ ц³ назо¢н³ка¢ з iншымi склонамi назо¢н³ка¢ без прыназо¢н³ка¢:

з родным часткi: выпiць соку, пакаштаваць ягад, куп³ць хлеба;

з давальным асобы цi прадмета, да якiх скiравана дзеянне:

пярэчыць выкладчыку, давяраць чалавеку, рэкламаваць спажы¢цам, л³ст сябру, даручэнне студэнту, характарыстыка супрацо¢н³ку;

з творным прылады: секчы тапаром, пiсаць ало¢кам, маляваць пэндзлем, капаць рыдл¸¢кай, нас³ць кошыкам, лав³ць вудай;

а таксама

з прыназо¢н³кавым³ формам³ назо¢н³ка¢: гаварыць пра жыцц¸, дзякаваць за дапамогу, парадз³цца з бацькам, дабудаваць да сцяны, паслаць па доктара, атрымаць ад дзядул³;

з займенн³кам³, лiчэбн³кам³, субстантываваным³ прыметн³кам³, колькасна-iменным³ спалучэнням³: паклiкаць яго, уба- чыць траiх, наведаць хворага, запрасiць семнаццаць чалавек;

з iнф³н³тывам, наблiжаным да в³навальнага склону прамога аб’екта i дзеясловам³ руху (у якасцi гало¢нага слова): даць запалiць – даць цыгарэту, прынесцi абедаць – прынесцi абед.

Аб’ектныя адносiны характэрныя ³ для словазлучэння¢ з гало¢ным словам прыметнiкам: падобны да бацькi, гатовы да ся¢бы, здольны да навукi, ласкавы з дачкой ³ ³нш., а таксама назо¢н³кам³ (што суадносяцца з дзеясловам³): паведамленне пра навальнiцу, спагада да людзей, маркота па дзецях, рэцэнз³я на

кн³гу, сузмесце на артыкул.

Суб’ектныя адносiны ¢казваюць на дзеянне ³ яго ¢тваральн³ка, узнiкаюць у словазлучэннях з дзеясловамi i дзеепрыметн³кам³ залежнага стану. Залежная форма назо¢н³ка¢ у iх абазначае дзеяча

28

¢ творным склоне: чытаецца наведвальн³кам³, зацягнулася хмарам³, вызвалены армiяй, перакулены вадой, зламаныя ветрам, вернуты братам; па аналогii могуць быць i субстанты¢ныя словазлучэннi: абмеркаванне ¢радам, вызваленне прызы¢ной камiсiяй, а таксама з родным склонам: прыезд бацькi, гоман людзей, з’я¢ленне а¢тамабiля, ад’езд капiтана, смех дз³цяц³, довады абаронцы, áî ¢ñòà-

на¢л³ваюцца адносiны ‘дзеянне i дзеяч’.

Акалiчнасныя адносiны ¢казваюць на дзеянне ³ яго прымету ц³ на прымету прыметы; уласцiвыя словазлучэнням дзеясло¢ным, бо яны спадарожнiчаюць пэ¢ным дзеянням i станам i абапiраюцца на лексiчную працэсуальнасць. Сярод iх вылучаюцца:

уласна акалiчнасныя: хутка рухацца, успамiнаць часта, п³саць акуратна, загадкава ¢см³хацца, добра падмацавацца;

часавыя: прыехаць ранiцай, вярнуцца праз год, пазна¸м³цца на Каляды, здарылася апо¢начы, зб³рацца а пятай, сустрэцца ¢восень;

прасторавыя: iсцi полем, хадзiць каля лесу, выйсцi з-за дрэва, жыць за два к³ламетры ад сталiцы, гуляць уздо¢ж марскога берага;

прычынныя: памылiцца праз хваляванне, спазн³цца з-за непагадз³, скакаць ад радасцi, сказаць здуру, ускочыць спрасонку;

мэтавыя: сказаць жартам, зрабiць на¢мысна, паехаць у ад-

пачынак, падараваць на памяць, трымаць для выпадку;

Колькасныя адносiны маюць значэнне меры, колькасц³, частк³, сукупнасц³; узнiкаюць з-за сэнсавай недастатковасцi гало¢нага слова12: чатыры вуглы, пуд зерня, дзень хадзьбы, палова в¸скi, мех бульбы, шклянка сырадою, кубачак кавы, лыжка цукру; сустрэцца два разы, чакаць з тыдзень, аб’ехаць в¸сак дзесяць, правучыцца тры семестры.

Акрамя таго вылучаюць словазлучэнн³ з кантам³наваным³ аднос³нам³ – змешаны тып, семантыка-с³нтакс³чныя аднос³ны ¢ як³х узаемадзейн³чаюць, утвараючы комплексныя значэнн³: прыехаць па рэчы (аб’ектныя – па што? ³ акал³чнасныя – з якой мэтай?), пацярпець праз брата (аб’ектныя – праз каго? ³ акал³чнасныя прычыны – з якой прычыны?), канспект аднакурсн³ка (азначальныя – чый? ³ суб’ектныя – каго?).

Так³м чынам, семантыка-с³нтакс³чныя аднос³ны залежаць ад лекс³чнага значэння сло¢ (пара¢н.: дыскутаваць з калегам³ ³ *дыскутаваць з кветкам³; горача дыскутаваць ³ *холадна дыскута-

12 Нярэдка так³я аднос³ны квал³ф³куюцца як камплеты¢ныÿ.

