ра¢нанн³ з жыцц¸м рак³ – ³мгненне. Гэтую ж самую Прыпяць ба- чыл³, як бачым цяпер яе мы, нашы дал¸к³я-дал¸к³я продк³, бачыл³ дзяды нашы, бацьк³, а пасля нас будуць бачыць нашыя дзец³, унук³, унука¢ унук³ ³ тых унука¢ таксама ¢нук³… ² гэта бясконца – адно пакаленне людзей будзе пам³раць, на змену яму прыходз³ць новае пакаленне, а рака будзе плыць ³ плыць, несц³ ³ несц³ свае воды на мора.

(Б. Сачанка)

Мэтазгодным падаецца гаварыць таксама пра с³нкрэтычную рэматычную дам³нанту (àä ãð. sinkretismos ‘злучэнне’), па-

кольк³ любы тэкст, як прав³ла, шмат³нфармацыйны ³ нясе паведамленне, якое адначасова па-рознаму характарызуе с³туацыю; напр., с³нтэз акцыянальнай ³ якаснай дам³нанты можна квал³ф³каваць як акцыянальна-якасную:

Ад горада да горада, ад сяла да сяла ¢юцца, бягуць дарог³. Бягуць праз пал³ ³ лясы, луг³, балоты. То цяжка, стомлена ¢злазяць на пагорк³, як бы прагнуць паглядзець, што ж там далей, то весела спадаюць ун³з, у лагчыны, н³бы хочуць ад некага схавацца. Б³тыя, абсаджаныя векавым³ бярозам³ ³ ясакарам³, ³ ледзь прыкметныя ¢ траве сцяжынк³; дарог³ крывыя, з грэблям³ на кожным к³ламетры ³ вузеньк³м³ дра¢ляным³ масткам³; дарог³ ро¢ныя, як струна, на ¢весь абсяг людскога вока; дарог³ кружныя ³ дарог³ прамыя. Хто пратапта¢ вас, дарог³, ³ кольк³ людзей вас перамерала ¢жо сва³м³ нагам³ ¢здо¢ж ³ ¢поперак, з³мою ³ летам, гразкай вясною ³ ¢ дажджл³вую восень?

(Б. Сачанка)

Функцыянальна-сэнсавыя тыпы тэксту

Функцыянальна-сэнсавым³ тыпам³ маналаг³чнага ма¢лення

з’я¢ляюцца ап³санне, апавяданне ³ разважанне.

Ап³санне. Пры гэтым тыпе прадмет ма¢лення раскрываецца: удакладняецца яго форма, склад, структура, якасц³, уласц³васц³, прызначэнне ³ да т. п. шляхам перал³чэння прымет, характэрных яму часова ц³ пастаянна.

Ап³санне можа быць разгорнутае (падрабязнае) ³ сц³слае (кароткае), што абумо¢лена як зместам паведамлення, так ³ ³нтэнцыям³ а¢тара.

158

Асабл³васц³ тэксту ап³сання:

семантычныя: статычнасць; адначасовасць, адлюстраванне вонкавага выгляду прадмета / асобы ц³ ¢нутраных якасцей; перадача часовых ц³ пастаянных уласц³васцей;

граматычныя: выкарыстанне абвеснага ладу дзеяслова¢ ³ суаднесенасць ³х часава-трывальных форма¢; ная¢насць нам³наты¢ных сказа¢, безасабовых сказа¢ са значэннем стану, эл³птыч- ных ³ няпо¢ных канструкцый, складаназлучаных ³ бяззлучн³кавых сказа¢ са значэннем перал³чэння.

Разнав³днасц³ ап³сання:

– пейзаж, ц³ агульны выгляд якой-небудзь мясцовасц³;

– партрэт чалавека або ап³санне знешняга выгляду нейкага прадмета, жыв¸л³ны, расл³ны, пабудовы, прадмета быту ³ ³нш.;

– ³нтэр’ер ц³ ап³санне ¢нутранай частк³ якога-небудзь памяшкання;

– характарыстыка як перал³к ³стотных асабл³васцей, прымет каго-небудзь, напр., назвы рыса¢ характару, сх³льнасцей, роду занятка¢ ц³ ¢ласц³васцей якога-небудзь прадмета [Не- чаева, 1974, 60].

Надзея Яно¢ская стаяла ³ слухала нас. Але гэта была не яна, гэта была мара, лясны дух, казачная здань. Яна была ¢ сярэдневяковай жаночай вопратцы: сукня, на якую пайшло пяцьдзесят локця¢ залац³стага аршанскага атласу, паверх яе другая, белая з блак³тным³, адл³ваючым³ срэбрам разводам³ ³ шматл³к³м³ разрэзам³ на рукавах ³ падоле. Стан, сц³снуты ¢ снуро¢ку, бы¢ перав³ты тонк³м залац³стым снурам, як³ пада¢ амаль да зямл³ двума кутасам³. А на плячах бы¢ тонк³ рубок з белага таб³ну. Валасы был³ ¢зяты ¢ сетку ³ ¢прыгожаны шлягавым вянком, старажытным жаночым уборам, як³ трох³ нагадва¢ карабл³к, зроблены са срэбных н³цей. З абодвух раго¢ гэтага карабл³ка зв³са¢ да зямл³ тонк³ белы вэлюм.

(У. Караткев³ч. Дз³кае паляванне караля Стаха)

Апавяданне – так³ тып ма¢лення, што перадае паведамленне пра дзеянн³ ³ станы, як³я разгортваюцца.

Апавяданне можа быць разгорнутае ³ неразгорнутае (быць асобнай рэпл³кай у дыялогу ц³ выконваць ролю ¢ступу да ап³сання або разважання) [Нечаева, 1974, 101].

159

Асабл³васц³ апавядання:

семантычныя: дынам³зм; паслядо¢насць дзеяння / руху, аднесенасць яго да аднаго суб’екта;

граматычныя: змена мадальных плана¢ дзеяслова¢, чаргаванне часава-трывальных форма¢ дзеяслова, акал³чнасныя словы, што ¢казваюць на паступальны рух у часе (спачатку, потым, зрэдку, раптам ³ пад.), выкарыстанне ¢ста¢ных канструкцый, выкл³чн³ка¢, усечаных дзеясло¢ных форма¢, зваротка¢ ³ г. д.

Яго быццам падштурхнул³ ¢ плечы, подбегам к³ну¢ся да воза, суну¢ пад траву сякеру, л³хаманкава ¢зя¢ся запрагаць каня, потым ускочы¢ на воз, шлегану¢ каня па азадку лейцам³, ³ той ад нечаканасц³ з месца рвану¢ рыссю, а ²гнат ус¸ круц³¢ лейцам³ над галавою, чу¢, як лескацяць колы ³ амаль не дакранаюцца да зямл³.

Кал³ выеха¢ з лесу, сэрца абарвалася: гарэла яго в¸ска, пасярэдз³не, там, дзе яго хата. Дым над пажарам паменша¢, узялося ¢ с³лу полымя, не давала людзям падступ³цца ³ тушыць, ды ³ тушыць ужо было нельга. ²гнат тольк³ па¢тара¢ сабе: «Баран³ Божа, баран³ Божа!» – луп³¢ ³ луп³¢ лейцам³ ¢змакрэлага каня, колы ляцел³ над зямл¸ю, выб³ваючы з камення ³скры. На по¢ным кар’еры з-за верба¢ уляце¢ ¸н у вул³цу, амаль на самы нато¢п вяско¢ца¢. Конь сам спын³¢ся перад людзьм³, зак³рава¢ да плота.

(А. Жук. Чыгун)

Разважанне – так³ тып ма¢лення, як³ характарызуецца спецыф³чнай мо¢най структурай, што ¢ключае òýç³ñ, ÿãî аргументацыю ³ выснову.

У канкрэтнай ма¢ленчай с³туацы³ гэты функцыянальны тып можа зазнаваць розныя мадыф³кацы³, што зводзяцца да неабавязковага выкарыстання ¢с³х трох адзначаных яго складн³ка¢: яны могуць зл³вацца ¢ адно цэлае (напр., тэз³с ³ аргументацыя) ц³ ¢вогуле адсутн³чаць (напр., выснова).

Разважанне ¢ розных выпадках вядзецца з розным³ мэтам³: даць ацэнку прадмету ма¢лення, абгрунтаваць дзеянне ц³ стан, выяв³ць прычынную сувязь абумо¢леных з’я¢, прадп³саць нейкае дзеянне як неабходнае, абгрунтавана штосьц³ сцвярджаць ц³ адма¢ляць ³ г. д. Як канстатуюць мовазна¢цы, у мастацк³х тэкстах так³ тып ма¢лення найбольш разнастайны ³ свабодны ¢ сва¸й арган³зацы³, а таму «¢ чыстым выглядзе сустракаецца значна радзей, чым у ³ншых стылях» [Лосева, 1980, 84].

160

<…> кал³ ¢зяць гэта як паэтычны вобраз, дык у кожнага з людзей жыцц¸ – футбол на зам³н³раваным пол³. Не ведаеш, дзе ³ кал³ грымне выбух. ² трэба гуляць. Гуляць чэсна, смела, гуляць да канца.

Футбольная ³гра нечым падобная, дарэчы, на л³таратурны твор. У ¸й ¸сць свой сюжэт: завязка, кульм³нацыя, развязка. ¨сць свае геро³, як стано¢чыя, так ³ адмо¢ныя. ¨сць свае крытык³.

Гол – кв³нтэсенцыя ¢сяго. ² вось тут пам³ж футбольнай гуль- н¸й ³ л³таратурай адз³ная ³, бадай, самая ³стотная розн³ца. На футбольным пол³ гол – гэта дол³ секунды, як³я мячык ляц³ць у сетку, вокамгненны поспех. Л³таратура ж – заб³ванне гола, якое расцягнулася на ¢с¸ п³сьменн³цкае жыцц¸. ² часам нават жыцця не хапае…

(Л. Дайнека. Футбол на зам³н³раваным пол³)

Мэтазгодна згадаць ³ пра кантам³навасць (àä ëàö. contaminatio ‘сутыкненне, змешванне’) функцыянальна-сэнсавых тыпа¢ ма¢лення, якая прая¢ляецца ¢ напластаванн³ сэнсавых адцення¢, уласц³вых розным тыпам тэкста¢. Так, з аднаго боку, ап³санне ³ апавяданне могуць ускладняцца прычынна-вын³ковым³ адценням³, але заставацца пры гэтым ап³саннем ³ апавяданнем. З другога боку, могуць перакрыжо¢вацца ап³санне ³ апавяданне, што досыць тыпова пры ап³саннях пора¢ года, з’я¢ прыроды, партрэтных ³ б³яграф³чных характарыстыках, увогуле, пры любой с³туацы³, што патрабуе змянення.

М³ж тым варта размяжо¢ваць кантам³наваны функцыяналь- на-сэнсавы тып ³ спалучэнне розных функцыянальна-сэнсавых тыпа¢ у адным м³кратэксце. «Кантам³наванае ма¢ленне не з’я¢ляецца тэматычным спалучэннем розных тыпа¢ ма¢лення, а ¢нутраным тыпалаг³чным ³х скрыжаваннем на аснове змянення функцы³ таго ц³ ³ншага тыпу ма¢лення, што вядзе да ¢тварэння новай (трэцяй) мо¢най адз³нк³, г. зн. кантам³наванага тыпу ма¢лення» [Нечаева, 1974, 202]. Пара¢н. два м³кратэксты.

². Жы¢ на свеце музыка. Многа хадз³¢ ¸н па зямл³ ды ¢с¸ гра¢ на скрыпцы. ² плакала ¢ яго руках скрыпка, ³ такая была ¢ яго гранн³ нуда, што аж за сэрца хапала...