29

ваць; жвавае дз³ця ³ *жвавае пытанне) ³ àä лекс³ка-граматычных характарыстык яго кампанента¢ (пара¢н.: ³мкл³вы рух, ганарыцца дзецьм³, шпарка занато¢ваць).

Л²ТАРАТУРА

Абабурка, 1992: Абабурка М. В. Пара¢нальная граматыка беларускай ³ рускай мо¢. Мн.: Вышэйш. шк., 1992. 224 с.

Ан³чэнка, 1998; Ан³чэнка У. В. Беларуская мова: Дапам. для самаадукацы³. Мн.: Бел. навука, 1998. 206 с.

Бандарэнка, 1981: Бандарэнка Т. П. Аднатыпныя словазлучэнн³ ¢ сучаснай беларускай л³таратурнай мове. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1981. 132 с.

Булаха¢, 1959: Булаха¢ М. Г. Словазлучэнне // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 5–26.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1987. 320 с.

Гурск³, 1962: Гурск³ М. ²., Булаха¢ М. Г., Марчанка М. Ц. Беларуская мова: У 2 ч. Мн.: Выд-ва М³н-ва адукацы³, 1962. Ч. 2: С³нтакс³с. 266 с.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н. Уводз³ны // Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Су- часная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. С. 3–46.

˸ñ³ê, 1926: Л¸с³к Я. Сынтакс беларускае мовы. Менск: Дзярж. выд-ва Беларус³, 1926. 255 с.

Ëÿï¸øê³í, 1989: Ляп¸шк³н В. У. Словазлучэнне // Беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя / Пад рэд. Я. М. Адамов³ча. Мн.: Вышэйш. шк., 1989. С. 6–27.

Ëÿï¸øê³í, 1998: Ляп¸шк³н В. У. Словазлучэнне // Беларуская мова: У 2 ч. / Пад рэд. Л. М. Грыгор’евай. Мн.: Вышэйш. шк., 1998. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 5–20.

Ìiõíåâi÷, 1965: Мiхневiч А. Я. Сiнтаксiчна непадзельныя словазлучэннi ¢ беларускай мове. Мн.: Навука i тэхнiка, 1965. 114 с.

Ìiõíåâi÷, 1986: Мiхневiч А. Я. Агульная характарыстыка словазлучэння¢ // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука i тэхнiка, 1986. Ч. 2: Сiнтаксiс. С. 6.

Ìiõíåâi÷, 1994: Мiхневiч А. Я. Словазлучэнне // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад рэд. А. Я. М³хнев³ча. Мн.: БелЭн, 1994. С. 513–515.

Наркев³ч, 1966: Наркев³ч А. ². Словазлучэнне // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 7–9.

Наркев³ч, 1972: Наркев³ч А. ². С³стэма словазлучэння¢ у сучаснай беларускай мове: Структурна-семантычнае ап³санне. Мн.: Выд-ва БДУ, 1972. 360 с.

Падгайск³, 1971: Падгайск³ Л. П. Словазлучэнне ¢ беларускай мове. Мн.: Вышэйш. шк., 1971. 192 с.

Ðàãà¢öî¢, 2001: Рага¢цо¢ В. ². С³нтакс³с беларускай ³ рускай мо¢: Дыскус³йныя пытанн³. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 2001. 199 с.

Тарашкев³ч, 1929: Тарашкев³ч Б. Беларуская граматыка для школ / Факс³м³льнае выданне. Мн.: Нар. асвета, 1991. 112 с.

30

ߢíåâ³÷, 1977: Я¢нев³ч М. С. С³нтакс³чная с³нан³м³ка ¢ сучаснай беларускай л³таратурнай мове. Мн.: Выд-ва БДУ, 1977. 279 с.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 272 с.

СУВЯЗЬ У СЛОВАЗЛУЧЭНН²

Тыпалог³я сувяз³

Любое (акрамя аднасло¢нага) выказванне нагадвае сабой ланцужок, зв¸нам³ якога ¸сць с³нтаксемы, аб’яднаныя м³ж сабою пэ¢най сувяззю: сэнсавай, граматычнай, асацыяцыйнай ³ ³нш.

Сувязь – «гэта спалучэнне сло¢, што выражае з дапамогай пэ¢ных сродка¢ сэнсавыя аднос³ны пам³ж гэтым³ словам³» [Чеснокова, 1980, 6]. Сувязь сло¢ у словазлучэнн³ ³ сказе выконвае шэраг функцый:

служыць для выражэння с³нтакс³чных аднос³на¢ пам³ж словам³;

утварае с³нтакс³чную структуру сказа ³ словазлучэння;

стварае ¢мовы для рэал³зацы³ лекс³чнага значэння слова [тамсама, 7].

Кал³ функцыя прэдыкаты¢най сувяз³ заключаецца ¢ канструяванн³ прэдыкаты¢нага цэнтра сказа, то непрэдыкаты¢ная сувязь выконвае функцыю пашырэння як яго ядра, так ³ ³ншых кампанента¢ сказа. Прычым пашырэнне асобных сло¢ адбываецца за кошт падпарадкавальных сувязя¢ некальк³м³ шляхам³ праз: а) далучэнне да гало¢нага слова тлумачальнага залежнага; б) сэнсавае тлумачэнне ¢сяго прэдыкаты¢нага спалучэння; в) пашырэнне простага ц³ складанага словазлучэння (пры граматыч- най фармальнай сувяз³ з адным словам). Пара¢н.: Цв³це гарла- чык – Трэц³ дзень цв³це мой адз³ны жо¢ты гарлачык пам³ж тале- ðàê-ë³ñòî¢ (Я. Брыль), дзе пункту а) адпавядае словазлучэнне ïàì³æ талерак-ë³ñòî¢, á) – трэц³ дзень цв³це гарлачык, â) – ìîé àäç³íû жо¢ты гарлачык.