Плача скрыпка, льюць людз³ сл¸зы, а музыка ста³ць ³ выводз³ць яшчэ жалосней, яшчэ нудней. ² балела сэрца, ³ падступал³ к

161

вачам сл¸зы: так ³ ¢дары¢ся б груддзю аб зямлю ды ¢с¸ слуха¢ бы

музыку, ус¸ плака¢ бы па сва¸й дол³...

(М. Багданов³ч. Музыка)

Фармальна кантам³наванасць у ап³санн³ выражаецца праз выкарыстанне дзеяслова¢ з экспрэс³¢ным значэннем, што перадаюць хуткую змену ¢ акаляючым асяроддз³, праз ужыванне сло¢ з акал³чнасным значэннем часу для характарыстык³ дзеяння, г. зн. праз лекс³ка-граматычныя сродк³, уласц³выя апавяданню.

²². Ц³ даводз³лася вам праязджаць па в¸сцы ¢ канцы лета, кал³ н³тачк³ прыгожага засмучэння ¢жо снуюцца няв³дна ³ незлав³ма ¢ ц¸плым паветры, ужо вяшчуюць восень?

Ц³ха ¢с¸, бязмо¢на ³ бязлюдна. Шэрым ц³хам³рным пылам пасцелена пустая вул³ца. На гародзе, за абц³снутым плятн¸м сх³л³¢ на сонца жо¢тую з махрам³ кружэлачку высок³ сланечн³к. Абсыпае чырвона-чорныя пял¸стачк³ добры мак, ужо запозны, ³ зв³н³ць даспелым³ мачынкам³ ¢ зубкавых карунках буйнейшым³ ³ дробным³, на тонк³х шэзых сцебял³нках.

(М. Гарэцк³. Ц³хая плынь)

Л²ТАРАТУРА

Дымарская-Бабалян, 1984: Дымарская-Бабалян И. Н. Сложное синтаксическое целое как единица сверхфразового уровня. Ереван: Изд-во Ереванского ун-та, 1984. 53 с.

Золотова, 1981: Золотова Г. А. Роль ремы в организации и типологии текста // Синтаксис текста. М.: Наука, 1979. С. 113–133.

Золотова, 1998: Золотова Г. А. и др. Коммуникативная грамматика русского языка. М.: МГУ, 1998. 583 с.

Левковская, 1980: Левковская Н. А. В чем различие между сверхфразовым единством и абзацем? // Филологические науки. 1980. ¹ 1. С. 75–78.

Лосева, 1980: Лосева Л. М. Как строится текст: Пособие для учителей / Под ред. Г. Я. Солганика. М.: Просвещ., 1980. 94 с.

Москальская, 1981: Москальская О. И. Грамматика текста. М.: Высш. шк., 1981. 183 с.

Николаева, 1972: Николаева Т. М. Актуальное членение – категория грамматики текста // Вопр. языкознания. 1972 . ¹ 2. С. 48–54.

Реферовская, 1983: Реферовская Е. А. Коммуникативная структура текста в лексико-грамматическом аспекте. Л.: Наука, 1989. 167 с.

Солганик, 1991: Солганик Г. Я. Синтаксическая стилистика: Сложное синтаксическое целое. М.: Высш. шк., 1991. 182 с.

Ö³êîöê³, 2002: Ц³коцк³ М. Я. Стыл³стыка тэксту: Вучэб. дапам. для студэнта¢ выш. навуч. устано¢ ф³лал. проф³лю. Мн.: Бел. навука, 2002. 223 с.

162

СТРУКТУРНАЯ ЦЭЛАСНАСЦЬ ТЭКСТУ

Граматычная прырода звышфразавага адз³нства

Паняцце структура ¢ прымяненн³ да тэксту прадугледжвае дзве прыметы – звязнасць ³ цэласнасць. Тэкст, як зазначаюць навуко¢цы, глабальная структура, што ¢ключае ¢ сябе глыб³нную ³ паверхневую структуры. «Глыб³нная структура – ³дэйна-тэма- тычны змест тэксту, <…>, гэта а¢тарск³я ³нтэнцы³, прагматычная ¢стано¢ка як адз³н з дам³нуючых фактара¢. Паверхневая структура – л³нгв³стычная форма, у якой змяшчаецца глыб³нная структура» [Тураева, 1986, 56–57]. Гэтыя два планы тэксту ¢заемазвязаныя ³ ¢заемаабумо¢леныя, бо ¢ сукупнасц³ прагматычная ¢стано¢ка а¢тара ³ функцыянальная ск³раванасць тэксту (ц³ па³ншаму, прагматычная ¢стано¢ка тэксту) прадугледжваюць своеасабл³вае яго чляненне.

Агульнавядома, што ¢ аснове размежавання функцыянальных стыля¢ ляжыць менав³та камун³кацыйная функцыя тэксту, якую рэал³зуе перш за ¢с¸ яго падзел, ц³ чляненне, каб чытач / слухач мог адэкватна ³ цалкам успрыняць ³нфармацыю. Так, у навуковых тэкстах чляненне на абзацы падпарадкавана паслядо¢насц³ разв³цця думк³ ³ яе аргументаванасц³: дзейн³чае лаг³чны прынцып – чляненне тэксту мус³ць адпавядаць чляненню думк³ (каб сталася зрэал³заванай пазнавальная функцыя мовы). Вызна- чальным у чляненн³ мастацк³х тэкста¢ ¸сць не лаг³чнасць выкладу ³нфармацы³, а фактар эмацыянальнага ¢здзеяння: а¢тар рэал³зуе эстэтычна-пазнавальную функцыю, ³ таму ¸й падпарадко¢вае падзел тэксту. Зыходзячы з гэтага факта, пераважная большасць даследчыка¢ у якасц³ м³н³мальнай адз³нк³ тэксту разгля-

дае не абзац, а звышфразавае адз³нства.

Звышфразавае адз³нства (ÇÔÀ) – гэта такая тэкставая адз³нка, якая складаецца больш чым з аднаго самастойнага сказа ³ валодае сэнсавай цэласнасцю ¢ кантэксце звязнага ма¢лення, выступае як частка завершанай камун³кацы³.

Тэрм³налаг³зацыя такога паняцця ¢ сучаснай л³нгв³стыцы неадназначная. У якасц³ с³нон³ма¢ выкарысто¢ваецца шэраг тэрм³на¢: складанае с³нтакс³чнае цэлае (М. С. Паспела¢), праза³ч- ная страфа (Р. Я. Салган³к), дыскурс (Ó. À. Çâÿã³íöà¢), звышфразавае адз³нства (Л. А. Булахо¢ск³), суперфраза (À. À. Àê³øûíà),

163

сэнсавы перыяд, выказванне (В. У. В³награда¢), група сказа¢ ³

³нш., але найбольшае пашырэнне ³ прызнанне атрымал³ тольк³ два – складанае с³нтакс³чнае цэлае ³ звышфразавае адз³нства. (А¢тар прапанаванага дапаможн³ка аддае перавагу апошняму.)

Разуменне ЗФА як м³н³мальнай адз³нк³ тэксту на с¸нняшн³ дзень не з’я¢ляецца агульнапрынятым, пакольк³ ¢ якасц³ такой адз³нк³ прапануецца разглядаць абзац [Фридман, 1993, 6; Долгов, Папейко, 2003, 24–25]. М³ж тым навуко¢цам³ досыць пераканальна падаюцца факты на карысць размежавання дзвюх гэтых адз³нак, зыходзячы з ³х функцыянальнай ск³раванасц³.

Па-першае, абзац «прысутн³чае» тольк³ ¢ п³сьмовым тэксце, ЗФА ¢ласц³вае як вуснаму, так ³ п³сьмоваму ма¢ленню. Па-дру- гое, абзацу ¢ласц³ва прагматычнасць, бо ¸н за¢с¸ды вын³к суб’- екты¢нага а¢тарскага члянення тэксту, а ЗФА характарызуецца лаг³чнасцю, бо яно вын³к аб’екты¢нага члянення ³ я¢на а¢тарам не пазначаецца. Па-трэцяе, абзац, маючы суб’екты¢ную ск³раванасць, можа выступаць у якасц³ эмацыянальна-вы- я¢ленчага сродку тэксту. Асно¢най жа прыметай ЗФА ¸сць якраз яго лаг³чная ³ сэнсавая завершанасць. Варта згадаць таксама пра пэ¢ную замацаванасць абзаца за навуковым стылем ³ яго «³ндыв³дуальны» характар у мастацк³х тэкстах, што не ¢ласц³ва ЗФА. Падсумо¢ваючы перал³чаныя характарыстык³, можна канстатаваць, што звышфразавае адз³нства – структурна-се- мантычная адз³нка тэксту, а абзац, выконваючы ролю «раздзяляльн³ка ³ ³нтэгратара» адначасова, ¸сць яго кампаз³цый- на-стыл³стычная адз³нка.

«Вонкава в³давочным з’я¢ляецца тое, што ¢ большасц³ выпадка¢ ЗФА пачынаецца з пачаткам абзаца, але ¢ астатн³м межы гэтых адрозных падзела¢ тэксту не за¢с¸ды супадаюць» [Реферовская, 1983, 83]. Адзначаюцца тры тыпы суаднесенасц³ межа¢ абзаца з межам³ звышфразавага адз³нства.

1.Абзац супадае з ЗФА (найбольш пашыранае такое чляненне

¢навуковых ³ аф³цыйна-справавых тэкстах) тыпу:

Штодз¸ннае жыцц¸ чалавека нельга ¢яв³ць сабе без рэча¢. Рэ- чы – гэта тое, што ¸н есць, што апранае, што атачае яго ¢ пако³, у гаспадарцы, тое, з чым ¸н працуе. Свет рэча¢ – свет культуры, як³ ствары¢ся цягам ус¸й сацыяльнай г³сторы³ ³ як³ паступова аддаля¢ чалавека ад прыроды, але разам з тым аблягча¢ дачыненн³ з ¸ю.

(Т. Валодз³на. Семантыка рэча¢ у духо¢най спадчыне беларуса¢)

164

2. Два (³ больш) абзацы ¢ваходзяць у адно ЗФА (вельм³ пашырана ¢ тэкстах мастацк³х), напр.:

Рэчы дарэчы, кал³ яны становяцца памочн³кам³ чалавеку, кал³ яны яму зручныя ³ спадручныя, ³ недарэчы, кал³ яны пачынаюць панаваць над чалавекам ³ супярэчыць яму.

Рэчы насяляюць чалавечы свет, яго рэча³снасць, ³ жыцц¸ ча- лавека цячэ ¢ рэчышчы, абумо¢леным рэчам³, не могучы вых³л³цца з-пад ³хняга ¢плыву ³ не могучы заставацца там, дзе застаюцца яны.

Чалавек трымаецца за рэчы, як за парэнчы, ³ яшчэ невядома, хто болей каго не хоча адпусц³ць ад сябе – ц³ ¸н ³х, ц³ яны яго.

(А. Разана¢. Рэчы)

3. Абзац змяшчае некальк³ рознатэматычных ЗФА, накшталт:

Кватаранка пайшла. Услед за ¸й рушыла Мар’я. Занясла збанок з малаком Макс³му, а затым, вярну¢шыся, зраб³ла яшчэ ходку – да наста¢н³цы. Ные сп³на, паясн³ца, сон ус¸ адно не возьме. Мар’я прысела на лавачцы каля хаты. // Зб³раецца на навальн³цу. Зямля дыхае назапашаным за дзень цяплом, душна, млосна, наваколле як бы анямела. Дрэвы нават л³стом не варухнуць. На дварэ цямней звычайнага, неба на¢сцяж абложана хмарам³: па краях ³х паласуюць сух³я, без грымот, маланк³.

(². Навуменка. ²ван ды Мар’я)

Такое разыходжанне паняцця¢ ЗФА ³ абзаца мае сва¸ тлума- чэнне ¢ навуковай л³таратуры. «<…> кал³ ¢ абзацы на першае месца выступае лаг³чны аспект, кал³ прагматычная ¢стано¢ка а¢тара супадае з прагматычнай устано¢кай тэксту, ЗФА тоеснае абзацу. Кал³ ж абзац служыць сродкам эмфазы, кал³ заключанае ¢ ³м паведамленне актуал³зуецца з дапамогай чырвонага радка, г. зн. кал³ прагматычная ¢стано¢ка а¢тара прэвалюе над прагматычнай устано¢кай тэксту, ЗФА не ¢кладваецца ¢ межы абзаца. У так³х выпадках абзац або ¢ключае ¢ сябе некальк³ звышфразавых адз³нства¢, або адно ЗФА распадаецца на некальк³ абзаца¢» [Левковская, 1980, 75]. Несупадзенне межа¢ ЗФА ³ абзаца – крын³ца шматл³к³х эфекта¢ у мастацк³м тэксце.

З пункту гледжання формы, «абзац мае адну перавагу перад ЗФА – ¸н за¢с¸ды выразна адмежаваны чырвоным³ радкам³. С³гналы пачатку ³ канца ЗФА менш в³давочныя, у адных выпадках

165

яны бясспрэчныя, а ¢ ³ншых не маюць фармальнага выражэння, а прая¢ляюцца тольк³ ¢ змясто¢най, семантычнай цэласнасц³ ЗФА» [Реферовская, 1983, 80].

Сэнсавая цэласнасць ³ завершанасць – асно¢ная прымета ЗФА, што перш за ¢с¸ выя¢ляецца праз адз³нства тэмы ¢с³х яго выказвання¢-складн³ка¢. Пераход ад адной тэмы да ³ншай указвае на канец аднаго ЗФА ³ пачатак наступнага.

Монатэматычнасць ЗФА часта выя¢ляецца ¢ рэкурэнтнасц³ (рэгулярнай па¢таральнасц³) ключавых сло¢, звязаных з тэмай. Рэкурэнтнасць можа выражацца ¢ л³таральным ³х па¢тарэнн³, ва ¢жыванн³ тэматычна бл³зк³х сло¢ ³ с³нон³ма¢, а таксама ¢ пранам³нал³зацы³ (займенн³кавых заменах), напр.:

Самая старажытная ф³ласофская канцэпцыя мовы, якая дайшла да нас, пабудавана на м³фолага-рэл³г³йных уя¢леннях пра мову як äàð Áîãà (баго¢). Яна ³снуе ¢ некальк³х разнав³днасцях: ведычнай (ад назвы «Веды» – старажытнага ф³ласофскага помн³ка ²нды³), канфуцыянскай (Канфуцый – старажытны к³тайск³ рэл³г³йны ф³лосаф, мудрэц), б³блейскай («Б³бл³я» – збор «свяшчэнных кн³г» ³удзейска-хрысц³янскай рэл³г³³). Паводле м³фолага-рэл³г³йнай тэоры³, у аснове свету ляжыць духо¢ны пачатак. Дух уздзейн³чае на матэрыю, якая знаходз³цца ¢ хаатычным стане, уладко¢вае яе формы. Вянец тварэння духу – чалавек. Для абазначэння духо¢нага пачатку ¢жывал³ся тэрм³ны «Бог», «Дао», ц³ «Логас» (грэч. logos – слова), таму гэтую канцэпцыю называюць лагас³чнай, ц³ логаснай тэорыяй паходжання мовы. Так, згодна з хрысц³янскай ф³ласоф³яй, «Слова» ³снавала да з’я¢лення чалавека ³ непасрэдна к³равала ³нертнай матэрыяй. Яно (сродак ³ энерг³я) стварала свет з першаснага хаосу.

(Л. Сямешка. Беларуская мова)

У дадзеным тэкставым фрагменце тэмай ЗФА з’я¢ляецца «М³фолага-рэл³г³йная тэорыя паходжання мовы». Монатэматыч- насць забяспечваецца, па-першае, кантэкстуальным³ с³нон³мам³:

канцэпцыя – уя¢ленн³ – тэорыя – ф³ласоф³я; па-другое, па¢торам ключавых сло¢: мова, м³фолага-рэл³г³йная тэорыя, духо¢ны па- чатак, Бог, дух, хрысц³янства, чалавек; па-трэцяе, пранам³нал³зацыяй: канцэпцыя – яна, Слова – яно.

М³ж тым у ЗФА могуць адсутн³чаць ключавыя словы, на аснове як³х выя¢ляецца тэма, але ¢ так³м выпадку ³снуе абагуль-

166

няльнае паняцце, што зводз³ць усе выказванн³ да адной тэмы, накшталт:

Эх, ³ пагодка ста³ць на Палесс³! У с³няй смузе песцяцца дал³. Залатая чырвань л³сто¢ нерухл³ва зв³сае на купчастых гал³нах высок³х вяза¢. Ц¸мныя ночы тояць нейк³ ¢рачысты спакой, ³ неба н³жэй нах³ляецца да зямл³, каб паслухаць адвечную скаргу. А квяц³стыя зоры, н³бы дыяменты, усыпаюць ус¸ неба, дрыжаць, перал³ваюцца колерам³ вяс¸лк³, аб нечым бязмежна вял³к³м гамоняць тва¸й душы, кл³чуць шырэй разняць крылле ³ ляцець у сусвет, каб пабачыць яго вел³ч ³ пачуць сваю нязнач- насць, рассунуць цесныя гран³цы гэтага жыцця ³ пазнаць яшчэ не зведаную радасць.

(Я. Колас)

Адз³нства тэмы ¢ тэксце можа падкрэсл³вацца спецыяльным³ с³нтакс³чным³ канструкцыям³, самы ярк³ прыклад таму – íàçî¢íû òýìû: Фотакартка… ²дыл³я лета: рука ¢ руцэ мы ста³м ля язм³ну. Як дал¸ка цяпер ус¸ гэта, у тумане с³вым успам³на¢

(Н. Мае¢ская). Аднак у якасц³ падобных канструкцый выкарысто¢ваюцца ³ завершаныя выказванн³, як³я маюць стаб³льнае прызначэнне – граматыкал³заваць тэму. Так³я канструкцы³ звычайна распачынаюць звышфразавае адз³нства ³, як прав³ла, за¢с¸ды з’я¢ляюцца а¢тасемантычным³ выказванням³ (адносна незалежным³, самастойным³ ¢ пара¢нанн³ з с³нсемантычным³, як³я залежаць ад папярэдн³х). Да ³х адносяцца:

нам³наты¢ныя сказы: ²мгл³стая парная ран³ца.

На с³вым, старым частаколе пры студн³ – росны круг павуц³ння. За плотам – ц¸пла-барвовыя, буйныя кветк³ канюшыннай атавы. Над ³м³ – у мокрым л³сц³ – цяжк³я, спелыя, мал³навыя ñë³âû...

Прыгадваецца Лерманта¢. Што, х³ба не бяссмерце?

(Я. Брыль);

безасабовыя сказы:

…Хораша на вул³цы пасля дажджу! Зазелянел³ вербы, кветн³к³, на л³сцях дрэ¢ <…> ³ вярг³нь, на траве бл³шчэла раса, ³ ¢ кожнай празрыстай кропл³ адлюстро¢валася яскравае жн³веньскае сонца. М³ль¸ны сонца¢ з³хацел³ на зямл³.

(². Шамяк³н);

167

быцц¸выя сказы (двухсаста¢ныя сказы са звязкай ¸ñöü, што маюць абагульняльнае значэнне):

Äçåö³ ¸ñöü äçåö³. На вул³цы мы праводз³л³ большую частку сутак. Надыходз³ла лета, ³ мы з пал¸гкай ск³двал³ з ног сандал³к³. Шыкам л³чылася зраб³ць гэта раней за ¢с³х. Шыкам было ³ купанне ¢ ма³ ¢ ледзяной вадзе, кал³ коркам вылятаеш на бераг.

(Ñ. Øà¢öî¢. Ðàíà);

двухсаста¢ныя неразв³тыя сказы:

Был³ памылк³. Выпадал³ на маю долю май ³ не май.

А ц³ ж акрэсл³¢, як далей ³сц³? Акрэсл³¢. Öâ¸ðäà ³ íàçà¢ñ¸äû: на св³танн³ ц³ на змярканн³, золкаю ц³ ведранаю ноччу, хмурным ц³ сонечным дн¸м – çà¢ñ¸äû ³ ¢ñþäû жыцц¸ ма¸ будзе не дзеля кавалка хлеба; найгало¢нейшае, ад чаго не адступлюся, хоць апынуся ц³ ¢ акопах, ц³ ¢ шп³тал³, хоць буду халодны ц³ галодны, – ма¸ роднае слова, родная натура вял³кага краю, родная Беларусь. Вы – ìàÿ радасць ³ ¢öåõà, âû – ìàÿ скруха ³ áîëü, âû – ìภшчасце, æûöö¸.

(Ô. ßíêî¢ñê³);

пытальныя сказы:

Што такое час? Гэта н³што: яго нельга ¢бачыць, пачуць, памацаць, панюхаць, папрабаваць на язык; ³м нельга заткнуць дз³рку ¢ страсе або ¢ бюджэце; яго нельга запрэгчы ¢ плуг, запрас³ць на шклянку гарбаты. Час – нешта бясконца бясчулае ³ бесстаронняе; як³я б н³ адбывал³ся акты найвышэйшай гуманнасц³ ц³ нечуванага здзеку над асобаю чалавека, ¸н застаецца спакойным ³ безудзельным. Час – нешта нечувана шпарка-³мкл³вае. Шпаркасць яго прабегу нельга змерыць самым³ дакладным³ прыладам³. У той жа час – нешта нязменнае ³ нерухомае <…>

(Ê. Êðàï³âà);

кл³чныя сказы:

Неспазнаныя шлях³ твае, каханне!

Што аб’ядно¢вае людзей ³ што разлучае ³х, што прымушае трымцець сэрца ³ што пак³дае яго абыякавым, што к³дае чалавека ¢ абдымк³ ³ што выштурхо¢вае з ³х – як выштурхо¢вае корак маладое, неспакойнае в³но? Хто адкажа нам на гэта?

(ß. ѳïàêî¢)

Так³м чынам, ЗФА – гэта адносна самастойная адз³нка звязнага ма¢лення, сэнсава, структурна ³ ³нтанацыйна завершаная,

168

якая адлюстро¢вае адз³ную пазамо¢ную с³туацыю ц³ асобныя яе аспекты. Асно¢ным³ крытэрыям³ вылучэння ЗФА ¸сць сэнсавы (ц³ тэматычны) ³ фармальны (ц³ лекс³ка-граматычны).

Сродк³ м³жфразавай сувяз³ ¢ м³кратэксце

У звязным ма¢ленн³ (вусным ц³ п³сьмовым) выказванн³ суадносяцца адно з адным, ³ гэтыя аднос³ны (с³нтакс³чная сувязь) прэзентуюцца ¢ ³х граматычнай форме. «Адз³н з найбольш агульных, пашыраных спосаба¢ сувяз³ самастойных сказа¢ <…> заключаецца ¢ па¢тарэнн³, разгортванн³ частк³ структуры яко- га-небудзь члена папярэдняга сказа ¢ наступным» [Солганик, 1991, 42]. Сувязь гэтая, як зазначае Р. Я. Салган³к, ажыцця¢ляецца ц³ «праз суб’ект», ц³ «праз прэдыкат», г. зн. праз пасярэдн³цтва па¢тору элемента¢ суб’екта ц³ прэдыката папярэдняга выказвання.