Зыходзячы з таго, што л³нгв³сты па-рознаму падыходзяць да тракто¢к³ аб’¸му словазлучэння, адрозным³ з’я¢ляюцца ³ тыя тыпы сувяз³, як³я яны вылучаюць пам³ж яго кампанентам³.

Прых³льн³к³ шырокага разумення разглядаюць у словазлу- чэнн³ паратакс³чную ³ г³патакс³чную сувязь, што мае свае разнав³днасц³. Так, Л. ². Бурак у злучальнай сувяз³ адрозн³вае:

31

з’яднанне (на аснове спалучальных аднос³на¢): лес ³ поле; прыгожы ды вяс¸лы; (бачыць) ëÿñû, ïàë³, ëóã³;

раз’яднанне (на аснове супаста¢ляльных аднос³на¢) не дзень, а ноч; стары, але моцны; не с¸ння – за¢тра;

пераз’яднанне (на аснове размеркавальных аднос³на¢):

з³мой ц³ летам; то ц¸мны, то светлы; або туды, або сюды.

У падпарадкавальнай – дапасаванне, к³раванне ³ прымыканне13 [Бурак, 1987, 21–25].

А¢тар самай шырокай тракто¢к³ словазлучэння – Г. Н. Клюса¢ расклас³ф³ко¢вае сувязь у словазлучэннях па шасц³ тыпах.

1.Дэтэрм³нальная (дэтэрм³нацыя) – у спалучэннях часц³ц, мадальных сло¢ ³ прыназо¢н³ка¢ з самастойным³ словам³, напр.: не ³дз³, няхай ³дзе, пайшо¢ бы, пакуль што, можа стам³¢ся ³ ã. ä.

2.Асацыяцыйная сувязь (асацыяцыя) – пры аднародных кампанентах ³, як разнав³днасць, у спалучэннях гус³-лебедз³, ³äçå-áðû- äçå, больш-менш ³ ã. ä.

3.Апаз³цыйная сувязь (апаз³цыя) – пры выражэнн³ аднос³на¢ родав³давых паняцця¢, агульнага ³ прыватнага (рака Св³слач, грамадзянка М³н³ч, сын ²ван) ц³ прадмета з яго «субстантываванай» прыметай (душа-чалавек, агонь-маладз³ца).

4.Апл³кацыйная сувязь (апл³кацыя) – спалучэнне заведама разнародных па сувяз³ ³ с³нтакс³чных функцыях кампанента¢, напр.: працаваць за так (ïàðà¢í.: працаваць за грошы, за плату), пратрымаць да н³ свет н³ зара (Я. Брыль), пагодка – îãî-ãî! ³ ã. ä.

5.Злучальная (канекс³я) – спалучальная, супаста¢ляльная ³ размеркавальная сувязь аднародных кампанента¢, напр.: ëåñ ³ ïîëå; íå ëåñ, à ïîëå; ³ ëåñ, ³ ïîëå; ëåñ àáî ïîëå; òî ëåñ, òî ïîëå ³ ã. ä.

6.Падпарадкавальная (субардынацыя), што прая¢ляецца ¢ трох разнав³днасцях: а) беспасрэдна-падпарадкавальная (к³раванне, дапасаванне, прымыканне – без прыназо¢н³ка¢), б) пасрэднападпарадкавальная (сувязь з прыназо¢н³кам³), в) падпарадкаваль- на-злучн³кавая (сувязь з дапамогай падпарадкавальных злучн³ка¢:

будзьце як дома, бегчы каб не спазн³цца, дом што пры дарозе ³ г. д. С³нтакс³сты, што прытрымл³ваюцца вузкага разумення словазлучэння, натуральна, адзначаюць пам³ж яго складн³кам³

тольк³ падпарадкавальную сувязь.

Размежаванне злучальнай ³ падпарадкавальнай сувяз³ заснавана на фармальна-сэнсавых адрозненнях пам³ж гэтым³ паняцця-

13Упершыню ¢ беларуск³м мовазна¢стве гэтыя паняцц³ выразна акрэслены ¢ кн³зе Я. Л¸с³ка «Сынтакс беларускае мовы» (1926).

32

м³, а дакладней, у форме ³х адлюстравання. «² падпарадкаванне ³ злучэнне – уласна-мо¢ныя аднос³ны, што перадаюць, структурна афармляюць аб’екты¢ныя аднос³ны ¢ рэча³снасц³» [Чеснокова, 1980, 10]. М³ж ³ншым падпарадкавальная сувязь ³стотна адрозн³ваецца ад злучальнай па некальк³х прыметах:

характару сувяз³;

с³нтакс³чных аднос³на¢;

с³нтакс³чных паз³цый;

сродка¢ сувяз³.

Што датычыцца характару сувяз³, то ¢ падпарадкавальных спалучэннях гэта аднабаковая граматычная залежнасць, а ¢ злу- чальных – граматычная самастойнасць кампанента¢. Прычым падпарадкавальная сувязь можа быць:

абавязковай ³ неабавязковай;

прадказальнай ³ непрадказальнай.