Сэнсавая сувязь пам³ж выказванням³ не ³снуе сама па сабе: яна грунтуецца на лекс³ка-граматычных сродках, што матэрыяльна забяспечваюць яе ¢ звязным тэксце. Некаторыя даследчык³ размяжо¢ваюць дзве групы так³х сродка¢: а) агульныя як для спалу- чэння частак складанага сказа, так ³ для спалучэння самастойных выказвання¢ (злучн³к³, часц³цы, пабочна-мадальныя словы; аднолькавыя часава-трывальныя формы дзеяслова¢; займенн³кавыя ³ с³нан³м³чныя замены ³ ³нш.); б) уласна м³жфразавыя, што выкарысто¢ваюцца тольк³ для спалучэння самастойных выказвання¢ (словы ³ словазлучэнн³, як³я не раскрываюць сва¸й семантык³ ¢ межах сказа; лекс³чны па¢тор; простыя неразв³тыя двухсаста¢ныя ³ аднасаста¢ныя сказы; асобныя пытальныя ³ кл³чныя канструкцы³, нам³наты¢ныя сказы) [Лосева, 1980, 15].

Клас³ф³кацыя сродка¢ м³жфразавай сувяз³ ¢ ЗФА можа быць дадзена ³ паводле лекс³ка-граматычнага крытэрыю: лекс³чныя,

лекс³ка-граматычныя ³ ¢ласна с³нтакс³чныя.

Лекс³чныя сродк³ м³жфразавай сувяз³ – гэта словы адной лекс³ка-семантычнай ц³ тэматычнай групы, с³нон³мы, антон³мы, словы, пам³ж як³м³ наладжваецца асацыяцыйная сувязь.

Çíî¢ ðàí³öà.

На тэрмометры м³нус трыццаць. ² сонечна. Бадз¸ры, паэтычны дзень.

(Я. Брыль)

169

(У дадзеным выпадку сродкам сувяз³ служаць словы адной лекс³ка-семантычнай групы.)

Цяжкасц³ дазваляюць ³ñö³ хутчэй. К³сцяп¸рая рыба, выйша¢шы íà ñóøó, «пайшла» хутчэй ³ «дайшла» да чалавека.

(А. Разана¢)

(Тут сродак сувяз³ – лекс³ка-семантычная група сло¢ як вын³к дэрывацы³.)

У маладосц³ жы¢ дробязям³, à ÷àñ цягну¢ся марудна… Цяпер жыву падрабязна, à ÷àñ пралятае ³мгненна…

(Л. Галубов³ч)

(Прапанаваны тэкст звязаны з дапамогай кантэкстуальных антон³ма¢: у маладосц³ – цяпер; цягну¢ся – пралятае; марудна – ³мгненна; ëåêñ³÷íûõ ïà¢òîðࢠ÷àñ, æû¢, а таксама па¢торам адной семы ¢ розных словах: дробязям³ – падрабязна.)

Звязнасць тэксту ажыцця¢ляецца ³ з дапамогай па¢торнай нам³нацы³ – разнастайнага абазначэння аднаго ³ таго ж прадмета

(асобы), што ¢ключае не тольк³ л³таральныя па¢торы, але ³ метафары, назвы па аднос³нах да роду занятка¢, прафес³³, паводле ¢зросту, ацэначнай характарыстык³ ³ да т. п.

Пара¢найце два тэксты.

². ¨сць такое паняцце – «³ìÿ». Пра значнага, вядомага чалавека так ³ гавораць: «Î ãýòà ³ìÿ!»

Адам Мальдз³с – ³мя ³ не тольк³ ¢ кантэксце айчыннай л³таратуры. Гаворачы пра гэтую асобу, увесь час даводз³цца па¢тараць: «ствары¢», «заснава¢», «³н³цыява¢», «узначальва¢». Так, у свой час Адам Мальдз³с ствары¢ у ²нстытуце л³таратуры сектар узаемасувязей л³таратур, ³н³цыява¢ ³ ¢значал³¢ утварэнне б³яб³бл³яграф³чнага сло¢н³ка беларуск³х п³сьменн³ка¢, дзякуючы яго ж намаганням бы¢ заснаваны Нацыянальны навукова-асветн³цк³ цэнтр ³мя Ф. Скарыны, дырэктарам якога Адам Вос³пав³ч бы¢ працяглы час, ³м жа заснаваны часоп³с «Кантакты ³ дыялог³»...

Цяжка перал³чыць усе навуковыя, творчыя дасягненн³ Адама Вос³пав³ча, як³ карыстаецца вял³к³м а¢тарытэтам у навуко¢ца¢ усяго свету. <…>

Адам Вос³пав³ч Мальдз³с – сапра¢ды значны чалавек, асоба. Яго ведаюць ³ як ц³кавага субяседн³ка з энцыклапедычнай эру-

170

дыцыяй ³ беларуск³м досц³пам, ³ палымянага абаронцу беларуш- чыны, энтуз³яста сва¸й справы, прынцыповага ³ сумленнага чалавека.

(˳Ì)

²². В³тольд Бялын³цк³-Б³руля – майстра л³рычнага «пейзажу настрою», як³ ¢зн³к ³ атрыма¢ разв³цц¸ ¢ 80–90-я гг. Х²Х ст. У «пейзажы настрою» à¢òàðû ³мкнул³ся вельм³ тонка, эмацыйна перадаць пачуцц³ ³ перажыванн³ чалавека, выказаць сваю любо¢ да роднай прыроды, зраб³ць краяв³ды адухо¢леным³.

Беларуск³ мастак здоле¢ адшукаць хараство ³ паэз³ю ¢ вельм³ простых пейзажах. Непа¢торнасць, своеасабл³васць яго творчай манеры выяв³лася перш за ¢с¸ ¢ каларыстычным выражэнн³: пал³тра жывап³сца абмежаваная шэра-блак³тным, зеленавата-шэрым, бэзавым адценням³; найтанчэйшыя адценн³ фарба¢, мякк³ каларыт надал³ творам камернасць, паэтыч- насць.

(Роднае слова)

Кал³ ¢ першым ЗФА найбольш ярка прысутн³чае эмацыянальная характарыстыка асобы, што ³ перадаецца адпаведным³ лекс³чным³ сродкам³ (Адам Мальдз³с, Адам Вос³пав³ч, Адам Вос³пав³ч Мальдз³с ³мя – значны чалавек – асоба – ц³кавы субяседн³к з энцыклапедычнай эрудыцыяй ³ беларуск³м досц³пам – палымяны абаронца беларушчыны – энтуз³яст сва¸й справы – прынцыповы ³ сумленны чалавек), то ¢ друг³м – па¢торная нам³нацыя паводле прафес³йнай дзейнасц³ асобы (В³тольд Бялын³цк³-Б³руля майстра л³рычнага «пейзажу настрою» – а¢тар – беларуск³ мас-

так – жывап³сец).

Лекс³ка-граматычныя сродк³ сувяз³ – гэта перадус³м рознага кшталту анафарычныя элементы: асабовыя, указальныя займенн³к³, а таксама словы, што вяртаюць да зместу папярэдн³х выказвання¢ (прысло¢³ тут, там, туды, адтуль ³ ³нш., словы ³ словазлучэнн³ з часавым ³ прасторавым значэннем ³ пад.), мадальныя словы, злучн³к³, часц³цы. Гэтыя сродк³ выкарысто¢ваюцца наро¢н³ (адначасова ц³ па чарзе) з чыста лекс³чным³, напр.:

На гэтым тыдн³ беларусам уручаны сертыф³кат аб прыналежнасц³ нашага М³рскага замку да Сп³су сусветнай спадчыны. Ф³гураванне гэтага помн³ка беларускай арх³тэктуры ¢ згада-

171

ным рэестры – без перабольшвання факт нацыянальнага гонару. Òàìó не дз³¢на, што мы так часта хвал³мся гэтым ³ кажам, як гэта пачэсна.

М³ж тым ц³кава ведаць, што наогул такое Сп³с сусветнай спадчыны, як³я яшчэ аб’екты занесеныя ¢ яго разам з нашым М³рск³м замкам. Ñï³ñ ãýòû бы¢ створаны ¢ 1972 годзе згодна з Канвенцыяй па абароне сусветнай культуры ³ прыроднай спад- чыны ³ з тае пары на працягу ¢жо 30 гадо¢ увесь час папа¢няецца. На с¸ння ¢ ³ì каля сям³ соцень паз³цыя¢. Ãýòà помн³к³ культуры ³ прыроды з болей як сотн³ кра³на¢ – ад стату³ Свабоды да Галапагоск³х выспа¢, ад Кал³зея да Вял³кай к³тайскай сцяны. Трэба сказаць, кампан³я ¢ М³рскага замку як мае быць! <…>

(Наша свабода)

Óгэтым тэкставым фрагменце выразна прасочваюцца анафарычныя замены (чыстыя ц³ ¢ сукупнасц³ з па¢торнай нам³нацыяй): Ñï³ñ – ó ³ì, нашага М³рскага замку – гэтага помн³ка; факт нацыянальнага гонару – хвал³мся гэтым; Сп³с сусветнай спад- чыны – Сп³с ãýòû; каля сям³ соцень паз³цыя¢ – ãýòà помн³к³ культуры ³ прыроды, а таксама кантэкстуальныя с³нон³мы: М³рск³ замак – помн³к беларускай арх³тэктуры – аб’ект – паз³цыя – помн³к культуры ³ прыроды; Сп³с сусветнай спадчыны – рэестр.

Óстаражытных славян мног³я ¢ласныя ³м¸ны ¢тварал³ся ад назва¢ жыв¸л, расл³н, шырока ¢жывал³ся ³м¸ны-характа- рыстык³: Заяц, Во¢к, Дуб, Граб, Сокал, Косы, Рабы, Кульгавы. У пазнейшы час ³м на змену прыйшл³ новыя ³м¸ны, у як³х таксама адчувалася семантыка сло¢-характарыстык: Яраполк, Багалеп, Барыслава, Гарысла¢, Уладз³сла¢. Страц³л³ акты¢насць так³я ³м¸ны ва ¢сходн³х славян пасля прыняцця хрысц³янства, аднак гэты працэс бы¢ павольным, паступовым. Людз³ высок³х сасло¢я¢, у асно¢ным княз³, баяры, адразу пасля прыняцця хрысц³янства мел³ звычайна два ³мен³. Пасля нараджэння дз³цяц³ давалася тыповае, найчасцей складанае ³мя, якое характэрным ³ досыць ужывальным было яшчэ з часо¢ язычн³цтва (Яраполк, ²зясла¢, Усясла¢, Брачысла¢, Святаполк, Любам³р, Мсц³сла¢ ³ ³нш.), а пазней, кал³ дз³ця хрысц³л³, яно атрымл³вала яшчэ адно ³мя, запазычанае з царко¢нага календа- ра-святца¢.

(В. Шур. З г³сторы³ ¢ласных ³м¸на¢)

172

Выказванн³ гэтага звышфразавага адз³нства звязаны перадус³м словам³ ³ спалучэнням³, што вяртаюць да зместу папярэдн³х выказвання¢, напр., словазлучэнн³ ³ прысло¢³ з часавым значэннем: зыходнае ¢ старажытных славян у пазнейшы час – пасля прыняцця хрысц³янства – з часо¢ язычн³цтва – пасля, таксама анафарычным³ заменам³: ³м¸ны-характарыстык³ ³м; Яраполк, Багалеп, Барыслава, Гарысла¢, Уладз³сла¢ – так³я ³м¸ны, па¢торам лексем ³ì¸íû, ³ìÿ ³ ã. ä.

Пасля н³чога не будзе. Ус¸ ¸сць с¸ння. Запам³най кожную дробязь, каб было чым жыць пасля…

(Л. Галубов³ч)

М³н³яцюру Л. Галубов³ча складаюць усяго тры выказванн³, звязаныя м³ж сабой найперш проц³паста¢леннем часавых форма¢ дзеяслова áûöü: не будзе – ¸сць – было, а таксама прысло¢я¢ пасля – с¸ння, антон³мам³: í³÷îãà – óñ¸ ³ па¢торам прысло¢я пасля, якое ¢тварае кола, пачынаючы ³ заканчваючы тэкст.

Уласна с³нтакс³чныя сродк³ сувяз³ – гэта найперш парадак сло¢, непа¢ната сказа¢ ³ эл³пс³с, а таксама с³нтакс³чны паралел³зм.

Аз¸ры прыносяць не тольк³ матэрыяльную, àëå ³ духо¢ную карысць. Аз¸ры не тольк³ кормяць навакольны люд, àëå ³ натхняюць паэта¢. Св³цязь натхняла М³цкев³ча. Возера Нешчарда – аднаго з першых беларуск³х п³сьменн³ка¢ новага часу, а¢тара «Рабунка¢ мужыко¢» ³ чатырохтомнага зборн³ка апавядання¢ «Шляхц³ц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» Яна Баршчэ¢скага.

(У. Караткев³ч. Зямля пад белым³ крылам³)

У прапанаваным звышфразавым адз³нстве в³давочны с³нтакс³чны паралел³зм – 1-ы ³ 2-³ сказы, прамы парадак сло¢ – дзейн³к, затым выказн³к, а таксама структурная непа¢ната – 2-³ ³ 3-³ сказы (апушчаны дзеясло¢ натхняла).

Зразумела, што ¢ канкрэтным тэксце сродк³ м³жфразавай сувяз³ выкарысто¢ваюцца па-рознаму: можа быць сукупнасць ус³х, а можа дам³наваць тольк³ адз³н з ³х, што абумо¢л³ваецца тыпам тэксту ³ ³нтэнцыям³ а¢тара, напр.:

Óñå ìû нараджаемся простым³ ³ светлым³, як сонечныя промн³. Àëå складанае зямное жыцц¸ змушае íàñ прымаць яго пакру-

173

частыя формы. ² ìû – круц³мся, в³хляем, праг³наемся, укладваю- чыся ¢ свае л¸савыя н³шы…

² тольк³ на смяротным ложы зно¢ вяртаемся да першароднай прастаты. Роб³мся ясным³ ³ зразумелым³, як месячнае святло…

(Л. Галубов³ч. Зацемк³ з левай к³шэн³)

Прыведзены тэкст складаецца з двух абзаца¢, што ¢твараюць адно ЗФА, якое ¢мо¢на можна назваць «Зямное жыцц¸ ³ чалавек». Тут у ная¢насц³ сукупнасць сродка¢ сувяз³: злучн³к³ àëå, ³; па¢тор лексем ìû – íàñ – ìû ³ ïý¢íûõ ñåì: простым³ – прастаты, светлым³ – святло; структурная непа¢ната выказвання¢ другога абзаца – апушчаны дзейн³к ìû; кантэкстуальныя с³нон³мы зямное жыцц¸ – л¸савыя н³шы; простыя ³ светлыя – ясныя ³ зразумелыя; кантэкстуальныя антон³мы зямное жыцц¸ – смяротнае ложа, сонечныя промн³ – месячнае святло.

В³ды сувяз³ ¢ тэксце

М³жфразавая сувязь у ЗФА – гэта сувязь пам³ж выказванням³, што ¢твараюць яго сэнсавае ³ структурнае адз³нства. М³жфразавая сувязь у тэксце аб’ядно¢вае ³ншыя яго кампаненты м³ж сабой: ЗФА, абзацы, фрагменты ³ г. д., таму адрозн³ваюць м³жфразавую сувязь кантактную (спалучае суседн³я выказванн³, гл. м³кратэкст ²)

³дыстантную (спалучае аддаленыя выказванн³, м³кратэкст ²²).

².Íà ãýòû ðàç áàá¸ð прыпазн³¢ся ³ паказа¢ся на вадзе, кал³ сонца пазалац³ла ¢жо вяршал³ны дубо¢ над Шчараю. З заток³, не ныраючы ³ не аз³раючыся, быццам прашываючы густым ³ то¢стым швом рачную ро¢нядзь, áàá¸ð пашыбава¢ пад друг³ бераг. À òàì, на прыбярэжнай пясчанай нешырокай êàñå, ляжала зял¸ная, з л³сцем, гал³на. Áàá¸ð выбра¢ся, як на ватных ножках, на пясок ³ адразу пача¢ åñö³. Чамка¢ ¸н гучна ³ стараючыся. В³даць, падганял³ бабра ³нстынкт ³ памяць: пачнецца людск³ рух – да самага цямна трэба зн³кнуць, схавацца, сцерагчыся, каб

³на вочы людск³я не трап³ць. Áàá¸ð ïàäñ³ëêî¢âà¢ñÿ.

(Ф. Янко¢ск³. Галас ³ баб¸р)

1-ы ³ 2-³ сказы звязаны кантактнай сувяззю праз па¢тор лексемы áàá¸ð, а таксама праз кантэкстуальныя с³нон³мы на вадзе –

174

з заток³; 2-³ ³ 3-³ сказы – праз прысло¢ную замену: бераг – òàì; 3-³ ³ 4-ы – праз па¢тор адной семы – пясчанай касе – на пясок; 4-ы ³ 5-ы – праз кантэкстуальныя с³нон³мы: есц³ – чамкаць ³ займенн³кавую замену: áàá¸ð – ¸í; 5-ы ³ 6-ы – праз замену займенн³ка назо¢н³кам: ¸н – бабра; 6-ы ³ 7-ы – праз па¢тор лексемы áàá¸ð.

²². Сц³шваецца. ² ¢с¸ возера падзял³лася на палосы: адна люстраная, а побач ветравая, быццам шырокая сцяжынка, па якой бягуць... не ног³, а сам³ добрыя душы.

² зус³м сц³шылася. Ус¸ возера стала люстрам. То – хоць плотачка торкала, сяды-тады «¢ск³двалася» следам за папла¢- ком... ³ трапятала на дне лодк³. А цяпер – хоць бы нюхнула...

Можна ³ не глядзець на папла¢к³.

(Ф. Янко¢ск³. Над Астрашыцк³м возерам)

У дадзеным выпадку выказванн³ першага ³ другога абзаца¢ спалучаюцца м³ж сабой дыстантнай сувяззю праз па¢тор лексем:

сц³шваецца – сц³шылася ³ ¢с¸ возера.

Дыстантнай сувяззю звязваюцца, як прав³ла, ³нфармацыйна самыя значныя кавалк³ тэксту, а таму найбольш выразна яна ³ прая¢ляецца якраз пам³ж абзацам³, фарм³руючы «стрыжань» усяго тэксту ³ забяспечваючы яго цэласнасць.

Паводле характару сродка¢ ³ механ³зма¢ (спосаба¢) ³х дзеяння адрозн³ваюць некальк³ тыпа¢ сувяз³: ланцужковую (пасля-

до¢ную), паралельную, далучальную, змешаную.

Ланцужковая сувязь прая¢ляецца тады, кал³ выказванн³ чапляюцца адно за адно на ¢зор зв¸на¢ ланцужка (спрошчана

граф³чна гэта можа выглядаць так: ). Рэал³зуецца такая сувязь або праз адз³н сродак, або праз некальк³ адначасова:

праз анафарычныя ц³ ¢казальныя займенн³к³, напр.:

Ѹííÿ ¢ íàñ цюльпаны ¢прыгожваюць амаль кожны агарод- чык. А м³ж ³ншым, першыя звестк³ ïðà ³õ сустракаюцца ¢ Перс³³. Чаро¢ную кветку ¢ выглядзе л³хтара ц³ кубка называл³ «дзюльбаш» – «турэцкая чалма», ад якога пазней пайшло слова «цюрман». ¨í бы¢ апеты мног³м³ перс³дск³м³ паэтам³. <…>

¨сць звестк³, што ¢ Е¢ропе гэтая прыгожая кветка з’яв³лася ¢ пачатку 50-х гадо¢ Х²V стагоддзя. Цюльпан прыв¸з у Вену пасланн³к а¢стрыйскага ³мператара Фердынанда, як³ ¢бачы¢ у садзе турэцкага султана ¢ Канстанц³нопал³ незна¸мыя кветк³.

175

Закуп³¢шы партыю цыбул³н, ¸í вярну¢ся ¢ Вену. Так пачалося трыумфальнае шэсце цюльпана¢ у Е¢ропе.

(Звязда)

праз па¢тор лексемы, якая мяняе функцы³ члена сказа, тыпу:

Усе значныя адкрыцц³ ¢зн³кл³ на мяжы «не можа быць», на мяжы нонсенсу. Нонсенс – неабходны фактар жыцця, неабходны фактар творчасц³. Смерць – нонсенс, але жыцц¸ ра³цца з ¸ю.

(А. Разана¢)

(Варта нагадаць, што акрамя сродку м³жфразавай сувяз³, лекс³чны па¢тор можа быць адначасова ³ стыл³стычным пры¸мам з мэтай актуал³зацы³ ¢ваг³ чытача / слухача на значэнн³ гэтай лексемы, а разам – зместу ¢сяго звязнага ма¢лення.);

праз кантэкстуальныя с³нон³мы, напр.:

Чалавека за¢с¸ды хвалява¢ яго л¸с. Яшчэ ³ с¸ння мног³я людз³ звяртаюцца да варажб³так ³ да цыганак, каб даведацца пра сваю будучыню. Але ³ тыя, хто не верыць у варажбу, не могуць не задумвацца пра сва¸ жыцц¸, пра таямн³чы ланцуг вял³к³х ³ малых падзей, як³я вызначаюць важнейшыя яго этапы.

(Т. Шамяк³на. Л¸су тонкае ласо…)

(У гэтым фрагменце сувязь ажыцця¢ляецца ³ праз ³ншы ланцужок: чалавек – людз³ – тыя, хто не верыць у варажбу);

ïðàç ëåêñ³÷íóþ íåïà¢íàòó, íàïð.:

Бы¢ по¢дзень. Ззяла сонца. Па небе – мiж дубовых, з зял¸нага каракуля шапак плавалi нерухомыя аблачыны. I белыя, i шэрыя. З тых шэрых i пырсну¢ дождж. Нечакана. Пад сонцам. Сляпы. Пырсну¢ i хуценька суня¢ся. А потым зно¢ разахвоцi¢ся. I сонца ззяла, i залаты дождж iмжы¢.

(В. Карамаза¢)

В³давочна, што, акрамя адзначаных сродка¢ ланцужковай сувяз³, ¸сць ³ ³ншыя, як³я «дзейн³чаюць» адначасова з асно¢ным³. Гэта словы адной лекс³ка-тэматычнай ц³ семантычнай групы, кантэкстуальныя антон³мы, па¢торная нам³нацыя ³ ³нш.

Так, для прыведзенага вышэй тэкставага фрагмента, апроч асно¢нага сродку ланцужковай сувяз³ – структурнай непа¢наты, трэба назваць семантычнае кола сло¢ ‘прырода’: сонца, неба, аб-

176

лачыны, дождж; <дождж> пырсну¢, суня¢ся, разахвоц³¢ся, ³мжы¢; лекс³ка-граматычны сродак – злучн³к à на пачатку сказа ³ прысло¢е потым, што ¢казвае на паслядо¢насць разгортвання падзе³. Прысутн³чае тут ³ дыстантная сувязь праз па¢тор сло¢:

сонца – пад сонцам – сонца, ззяла сонца – сонца ззяла, дождж; таксама ¸сць паралельная – тры першыя сказы ³ далучальная су-

âÿçü – ïÿòû ñêàç (ãë. ïðà ³õ í³æýé).