Абавязковая (аблiгаторная) сувязь выя¢ляецца тады, калi залежнае слова неабходнае для рэал³зацы³ значэння гало¢нага кампанента, напр.: чалавек знаходзi¢ся... у в¸сцы, за дрэвам, пад вадой, на сенажацi; плашч белага (прыемнага, незвычайнага, дз³¢нага, ...) колеру; неабавязковая (факультаты¢ная) – кал³ залежны кампанент тольк³ магчымы: Дождж [пакрысе] супакойва¢ся; Матацыкл³ст прыц³шы¢ хуткасць [на скрыжаванн³]; Яна апранула [новы] плашч.

Прадказальная падпарадкавальная сувязь наз³раецца тады, калi адз³н кампанент у выказванн³ прадказвае форму ³ншага (в³навальны склон пры пераходных дзеясловах: прачытаць часопiс, дэкламаваць вершы; форма прыметн³ка пры назо¢н³ках: бурштынавыя каралi, з дз³восным бранзалетам ³ пад.). Непрадказальнай будзе сувязь, кал³ форма залежнага кампанента не вызнача- ецца ¢ласцiвасцямi гало¢нага слова, напр.: размяшчацца… за горадам, побач, ля вады; вядро … малака, ç-ïàä малака, для малака, з малаком. Таму сувязь можа быць абавязковай, але непрадказальнай, неабавязковай, але прадказальнай, а таксама неабавязковай ³ непрадказальнай. Пара¢н. сувязь у выказванн³: Дз³к³я гус³ зно¢ паляцел³ н³зка над лесам (Я. Брыль), дзе äç³ê³ÿ ãóñ³ – прадказальная, але факультаты¢ная сувязь; паляцел³ над лесам – абавязковая, але непрадказальная; паляцел³ н³зка ³ паляцел³ зно¢ – ³ неабавязковая, ³ непрадказальная).

Злучальную сувязь у сказе адрознiваюць адкрытую i закрытую. Адкрытая перадае пералiчальныя або размеркавальныя адносiны, колькасць кампанента¢ неабмежаваная, напр.: Æûöö¸ –

33

экспрэс, ¸н ³мчыць ад станцы³ Нараджэнне праз станцыю Каханне ³ Здрада, Надзея ³ Расчараванне, Радасць ³ Туга, Самота ³ Боль. ²мчыцца да апошняга свайго прыпынку, тольк³ н³хто не ведае, кал³ ¸н туды прыбудзе (Л. Арабей); Дарога не то маладз³ць ìÿíå, íå òî àáíà¢ëÿå, íå òî ïî¢í³öü нечым вельм³ патрэбным, жывым, энерг³чным (Я. Скрыган).

Закрытая злучальная сувязь аб’ядно¢вае толькi два кампаненты, якiя супрацьпаста¢ляюцца цi спалучаюцца (няма пералi- чэння): Шчасце – гэта кал³ не будз¸ннасць, а цудо¢ныя ³мгненн³...

(С. Акружная); Я сам не ведаю, чаму люблю аснежныя прасторы

³беларускую з³му (М. Чарот); Ступаць аднолькава тузе // Ц³ па лязу, ц³ па слязе (Р. Барадул³н).

Паводле с³нтакс³чных аднос³на¢ злучальныя спалучэнн³ перадаюць суаднесенасць пам³ж двума ц³ некальк³м³ ра¢назначным³ ³ ¢ пэ¢ных аднос³нах аднапланавым³ кампанентам³, таму ¢ ³х аснове значэнне перал³чэння ц³ супаста¢лення: Ты чакай мяне мудра ³ проста. // Перас³ль ³ бяду, ³ нуду, ³ жуду (Г. Бура¢к³н). Пры падпарадкаванн³ аднос³ны нера¢назначныя, субардынацыйныя, таму ¢ ³х аснове канкрэтызацыя ц³ характарыстыка аднаго з кампанента¢: Бярозавым святлом упала по¢ня // У ц³ха разгайданы ветрам гай (Н. Мацяш).

Спалучэнн³, заснаваныя на злучальнай сувяз³, як прав³ла, ува-

ходзяць у падпарадкавальнае словазлучэнне ³ займаюць адну с³нтакс³чную паз³цыю14 ¢ сказе (пры тым што так³х спалучэння¢ можа ¢вогуле не быць у яго структуры). На падпарадкавальных жа словазлучэннях грунтуецца пераважная большасць аб’яднання¢ с³нтаксем у выказванн³, ³ яны займаюць розныя с³нтакс³чныя паз³цы³. Так, у фразе Срэбная н³тачка з сонечнай выс³ звязвае ¢чора,

³çà¢òðà, ³ ñ¸ííÿ (Н. Мае¢ская) с³нтаксемы ¢÷îðà, ³ çà¢òðà, ³ ñ¸ííÿ, спалучаныя на аснове злучальнай сувяз³, падпарадко¢ваюцца дзеяслову звязвае (што?) ³ займаюць адну паз³цыю ¢ сказе – дапа¢нення. Астатн³я ж словазлучэнн³ (срэбная н³тачка, з сонечнай выс³, н³тачка з выс³) падпарадкавальныя, ³х залежныя кампаненты падпарадко¢ваюцца розным с³нтаксемам, хаця ³ маюць аднолькавыя аднос³ны пам³ж кампанентам³ – азначальныя.