Паралельная сувязь адзначаецца тады, кал³ будова сказа¢ тоесная (граф³чна гэта выглядае так: ). Такая сувязь грунтуецца на паралел³зме структуры канструкцый, дзе могуць ужывацца:

па¢тор адной ³ той жа лексемы (часта з яе пачынаюцца выказванн³, т. зв. с³нтакс³чная анафара), напр.:

Родная мова – гэта м³ль¸ны жывых клетачак мозгу, унаследаваных чалавекам ад папярэдз³¢шых яго пакалення¢, м³ль¸н перажывання¢ красы, дабра ³ зла, згука¢ ³ форм, несчысл¸нае багацце душы, каторае адкрываецца тольк³ пад дотыкам тых самых згука¢, каторай наградз³л³ ³х кал³сь у душах дал¸к³х пакалення¢.

Родная мова – гэта музыка душы, каторай Навышн³ Стварыцель адары¢ чалавека, гэта натуральны фундамент, на каторым чалавек пав³нен будаваць дом сва¸й с³лы духо¢най, свайго розуму, пачуцц³ дабра ³ зла, справядл³васц³ ³ кры¢ды, красы ³ брыдз³.

(В. Ласто¢ск³);

словы адной лекс³ка-тэматычнай групы, што характарызуюць адз³н ³ той жа аб’ект з розных бако¢ (таму тут няма зачаплення выказвання адно за адно, а ¸сць аднатыповасць у ³х пабудове):

Íà горад апускаецца верасн¸вы вечар. Прыгожа ¢спыхнул³ схаваныя ¢ яшчэ зял¸най нав³с³ дрэ¢ л³хтары. Дз¸нны тлум паступова спадае. З л¸гк³м гулам праносяцца перапо¢неныя тралейбусы, ледзь чутна шасцяць па асфальце òàêñ³. Горад пачынае вя- чэрнюю казку.

(². Навуменка. Бульба);

па¢тор канструкцы³ (с³нтакс³чны паралел³зм):

Срэбра зрэбнае: яно бл³зкае простаму людскому жыццю, шэраму на выгляд, шурпатаму навобмацак.

177

Золата аздобнае: çà¢ñ¸äû ³ ¢ñþäû яно пачувае сябе волатам, як³ ¢с¸ можа ³ якому ¢с¸ дазволена, ³ тыя прарэх³ ³ дз³рк³, што н³чым ужо нельга залатаць, латва залатваюцца золатам.

(А. Разана¢)

Далучальная сувязь наз³раецца тады, кал³ змест наступнага выказвання дапа¢няе, дадае ³нфармацыю да асно¢нага (граф³чна

гэта можа выглядаць так ), што адбываецца праз пасярэдн³цтва злучн³ка¢ ³, äû, äû ³, ³ òàìó, ³ òàäû, ³ ÿê ³ äà ò. ï.), íàïð.:

Востра¢ ³ пра¢да бы¢ казачны, прыгожы.

² самае гало¢нае – неабжыты. Куды н³ з³рнеш, куды н³ пойдзеш – н³дзе н³воднай душы. Тольк³ дрэвы ³ травы, тольк³ мятлушк³ ³ птушк³. Äû ÿø÷ý ìîðà, якое ласкава, па-кац³наму падкочвалася да ног адразу, як тольк³ закаханыя выходз³л³ на бераг.

(ß. ѳïàêî¢. Äâîå äëÿ äâà³õ);

або праз пры¸м парцэляцы³:

Разам са словам – ³м, словам, вырваным з цемры невядомасц³! – нарадз³¢ся чалавек. Нарадз³¢ся, каб з году ¢ год, з веку ¢ век даб³рацца, дакопвацца да сва¸й сутнасц³, неспазнанай, неразгаданай н³ адразу, н³ потым. Каб дакопвацца да схаванай ад яго ³сц³ны. Ç ãîäó ¢ ãîä. Ç âåêó ¢ âåê. Прыстасо¢ваючыся да кароткага чалавечага жыцця.

(Т. Бондар. Спакуса)

Змешаная сувязь адзначаецца тады, кал³ пры спалучэнн³ выказвання¢ выразна акрэсл³ваюцца прыметы ланцужковай ³ паралельнай сувяз³, ланцужковай ³ далучальнай або ¢с³х трох аднача- сова, напр.:

Адна рэч – чалавекам нарадз³цца. ² зус³м ³ншая – чалавекам памерц³… Нарадз³цца – як³м Бог да¢. Памерц³ – як³м Бог прыме…

(Л. Галубов³ч. Зацемк³ з левай к³шэн³)

У прапанаванай м³н³яцюры 1-ы ³ 2-³ сказы звязаныя далучальнай сувяззю (праз злучн³к ³), ланцужковай (праз структурную непа¢нату – апушчана слова ðý÷) ³ паралельнай (праз па¢тор канст-

178

рукцы³); 3-³ ³ 4-ы сказы аб’яднаныя паралельнай сувяззю (праз с³нтакс³чны паралел³зм ³ па¢тор лексем ÿê³ì Áîã), а таксама ланцужковай (праз антан³м³чнае супаста¢ленне: нарадз³цца – памерц³). Ланцужковай дыстантнай сувяззю звязаны 1-ы ³ 3-³ сказы (праз па¢тор лексемы нарадз³цца), а таксама 2-³ ³ 4-ы (праз па¢тор лексемы памерц³).

Дзеля нагляднасц³ ³ падсумавання тэарэтычнага матэрыялу прапануем абагульняльную табл³цу (табл. 17).

Òàáë³öà 17

Л²ТАРАТУРА

Акишина, 1979: Акишина А. А. Структура целого текста. М.: Типография Ун-та дружбы народов, 1979. Вып. 1. 88 с.; Вып. 2. 80 с.

Бурак, 1994: Бурак Л. ². Складанае с³нтакс³чнае цэлае // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелСЭ, 1994. С. 498–499.

Долгов, Папейко, 2003: Долгов Ю. С., Папейко А. А. Абзац как единица лингвистики текста // Текст в лингвистической теории и в методике преподавания филологических дисциплин: Материалы II Междунар. науч. конф. (26–27 марта 2003 г., Мозырь): В 2 ч. Мозырь: УО «МГПУ», 2003. Ч. 1. С. 24–25.

Дымарская-Бабалян, 1984: Дымарская-Бабалян И. Н. Сложное синтаксическое целое как единица сверхфразового уровня. Ереван: Изд-во Ереванского ун-та, 1984. 53 с.

179

ДАДАТК²

М²КРАТЭКСТЫ ДЛЯ МО¡НАГА АНАЛ²ЗУ З ПРАКТЫЧНЫМ² ЗАДАННЯМ²

Схема анал³зу м³кратэксту

1.Структура тэксту: колькасць ЗФА, ³х межы.

2.Суаднесенасць ЗФА ³ абзаца.

3.М³кратэмы звышфразавых адз³нства¢.

4.Тып рэматычнай дам³нанты:

прадметная (ап³санне месца);

якасная (характарыстыка асобы, прадмета);

статальная (ап³санне стану);

акцыянальная (ап³санне дзеяння);

статальна-дынам³чная (ап³санне змянення стану);

³мпрэс³¢ная (суб’екты¢на-ацэначнае ап³санне ¢ражання);

с³нкрэтычная (адначасовае прая¢ленне некальк³х дам³нант).

5. Сродк³ м³жфразавай сувяз³:

ëåêñ³÷íûÿ (лекс³чныя па¢торы, словы адной лекс³ка-тэма- тычнай групы, словы з адной семай, с³нон³мы, антон³мы ³ пад.);лекс³ка-граматычныя (анафарычныя ³ катафарычныя займенн³кавыя словы, дам³наванне пэ¢най часц³ны мовы, злучн³к³, пабочна-мадальныя словы, парадыгма дзеяслова¢ у тэксце ³ пад.);уласна с³нтакс³чныя (парадак сло¢, непа¢ната сказа¢ ³

эл³пс³с, с³нтакс³чны паралел³зм, с³нтакс³чная анафара ³ пад.).

6. Асно¢ная сувязь:

ланцужковая (механ³зм зачапленне);паралельная (механ³зм ïà¢òîð);далучальная (механ³зм далучэнне);змешаная.

181

7. Функцыянальна-сэнсавы тып тэксту:

апавяданне (статычны аспект);

ап³санне (дынам³чны аспект);

разважанне (анал³тычны аспект).

Ох, як зв³н³ць Белавежа спевам³! Вучоныя абмеркавал³ ³ вырашыл³, што белавежск³я сала¢³ самыя галас³стыя ³ багатыя на спевы ¢ цэлым свеце. Самыя-самыя! А тут жа яшчэ больш за дзвесце в³да¢ птушак. Уя¢ляеце, што такое веснавы белавежск³ канцэрт?!

(У. Караткев³ч)

Прапанаваны м³кратэкст аб’ядно¢вае пяць выказвання¢, як³я ¢твараюць адно ЗФА, што супадае ¢ сва³х межах з абзацам.

Тэма гэтага звышфразавага адз³нства – «Белавежск³я спевы» граматыкал³завана першым двухсаста¢ным кл³чным сказам Ох, як зв³н³ць Белавежа спевам³!

Рэматычная дам³нанта – ³мпрэс³¢ная, пакольк³ выказваецца а¢тарскае, у нашым выпадку Уладз³м³ра Караткев³ча, ста¢ленне да спева¢ белавежск³х сала¢¸¢ ³ ³ншых птушак пушчы. Пра суб’- екты¢насць ³ эмацыянальнасць выказанай ³нфармацы³ сведчаць мо¢ныя сродк³: ужыванне кл³чных сказа¢: Ох, як зв³н³ць Белавежа спевам³! ³ Самыя-самыя!, а таксама рытарычнага пытання, што завяршае м³н³-тэкст: Уя¢ляеце, што такое веснавы белавежск³ канцэрт?!; выкарыстанне эмацыянальна-ацэначных часц³ц ³ выкл³чн³ка ¢ структуры выказвання: òóò æà ÿø÷ý, îõ ³ непасрэдны зварот да чытача: уя¢ляеце; ная¢насць размо¢ных канструкцый, што сведчаць пра экспрэс³¢насць выказвання: Самыя-са- ìûÿ! ³ А тут жа яшчэ больш за... , Уя¢ляеце, што такое...

Сродкам³ м³жфразавай сувяз³ ¢ ЗФА з’я¢ляюцца перадус³м лекс³чныя ³ с³нтакс³чныя. Лекс³чныя сродк³ – гэта па¢тор лексем са зменай с³нтакс³чнай функцы³: спевам³ – на спевы, па¢тор лексемы з эмацыянальным узмацненнем: самыя – самыя-самыя; па¢тор сло¢ з адной семай Белавежа – белавежск³я сала¢³ – белавежск³ канцэрт; словы адной тэматычнай групы: спевы – галас³стыя – канцэрт; сала¢³ – птушк³ (родав³давыя аднос³ны); кантэкстуальныя с³нон³мы: спевы – канцэрт. С³нтакс³чныя сродк³ прадста¢лены будовай сам³х выказвання¢: кл³чныя сказы, няпо¢ныя сказы. Лекс³ка-граматычныя сродк³ – гэта выкарыстанне анафарычнага прысло¢я òóò, што вяртае нас да першага сказа, ³ злуч- н³ка à на пачатку выказвання, а таксама часава-трывальная фор-

182

ма дзеяслова¢ (ная¢ных: зв³н³ць, уя¢ляеце ³ адсутных: ¸ñöü) – цяперашн³ час, незакончанае трыванне.

Сувязь пам³ж выказванням³ – ланцужковая.

Прыказкавая паэз³я… Яна прыходз³ць да нас разам з дзедавай казкай ³ ласкавым павучаннем матк³. Яна раскрывае таямн³цы жыцця, яго мудрасць ³ хараство ¢ дн³ маленства, кал³ мы ня¢мела перагортваем буквар ³ слухаем сваю першую наста¢н³цу. Прыказка вучыць думаць ³ разважаць, даказваць ³ паказваць, стрымл³вацца ¢ хваляваннях. Радавацца першай веснавой зелян³не, люб³ць ³ шанаваць росныя сцяжынк³ дзяц³нства, бацька¢шчыну. У прыказцы жыве ³ дыхае, скардз³цца ³ смяецца, уп³кае ³ пратэстуе жывая душа ³ натура праца¢н³ка.

¨сць творы вял³кай паэтычнай с³лы ³ маштабнага грамад- ска-ф³ласофскага гучання. ¨сць «Фауст» Г¸тэ ³ «Вайна ³ м³р» Талстога. ¨сць «Новая зямля» Коласа ³ несмяротныя паэмы Купалы. У адным радзе з лепшым³ мастацк³м³ здабыткам³ чалавецтва ста³ць ³ прыказкавая паэз³я.

Праявы жыцця, яго колеры ³ пах³ не перал³чыш, не змесц³ш у рамк³ статыстычных выклада¢ ³ с³лаг³зма¢. Але амаль кожны, нават дробязны будз¸нна-праза³чны, факт можна падвесц³ пад народную прыказку, высвец³ць ¸ю, асэнсаваць праз яе пераканальны мастацк³ вобраз. ² гэта прыемна здз³¢ляе.

(Ì. À. ßíêî¢ñê³. Паэтыка беларуск³х прыказак)

Прапанаваны тэкставы фрагмент уключае тры абзацы, аб’яднаныя тэмай «Прыказкавая паэз³я» ¢ адно ЗФА. Тэма атрымала сва¸ граматычнае ¢васабленне праз канструкцыю назо¢нага ¢я¢лення, з якога пачынаецца м³кратэкст.

Сродк³ м³жфразавай сувяз³: анафарычная замена прыказкавая паэз³я – яна; па¢торы, сярод як³х лекс³чны: прыказкавая паэз³я; с³нтакс³чная анафара: ÿíà... – ÿíà...; ¸ñöü... – ¸ñöü... ; па¢тор са зменай с³нтакс³чнай функцы³: прыказка – у прыказцы – пад народную прыказку; тэматычнае кола сло¢: прыказкавая паэз³я, прыказка, творы, паэмы, мастацк³я здабытк³, мастацк³ вобраз;

праявы жыцця, кожны факт. Лекс³ка-граматычны сродак – парадыгма дзеяслова¢: прыходз³ць, раскрывае, вучыць, ста³ць ³ да т. п. Да ¢ласна с³нтакс³чных сродка¢ аднос³м парцэляцыю (1-ы абзац) ³ далучэнне (апошн³ сказ).

Сувязь пам³ж выказванням³ змешаная, але дам³нуе ланцужковая дыстантная, што рэал³зуецца праз па¢тор ³ анафарычную

183

замену. Паралельная сувязь прэзентуецца праз с³нтакс³чную анафару, далучальная праз парцэляцыю ³ далучэнне.

Заданне 1. Вызначце структуру тэкставага фрагмента: колькасць ЗФА, ³х м³кратэмы, суаднесенасць з абзацам. Укажыце выпадк³ граматыкал³зацы³ тэмы.

1. Чалавек – гэта в³р. Глыбок³ ³ ц¸мны, дна якога не ¢бачыць. Не ¢бачыць ³ наогул таго, што дзеецца там, чым жыве таемная глыб гэтага в³ру.

Мы бачым паверхню яго, перал³вы дз³восных хваль – то буйных, в³хурна ¢знятых, то дробных ³ кволых, як пераборы празрыстага ветрыку па струнах ц³хае арфы.

Мы бачым тольк³ паверхню, а ¢глыб заз³рнуць, пран³кнуць туды, дзе таемным бяздоннем зв³нулася цемра... О, каб пран³кнуць туды! Каб разгарнуць гэты в³р ³ ¢бачыць ус¸, ус¸ чыста, да самага дна...

Або сетку зак³нуць, каб выняць на свет хаця частку таго, што жыве ¢ таемным бяздонн³...

Мо б бл³снул³ светлым нябачаным ясныя перлы? А мо там – глей адз³н, ц³на, пясок?

(М. Зарэцк³. Радасць)

2. Ах, гэта мележа¢ская ¢смешка!

Прыязная, ³ран³чная, загадкавая, сарамл³вая, кпл³вая, ц¸п- лая, х³траватая, задумл³вая, шматфарбная ³ шматзначная, але за¢с¸ды чалавечная, неабразл³вая.

Такой усмешк³ н³ ¢ кога не было – адразу ³ так многа тано¢, па¢тано¢, адцення¢, як у той вяс¸лцы, што летн³м дн¸м перак³дваецца праз ц³хую задуменную Прыпяць.

Усмешка – водбл³ск душы. Пустая душа – пустая ¢смешка. У Мележа ¢смешка была таленав³тая, шчырая. Яна сагравала прыязнасцю ³ тады, кал³ азмрачалася самотай, а бывала ³ так, што абодва пачуцц³ адразу афарбо¢вал³ яе – твар ³скры¢ся шчаснасцю, а ¢ вачах та³лася туга.

(А. Ас³пенка)

3. … Стары баб¸р выправ³¢ся ¢ дарогу ц¸мначы. Тольк³ недзе дал¸ка на ¢сходзе крыху абазначылася светласць на небе, але была яшчэ ноч, кароткая, летняя. Над вадою сла¢ся туманок,

184

рэдк³, празрысты, як³ зн³кае адразу, як тольк³ прагляне сонца. Стары баб¸р ц³ха, не плюскану¢, выйша¢ з-пад вады недал¸ка ад свае хатк³, до¢га прыслухо¢ва¢ся, павол³ падгрэбваючы да невял³кага астра¢ка. Вылез на яго, сядзе¢, прыслухо¢ва¢ся ³ прыгляда¢ся.

Стары баб¸р яшчэ раз аз³рну¢ся на хатку, сышо¢ з астра¢ка ³ паплы¢, нячутна, тольк³ л¸гка разыходз³лася па вадзе хваля.

Плы¢ да самага берага, дзе пачыналася тупкае ³ куды яны, бабры, не люб³л³ выходз³ць.

Стары баб¸р до¢га стая¢ на месцы, прыслухо¢ва¢ся, потым ус¸ ж, быццам пераступ³¢ мяжу, вылез на бераг, прысе¢.

(À. Æóê. Паляванне на апошняга жура¢ля)

4. В¸ска, вясковая праца, вясковая прырода вельм³ моцна ¢здзейн³чаюць на паэтычныя струны, як³я схаваны ¢ кожнай ча- лавечай душы.

²дзе снег… Ужо ¢ адным гэтым сказе – паэз³я, бо снег не мае ног ³ не можа ³сц³. Снег, сняжынк³ могуць падаць, кружыцца, зав³вацца, але не ³сц³. А дзесяц³гадовы Паша Мон³ч, лежачы ¢ начной вясковай хаце, прыслухо¢ваючыся да таямн³чых гука¢ з³мовай ночы, шчыра веры¢, што ¢ снега ¸сць ног³. Ну, не ног³, дык мякк³я белыя лапк³. Бо хто ж так асцярожна тупае па саламянай страсе хаты, пад чы³м³ крокам³ парыпвае зледзянелая сцяжынка?

Àвясновыя навальн³цы… Х³ба можа не ¢раз³ць гэты звонк³ гром, гэта ¢рачыстая ³ пагрозл³вая музыка няб¸са¢? Маланк³ прапальваюць неба, ад ³х роб³цца празрыста-светлай самая ц¸мная ноч. Жыхае маланка, жо¢та-залатое святло расцячэцца па небе, па зямл³, па халоднай шыбе. А ты сядз³ш, уткну¢шыся носам у гэту шыбу, ³ так трывожна-соладка на душы, ³ нейк³м няясным прадчуваннем так ные сэрца, што хочацца заплакаць. Хочацца разб³ць шыбу, вылезц³ праз акно на вул³цу, стаць пад мокрай маладой л³пай, якая ад карэння да самай вярхушк³ абл³та дажджом, абл³та зырк³м святлом маланк³. <…>

Àвосеньск³я лясы?.. Як назваць гэты цуд, гэту незвычайную с³лу бясс³льных м¸ртвых фарба¢? Л³сце дрэ¢ памерла, адшумела, зял¸ны колер ператвары¢ся ¢ жо¢ты, чырвоны, буры, каштанавы, агн³ста-карычневы, аранжавы… Не зл³чыць адцення¢. ² ¢с¸ гэта золата, уся гэта прыгажосць шум³ць пад ветрам, трапеча, уздыхае, хвалюецца…

(Л. Дайнека. Футбол на зам³н³раваным пол³)

185

Заданне 2. Квал³ф³куйце змест тэкставага фрагмента паводле характару рэматычнай дам³нанты (прадметная, якасная, статальная, акцыянальная, статальна-дынам³чная, ³мпрэс³¢ная, с³нкрэтычная), абгрунтуйце такую аднесенасць.

1. Мова першай матчынай калыханк³ ³ апошняга «бывай», мова старада¢н³х арх³ва¢ ³ новых школ на Палесс³, мова пажа¢целых статута¢ ³ мова кахання... Мова, якая можа ¢с¸; можа сказаць словы незвычайнай пяшчоты ³ можа ¢дарыць так, што не ¢станеш. Гнутк³, спявучы, адвечна новы ³нструмент, без якога нельга ¢яв³ць сабе сва¸ жыцц¸, як без хлеба, без якога радасць не ¢ радасць, каханне не ¢ каханне, бяседа не ¢ бяседу, сябро¢ства не ¢ сябро¢ства, нянав³сць не ¢ нянав³сць.

Няма цябе – ³ вось няма суцяшэння ¢ горы. Няма цябе – ³ вось няма языка, ³ нельга сказаць сло¢ радасц³. А кал³ ¢б³ць сабе ¢ галаву цалкам дурную думку, што ¢ нейк³м дал¸к³м будучым цябе не будзе, то... нашто нам тады такая будучыня?

(У. Караткев³ч. Родная мова)

2. Вакол пануе непарушны спакой восеньскай ночы. Пахне скошанай травой ³ сух³м, пажо¢клым л³сцем. Зн³зу, ад балота, цягне в³льгаццю. Пабл³сквае ц¸мная, пасярэбраная месяцам вада. Чорныя с³луэты магутных дрэ¢ вылучаюцца ¢ таямн³чым святле месяца. Ц³ха дрэмлюць красун³-бярозы, ас³лк³-дубы. Н³ гуку не чуваць на гэтым ляс³стым узвышшы сярод бясконцай балоц³стай н³з³ны.