Злучальная сувязь у сва³х сродках абап³раецца на ³нтанацыю

³злучн³к³, а падпарадкавальная – на граматычныя формы сло¢, прычым парадак размяшчэння кампанента¢ у ³х больш жорстк³:

14Апошн³м часам у ма¢ленн³ пашырэнне набываюць спалучэнн³, як³я, маючы розныя с³нтакс³чныя функцы³, заснаваныя на злучальнай сувяз³, напр.: êàë³ ³ õòî прыходз³¢; кожны ³ ¢сюды апавяда¢; зараз ³ тут жа пакажы ³ ³íø.

34

ад жонкi брата i ад брата жонкi (сэнс змяняецца), але: ад жонкi i брата = ад брата i жонкi (парадак неактуальны). ²нтанацыйнае афармленне таксама адрознае: Асляпляльна, ярка бл³шчыць вада пад сонцам ³ Асляпляльна ярка бл³шчыць вада пад сонцам.

Разнав³днасц³ падпарадкавальнай сувяз³

У залежнасц³ ад характару спалучаных кампанента¢ ³ аднос³на¢, што пам³ж ³м³ ¢зн³каюць, адрозн³ваюць тры тыпы падпарадкавання: дапасаванне, прымыканне ³ к³раванне, як³я ¢ сваю чаргу маюць свае разнав³днасц³. Дынам³ку вылучэння тыпа¢ ³ падтыпа¢ падпарадкавальнай сувяз³ ¢ сучаснай беларускай мове можна пра³люстраваць табл³цай (табл. 2).

Табл³ца наглядна дэманструе, што ³стотных разыходжання¢ пам³ж вучоным³ ¢ разуменн³ тыпа¢ падпарадкавальнай сувяз³ няма. Вылучаецца тольк³ пункт гледжання М. ². Гурскага (С³нтакс³с 1939) на разнав³днасц³ дапасавання, а таксама меркаванне Л. ². Бурака адносна в³да¢ сувяз³ прымыканне (такая ж кла-

с³ф³кацыя ³ ¢ а¢тара¢ Граматык³ (1986)).

Дапасаванне – гэта так³ в³д падпарадкавальнай cувяз³, пры якой форма залежнага кампанента прыпадабняецца да формы гало¢нага ¢ родзе, лiку, склоне: л³пеньск³ м¸д, трэцяе выпрабаванне, чыясьц³ дыскета, мой улюб¸ны летн³ месяц.

Асно¢ная функцыя такой сувяз³ – перадаць, якому прадмету належыць прымета, што выражае дапасаваная форма.

35

Асаблiвасцi дапасавання:

форма залежнага кампанента не мае самастойнага граматыч- нага значэння, таму цалкам дублiруе форму гало¢нага; прычым дапасо¢ваюцца с³нтаксемы тольк³ па тых граматычных катэгорыях, як³я маюць ³ залежнае, ³ гало¢нае слова (пара¢н.: навуковы ча- соп³с (супадаюць род, л³к, склон) ³ навуковыя часоп³сы (супадаюць л³к, склон, бо ¢ множным л³ку не вызначаецца катэгорыя роду);

змяненне формы асно¢нага кампанента патрабуе тых жа змен дапасаванага: спелы яблык, спелàãà яблыкà, ñïåëàìó ÿáëû- êó, ñïåëûì яблыкàì, íà ñïåëûì яблыкó;

сувязь прадказальная, але неабавязковая (выключэнне: сiнтакс³чна непадзельныя спалучэнн³: бабуля з маршчынiстым тварам, з вечна гне¢нымi падазронымi вачыма (ïðû *бабуля з тварам, з вачыма); абавязковасць дапасаванай формы не звязана з сiнтаксiчнымi ¢ласцiвасцямi гало¢нага слова, а абумо¢лiваецца лекс³чна ц³ экстрал³нгв³стычна);

граматычны сродак сувяз³ – канчатк³.

Так³м чынам, дапасаванне мае чыста с³нтакс³чны характар (сувязь словаформа¢), ³ «як³х-небудзь новых граматычных зна- чэння¢ спалучэнням сло¢ гэтая сувязь не надае», «аднак пры дапасаванн³ яскрава прая¢ляюцца тыя марфалаг³чныя асабл³васц³ (катэгоры³), як³я ¢ласц³выя граматычна залежным словам» [Булаха¢, 1959, 12].

Адрозн³ваюць два тыпы дапасавання – по¢нае ³ няпо¢нае.

П о ¢ н а е д а п а с а в а н н е выя¢ляецца тады, кал³ залежны кампанент (прыметн³к, дзеепрыметн³к, парадкавы лiчэбн³к, зай- менн³к-прыметн³к) па¢тарае ¢се граматычныя катэгорыi (у адз³ночным л³ку – род, л³к, склон; у множным – л³к, склон), якiя мае назо¢н³к цi iншая субстантываваная часц³на мовы: маля¢н³чы краяв³д, першыя вясновыя кветк³, шкадл³вае кацян¸, нап³саная праца, усякае тлумачэнне.

Н я п о ¢ н а е д а п а с а в а н н е ахоплiвае не ¢се граматычныя катэгорыi, у якiх можа дапасо¢вацца залежнае слова. Звычайна яно выя¢ляецца, калi сувязь мае характар двухбаковага падпарадкавання (гл. больш дэтал¸ва 91). Гэта адбываецца тады, кал³ ¢ склад ³меннага выказн³ка ¢ваходз³ць прыметн³к, дзеепрыметн³к ц³ парадкавы л³чэбн³к, што не дапасуюцца ¢ склоне да дзейн³ка: Другiм iшо¢ чалавек сярэднiх гадо¢. Аднак, як зазначаецца навуко¢цам³, «у сучаснай беларускай л³таратурнай мове ¢ так³х выпадках дапасаванне часцей бывае по¢нае: Першая загаварыла Маша (². Шамяк³н); Быстро¢ выступ³¢ апошн³ (². Мележ)» [Булаха¢, 1959, 13].

36

Разам з тым у беларуск³м мовазна¢стве вылучаецца (як адз³ны ³ адасоблены факт) «няпо¢нае падпарадкаванне, якое пераходз³ць у аднос³ны паралел³зму, г. зн. у ра¢напра¢ныя ¢заемааднос³ны дзвюх форма¢. У так³х аднос³нах знаходз³цца прыдатак са словам, з як³м ¸н карэлюе, напр.: Ñõîä студэнта¢-выдат- í³êࢻ [Гурск³, 1939, 6]. Слушнасць гэтай за¢ваг³ грунтуецца на тым, што дапасо¢ваюцца тольк³ тыя катэгоры³ лексем, як³я не маюць сва³х уласных катэгорый роду, л³ку, склону. У дадзеным выпадку размова ³дзе пра самастойную (у граматычным плане) часц³ну мовы – назо¢н³к, бо ¢ прыдатках ³ спалучаюцца два назо¢н³к³, што маюць свае ¢ласныя катэгоры³ роду ³ л³ку (сярод ³х могуць быць тольк³ адз³ночнал³кавыя ц³ множнал³кавыя). Таму цалкам лаг³чна гаварыць пра асобую разнав³днасць падпарадкавання, заснаваную на паралел³зме аднос³на¢.

Такога кшталту сувязь некаторыя руск³я л³нгв³сты

(Е. М. Галк³на-Федарук, А. А. Камын³на, А. С. Скобл³кава ³ ³нш.) вызначаюць як с³нтакс³чны, àáî склонавы, парале-

ë³çì15. З дапасаваннем яго лучыць тольк³ тое, што пры змене склонавай формы гало¢нага слова змяняецца форма склону залежнага: ç³ìà-÷àðà¢í³öà, ç³ìó-÷àðà¢í³öó; Ñâ³ñëà÷-ðàêà, íàä Св³слаччу-ракою; горад Дз³сна, у горадзе Дз³сне; прафесар Глебава, з прафесарам Глебавай; гора-крытык, ïðà гора-крытыка; жанчына-¢рач, ïðàç жанчыну-¢рача ³ пад. Але не ¢се прыдатк³ арган³зуюцца на аснове такой сувяз³, частка з ³х мае сувязь прымыканне, пакольк³ залежнае слова характарызуе прадмет ц³ асобу, але мае нязменную форму (у гэтым кантэксце): рака Н¸ман – на рацэ Н¸ман, часоп³с «Спадчына» – у часоп³се «Спад- чына», газета «Культура» – з газетай «Культура», цягн³к «М³нск – Берл³н»16 – íà öÿãí³êó «Ì³íñê – Áåðë³í» ³ пад. У свой час Я. Л¸с³к, разглядаючы дапасаванне сло¢ у сказе Мы чытал³ паэму «Новая зямля», канстатава¢, што «прыдатак «Новая зямля» не дапасованы да слова паэму, якое ¸н паясняе», ³ зра-

15Упершыню выраз паралел³зм форма¢ бы¢ ужыты Д. А¢сян³ка-Кул³ко¢ск³м, руск³м мовазна¢цам, у 1912 г. для вызначэння с³нтакс³чнай сувяз³ пам³ж прыдаткам ³ азначаемым словам.

16Пара¢найце пункт гледжання, дзе ¢ такога кшталту спалучэннях называецца сувязь дапасаванне: «Кал³ не ¢се формы залежнага кампанента адпавядаюць формам гало¢нага кампанента, то дапасаванне л³чыцца няпо¢ным: горад Масква (няма дапасавання ¢ родзе), в¸ска Навас¸лк³ (няма дапасавання ¢ л³ку), у газеце «Звязда» (няма дапасавання ¢ склоне), на станцы³ М³нск (няма дапасавання ¢ родзе ³ склоне)» [Бурак, 1987, 22].

37

б³¢ выснову, што «бываюць прыдатк³, не дапасованыя да таго

слова, да якога адносяцца» [˸ñ³ê, 1926, 35].

Прымыканне – такi в³д граматычнага падпарадкавання, якi заснаваны толькi на семантычнай суаднесенасцi гало¢нага i залежнага кампанента¢.

Асно¢ная функцыя такой сувяз³ – ахарактарызаваць дзеянне цi прадмет або асобу.

Асаблiвасцi прымыкання:

форма залежнага кампанента нязменная, таму яна нiяк не ¢казвае на сувязь з пэ¢ным словам, напр.: Састарэла в¸ска äà¢íî, на пенс³йную выйшла абслугу (Â. Çó¸íàê);

сувязь устал¸¢ваецца на сэнсавай аснове, граматычна ж залежнасць перадаецца з дапамогай iнтанацыi i парадку сло¢: Прыступк³ зн³зу разбурыл³ся – Прыступк³ разбурыл³ся зн³зу;

сувязь слабая, непрадказальная i неабавязковая. (Выклю- чэнне: абавязковае прымыканне iнфiнiтыва да iнфармацыйна недастатковых дзеяслова¢ – фазiсных, мадальных: пачало змяркацца, перастала дажджыць, мусi¢ iсцi, хацелася плакаць, люб³¢ пагаман³ць.);

граматычны сродак сувяз³ – тольк³ лекс³ка-граматычнае значэнне сло¢: крыху супако³¢ся, ³мкненне стварыць, вельм³ соладка, бяжыць спатыкаючыся, ³шо¢ сустрэць, рады ¢бачыць.

Размяжо¢ваюць два тыпы прымыкання – уласнае ³ ³меннае. У л а с н а е п р ы м ы к а н н е вызначаецца тады, кал³ ¢ якасцi залежнага кампанента выступаюць граматычна нязменныя словы: прысло¢i, дзеепрысло¢³, iнф³н³ты¢: в¸ска наводдаль, льецца не сцiхаючы, уме¢ чытаць i не мог пiсаць, а таксама нязменныя прыметн³к³-запазычанн³: мока, хак³, беж, морзе, нета, пл³сэ ³ некаторыя ³нш., што маюць абмежаваную спалучальнасць: колер

хак³, спадн³ца пл³сэ, вага брута.

I м е н н а е п р ы м ы к а н н е вызначаецца тады, кал³ ¢ якасцi залежнага кампанента ¢жываецца прыназо¢н³кава-склонавая застылая форма назо¢н³ка, якая прымыкае да гало¢нага слова ³ мае не прадметнае, а акалiчнаснае значэнне: Áåç ÷àñó лiст на дрэвах æî¢ê (Я. Колас), Крычалi да хрыпаты, да знямогi (Ê. Êðàïiâà),

Толькi пад вечар вярнулiся ìû ¢ õàòó (В. Вольскi). Як ³меннае прымыканне варта разглядаць ³ спалучэнн³ назо¢н³ка з назо¢н³кам ц³ цэлым спалучэннем тыпу: газета «Ë³Ì», часоп³с «Arche», станцыя Рaдашкав³чы, горад ̸ðû, øàøà Брэст – Масква, прынцып «не нашкодзь».

38

Спецыф³ка сувяз³ к³равання ¢ беларускай мове

Кiраванне – такi «спосаб падпарадкавальнай сувяз³ сло¢ у словазлучэнн³, пры якiм гало¢нае слова для рэал³зацы³ сва³х семанты- ка-граматычных асабл³васцей спалучаецца з той ц³ ³ншай склонавай ц³ прыназо¢н³кава-склонавай формай пэ¢нага значэння» [Бандарэнка, 1975, 55]: узяць крэдыт, ладз³ць з супрацо¢н³кам³, працаваць над сабой, лыжка солi, спагадл³вы да людзей.

Асно¢ная функцыя такой сувяз³ – граматычна выражаць розныя сэнсавыя суадносiны дадзенага прадмета з дзеяннем, прадметам, прыметай, з’явай i пад., пара¢н.: перадаць сябру, …з сябрам, для сябра, ад сябра, праз сябра ³ ïàä.

Асаблiвасцi к³равання:

пры змяненнi гало¢нага кампанента форма залежнага застаецца нязменнай: кажам пра забаву, кажам пра забаву, кажуць пра забаву, казал³ пра забаву;

у якасцi залежнага могуць выступаць толькi словы з прадметным значэннем (назо¢н³к³ ³ субстантываваныя словы), напр.,

óвыказванн³ ² восень верасовым³ смыкам³ адл¸тную сыграла журавам… (В. Зу¸нак) ³м³ будуць: сыграла журавам, сыграла смыкам³, сыграла àäë¸òíóþ;

сувязь абавязковая i прадказальная (для моцнага кiравання; у вышэйпрыведзеным паэтычным радку гэта сыграла журавам, сыграла адл¸тную); можа быць непрадказальнай, але абавязковай (для слабага к³равання – сыграла смыкам³);

граматычныя сродк³ сувяз³: а) канчатак: п³шу курсавóþ; б) канчатак ³ прыназо¢н³к: клапац³цца ïðà бацькî¢; в) тольк³ прыназо¢н³к (пры нязменных словах): запрас³ць íà танга, паехаць íà метро.

Адрозн³ваюць к³раванне паводле:

ная¢насц³ прыназо¢н³ка – непасрэднае, або беспрыназо¢н³кавае, ³ пасрэднае, або прыназо¢н³кавае;

характару сувяз³ – моцнае ³ слабае17;

часц³намо¢най прыналежнасц³ гало¢нага слова – прыдзеясло¢нае, прысубстанты¢нае, прыад’екты¢нае, прыадверб³яльнае.

М о ц н а е к i р а в а н н е – гэта такая падпарадкавальная сувязь, пры якой гало¢ны кампанент патрабуе ад залежнага форму аднаго пэ¢нага склону: ссыпаць зерне, даслаць тэлеграму, не канспектаваць лекцый, баяцца навальн³цы, вып³ць кубачак кавы.

17Тэрм³ны был³ ¢ведзены руск³м мовазна¢цам А. М. Пяшко¢ск³м [Пешковский, 1956, 285].

39

Моцнае к³раванне, на думку некаторых с³нтакс³ста¢, можа быць не тольк³ пры пераходных, але ³ пры (1) непераходных дзеясловах: усм³хацца яму, сустракацца з каляжанкай, хвалявацца ад невядомага, здз³¢ляцца з яе, ра³цца з бацькам, радавацца сустрэчы; (2) непераходных дзеясловах з прасторавым значэннем (пры спалучэннях з як³м³ прыста¢ка дубл³руецца ¢ прыназо¢н³ку): дайсц³ да хаты, з’ехаць з гары, адштурхнуцца ад берага; (3) дзеясловах са значэннем жадання, дасягнення, асцярог³:

жадаць шчасця, марыць пра падарунак, даб³вацца рашэння;

(4) назо¢н³ках, суадносных з дзеясловам³: клопат пра бл³зк³х, выратаванне жыцця, вызваленне ад захопн³ка¢; (5) спалучэннях з колькасным³ аднос³нам³: дзесяць рабочых, частка лесу, вагон пяску, гэтульк³ гора, кубак чаю; (6) спалучэннях назо¢н³ка з назо¢н³кам: дазвол на паляванне, права на працу, загад рэктара [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 9; Ëÿï¸øê³í, 1989, 14].

С л а б а е к i р а в а н н е адзначаецца тады, кал³ залежны кампанент, як правiла, можа мець розныя граматычныя варыянты:

пайсцi... па сястру, з сястрой, ад сястры, да сястры ³ ³нш. Праблема моцнага ³ слабага к³равання непасрэдна датычыцца

выпадка¢ ³нтэрферэнцы³ – памылак, заснаваных на змешванн³ дзвюх мо¢, у нашым выпадку – рускай ³ беларускай, што абумо¢лена с³туацыяй двухмо¢я. Каб пэ¢ным чынам папярэдз³ць памылковае ¢жыванне залежнага слова пры найбольш частотных дзеясловах, а таксама актуал³заваць кадыф³каваную спалучальнасць у беларускай мове, прапануецца пара¢нанне яе з рускай мовай (табл. 3–4).

Òàáë³öà 3

СПЕЦЫФIКА КIРАВАННЯ ¡ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ ¡ ПАРА¡НАНН² З РУСКАЙ

40

41

Òàáë³öà 4

РАЗЫХОДЖАНН² ¡ К²РАВАНН², ЗВЯЗАНЫЯ СА ЗНАЧЭННЕМ ПРЫНАЗО¡Н²КАВА-СКЛОНАВЫХ СПАЛУЧЭННЯ¡

42

пры ¢казаннi на прадмет, з якасцю / уласцiвасцю якога робiцца пара¢нанне

43

«Кал³ спрадвечныя традыцыйныя канструкцы³ дайшл³ да нас, то гэта сведчыць пра ³х устойл³васць у беларускай мове» [Êà¢ðóñ, 1997, 306], таму ³ нам варта карыстацца гэтым мо¢ным багаццем. Так, рускамо¢най канструкцы³ з прыназо¢н³кам ïà адпавядае шэраг с³нан³м³чных уласных беларуск³х канструкцый беспрыназо¢н³кавых ц³ з прыназо¢н³кам³ на, у, пад, паводле ³

³íø., íàïð.: у гэты час, на гэты час, пад гэты час, гэтым часам; жыць у суседстве, у суседзях, суседзям³, па-суседску; з ³н³цыятывы, пры ³н³цыятыве, ³н³цыятывай, паводле ³н³цыятывы; пад прымусам, прымусам, з-пад прымусу, з прымусу, прымусова; паводле паходжання, з паходжання, паходжаннем; высок³ ростам, до¢г³ на рост, вышэйшы на рост, вял³к³ ¢ росце ³ ³íø. [Êà¢ðóñ, 1997; Сцяцко, 2002].

Л²ТАРАТУРА

Арашонкава, Лемцюгова, 1991: Арашонкава Г. У, Лемцюгова В. П. Кiраванне ¢ беларускай i рускай мовах: Сло¢нiк-даведнiк. Мн.: Вышэйш. шк., 1991. 303 с.

Бандарэнка, 1975: Бандарэнка Т. П. Да пытання аб к³раванн³ як адным са спосаба¢ падпарадкавальнай сувяз³ ¢ словазлучэнн³ // Бел. л³нгв³стыка. 1975. Вып. 8. С. 46–55.

Булаха¢, 1959: Булаха¢ М. Г. Словазлучэнне // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 5–26.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 320 с.

Гурск³, 1939: Гурск³ К. ². Сказ ³ яго структура // С³нтакс³с беларускай мовы. Мн.: Выд-ва АН БССР, 1939. С. 5–12.

Êà¢ðóñ, 1997: Ка¢рус А. С³нтакс³с адкрыты ³ схаваны // Полымя. 1997. ¹ 5. С. 290–307.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н. Уводз³ны // Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Су- часная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. С. 3–46.

Лепеша¢, 2002: Лепеша¢ ². Я. Сучасная беларуская л³таратурная мова: спрэчныя пытанн³: Дапаможн³к. Гродна: ГрДУ, 2002. С. 185–192.

˸ñ³ê, 1926: Л¸с³к Я. Сынтакс беларускае мовы. Менск: Дзярж. выд-ва Беларус³, 1926. 255 с.

Ëÿï¸øê³í, 1998: Ляп¸шк³н В. У. Словазлучэнне // Беларуская мова: У 2 ч. / Пад агул. рэд. Л. М. Грыгор’евай. Мн.: Вышэйш. шк., 1998. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 5–20.

Ìiõíåâi÷, 1965: Мiхневiч А. Я. Сiнтаксiчна непадзельныя словазлучэннi ¢ беларускай мове. Мн.: Навука i тэхнiка, 1965. 114 с.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Словосочетание // Кривицкий А. А. и др. Белорусский язык для говорящих по-русски / А. А. Кривицкий, А. Е. Михневич, А. И. Подлужный. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 220–243.

44