(В. Вольск³. Родны край)

3. Гэта была маладая сялянка, высокая, дужая, смуглявая з твару, з агрубелым³ рукам³, цяпер яшчэ чыстым³, бо яна тольк³ што брала ваду ³ памылася каля студн³. Праз грубую смуглявасць яе шчок праб³ва¢ся моцны румянец. Н³зкалобая, з малым, задз¸р- тым носам ³ то¢стым³ губам³, плячыстая ³ з вял³к³м³, расплясканым³ ступакам³ – яна не была красуняй, ды ад яе ³шл³ здаро¢е, с³ла ³ свежасць. Вопратка жанчыны складалася з кароткай ³ стракатай спадн³цы, з шэраватай, то¢стай кашул³ ³ паласатага, шырокага фартуха з саматканым³, рознакаляровым³ махрам³, як³м³ Хвядора ¢ некальк³ столак апяразвала свой стан. На шы³ ¢ яе пабл³сква¢ медаль¸н³к, а на галаве была хустка з чырвоным³ кветкам³, так завязаная на патыл³цы, што над ³лбом в³даць был³ дзве шырок³я пасмы валасо¢, густых ³ чорных, але парудзелых ³ без бляску.

(Э. Ажэшка. Тадэвуш)

186

4. Гамузам, з нейк³м цыганск³м гарм³дарам, на маг³льн³к наляцела вераб’³ная чарада. Не паспе¢шы сесц³, узнялася ¢ бярозы, але ³ там затрымалася ¢сяго на м³г – ск³нулася за маг³льн³к у бурыя лужыны, так-сяк падагрэтыя кволым сонцам. Шумнула па лужынах – ³ паляцела на в¸ску.

Зно¢ ц³шыня апанавала маг³льн³кам, узлескам, дарогай, в¸с- каю. Яна не была, як ³ншая ц³шыня, цяжкой, м¸ртвай. У ¸й ад- чувалася жыцц¸ – л¸гкае, радаснае, по¢нае таямн³ц, новых змен, сэнсу. У Валошкавай душы яна яднала зямлю ³ неба, яго самога – з ус³м зямным ³ нябесным.

(В. Карамаза¢. Пушча)

5. Анэта ¢стала, як тольк³ засвятлела на дварэ. Акуратна заслала пасцель, пастаяла пасярод хаты, агледзелася. Шпалеры на сценах, крыху закурэлыя ад старасц³, але акуратныя, н³дзе не парваныя ³ не вымурзаныя. Столь хоць ³ неафарбаваная, з дошак, пацямнелых ад часу, але вымытая старою, нават ³ ¢ прыцемках адсвечвала ро¢наю жа¢ц³зною, на якой, як птушк³, цямнел³ ¢камянелыя за многа год сукi. Вокны завешаны падс³неным³ парка- л¸вым³ ф³раначкам³, падлога, пафарбаваная сынам гадо¢ пяць назад, не вышмаргалася нагам³, туманна пабл³сквала фарбаю, тольк³ што дошк³ высахл³, разышл³ся, што аж па пальцу шчы- л³ны м³ж ³м³. Ля сценк³ м³ж вокнам³ стаял³ два крэслы, таксама не цяперашн³я, з гнуткага дрэва, а бл³жэй к покуц³ – круглы стол, засланы абрусам з мохрыкам³. На покуц³, пад ³конаю, в³се¢ рэпрадуктарчык, таксама стары, з крыху паржавелым метал³ч- ным абадком, за як³м была напята мацера. Анэта ¢мылася, памал³лася, гледзячы на ³кону, падышла да рэпрадуктара, пакруц³ла за круц¸лку, каб чутней было, але рады¸ не стала гаварыць мацней, мабыць, не хапала моцы ¢ тых, хто перадава¢.

(À. Æóê. Халодная птушка)

6. Надыходз³ла ран³ца. <…> Зямля, неба, мянял³ся хутка, мянял³ настрой ³ фарбы, быц-

цам позна прачнул³ся ³ цяпер спяшал³ся навесц³ ран³шн³ глянец. Сонца нетаропка паказала з-пад белага туману чырвоную мака¢ку, узнялося вышэй, зно¢ быццам прысела на ваду, памылася ¢ ¸й, сцюдз¸най уранн³, пачысцела, бл³шчастым ад расы берагам падкац³лася пад стог сена, запал³ла яго, пераскочыла на дрэва ³ яго запал³ла таксама.

(В. Карамаза¢. Пагонн³к)

187

Заданне 3. Ахарактарызуйце лекс³чныя, лекс³ка-граматыч- ныя ³ ¢ласна с³нтакс³чная сродк³ м³жфразавай сувяз³ ¢ ЗФА.

1. Ñíåã... Ñíåã... Ñíåã...

Разам пасыпа¢ся, як з вял³знага каша. Сняжынк³ беленьк³я, кволеньк³я зам³тус³л³ся м³тульгой у гулл³ва-вар’яцк³х скоках...

– Гэй, беражыся! Дарогу нам! Аблеп³м, спа¢¸м, беллю пабел³м... Ус¸!

² пабял³л³... Зямлю атул³л³ ко¢драй мяккай, пухкай. А на будынк³, на дрэвы – бровы белыя панавес³л³, дзядам³ с³вым³ зраб³л³...

Людз³ хаджалыя твары хаваюць: не хочуць гарэзл³вых пацалунка¢ спрытных сняжынак. Але ц³ ж ад ³х схаваешся – гэтк³я пройды... Залезуць пад шапку, за ка¢нер, разл³юцца в³льгаццю, мыюць чалавека гвалтам... Во як³я дасц³пныя!..

(М. Зарэцк³. Áåëü)

2. Усе рэк³ Беларус³ дужа прыгожыя. Дняпро з высок³м правым берагам ³ неаглядным³ далячыням³ зарэчных паплаво¢, паплямаваных дубам³ ³ с³н³м³ люстэркам³ старыц. Прыпяць з яе празрыстай ц¸мнай вадою, астравам³, пратокам³ ³ шапкам³ буслянак на прырэчных дрэвах. Дзв³на, сц³снутая крутым³ ¢рв³шчам³, зарослым³ мачтавым лесам. Ласкавы Н¸ман, у воды якога глядзяцца старажытныя вежы ³ густыя л³сто¢ныя пушчы. Нават невял³ч- кая Шчара са сва³м³ шлюзам³ ¢ цен³ неабхватных, серабрыстых таполя¢. З рапто¢ным патокам вады, што вырываецца са шлюза ³ вынос³ць на сабе плыты з людзьм³, як³я рухава ³ спрытна працуюць шастам³ ³ бусакам³.

(У. Караткев³ч. Зямля пад белым³ крылам³)

3. Чалавек не можа н³ сама-жыць, н³ сама-памерц³, н³ сама-пе- райначыцца. Ус¸ гэта магчыма тольк³ ¢ к³рунку да н е ч а г а , ³ чым далей яно, гэтае н е ш т а , тым больш ³стотны ³ змясто¢ны ча- лавечы спосаб жыцця, тым больш чалавек – чалавек.

Каб ³сц³ далей, чалавек мус³ць ³сц³ не сабой, а з сябе – удакладняцца, удасканальвацца, станав³цца наступнейшым; гэта – шлях ва ¢с¸ большую свабоду, ус¸ большую адказнасць ³ ¢с¸ большую неабсяжнасць, на як³м нават нягоды ³ перашкоды па-свойму спрыяюць чалавеку.

² не сам³ па сабе, а менав³та ¢ «к³рунку да н е ч а г а » магчымы веды, магчыма разуменне, магчыма жыцц¸ ³ смерць.

188

А ¢се тыя набытк³, што не сугучны асно¢наму чалавечаму шляху, урэшце аказваюцца цяжарам ³ зманам ³ адпадаюць, як з дрэ¢ сухая кара. Нярэдка – разам з сам³м чалавекам.

(А. Разана¢. Зномы)

4. ¨сць, выпадаюць так³я дн³ ¢летку, кал³ пагляду не ¢гнацца за небам. То пабягуць аблачыны, каб распачаць сваю спрадвеч- ную гульню ³, з дапамогай ветру, я¢на дужэйшага, больш в¸рткага там, угары, до¢га перак³дваць, перахо¢ваць, у сам³м руху, здаецца, перахо¢ваць штом³г сонца. То раптам як расплавяцца яны ¢ сонечным ззянн³ ³ адплывуць за далягляд, а ¢ бела-блак³тных промнях яркага святла зн³кае не тольк³ гарачае сонца – сама вышыня. То ро¢ным³, шырок³м³ хвалям³ накоц³цца, папа¢зе н³зка над галовам³ смуга ³ патыхне з-за смуг³ в³льгаццю ³ зус³м летн³м халадком. То пачне раскручвацца ³, набл³жаючыся, расц³ ц¸м- ная, ледзь прыкметная напачатку плям³на недзе на захадзе, ³ вось ужо наплыве, гас³ць святло хмара, каб тут жа прал³цца на зямлю каротк³м рапто¢ным дожджыкам ³ растаць, зно¢ аддаючы прастор сонцу ³ ветру.

(Т. Бондар. Спакуса)

5. Дзелавыя знос³ны з’я¢ляюцца в³дам ма¢ленчай дзейнасц³, якая характарызуецца ³нфармацыйнай насычанасцю ³ ¢жываннем спецыяльнай лекс³к³. Першапачатковы ³ агульнапрыняты сэнс слова «³нфармацыя» (лац. informatio ‘уя¢ленне, паняцце, контур’) непасрэдна звязаны са звесткам³, як³я адны людз³ перадаюць ³ншым з дапамогай знака¢ (вербальных або невербальных, вусных або п³сьмовых ³ ³нш.), а таксама з сам³м працэсам перада- чы ³ атрымання пэ¢ных паведамлення¢ ц³ ¢вогуле з працэсам³ камун³кацы³ ¢ грамадстве. У наш час, як³ можна назваць эпохай ³нфармацы³, у с³стэму камун³кацы³ ¢ключаны ³ разнастайныя тэхн³чныя сродк³ (а¢таадказчык³, тэлефоны, факсы, камп’ютэры, рады¸, АСУ, тэлебачанне, пэйджэры, ³нтэрнэт, друкавальныя прыборы ³ ³х прадукцыя ³ г. д.). У с¸нняшн³м жыцц³ людзей лав³нападобная колькасць разнастайных паведамлення¢, як³я штодня абрынваюцца на чалавека, п³льна вымагае ¢себаковага даследавання праблем ³нфармацы³, бо ад яе дакладнай апрацо¢к³, усебаковага ¢л³ку, прав³льнага, адэкватнага ¢спрымання залежыць л¸с не тольк³ пэ¢най ф³рмы, установы ³ г. д., але ³ л¸с дзяржавы, усяго чалавецтва.

(Б. А. Плотн³ка¢. ʳðà¢í³êó àá ìîâå)

189

Заданне 4. Квал³ф³куйце асно¢ныя (праз займенн³к³ ³ займенн³кавыя словы, праз лекс³чны па¢тор са зменай с³нтакс³ч- най функцы³ словаформы, праз кантэкстуальныя с³нон³мы, праз нулявы знак) ³ дадатковыя сродк³ ланцужковай сувяз³ ¢ м³кратэкстах.

1. Ц³ха, лагодна патрус³лася з неба. Потым зав³хрылася маладым, жвавым карагодам. У дз³восных, адчайных скоках зам³тус³лася, быццам хацела падражн³цца, пашкуматаць трох³ счарне¢шую старую зямлю.

² ¢рэшце ¢зляглася – цяжка, пухка, пластом ваты; зах³нула, сц³снула ¢ мякка-¢партых абн³мках.

Бель... Першая бель – прыв³танне до¢гачаканай гасцю- х³-з³мы...

Весела, радасна спатыкаць першы снег!

(М. Зарэцк³. Áåëü)

2. Дзе ¢першыню з’яв³¢ся грэбень, сказаць немагчыма. Але вядома, што ¢жо ¢ Старажытным Ег³пце ³ на Усходзе за валасам³ сачыл³ вельм³ старанна. Расчэсвал³ ³х «падручным³ сродкам³»: калючкам³ дзядо¢н³ку, палачкам³ ³ рыб³ным³ хрыбтам³. З часам прычоск³ раб³л³ся ¢с¸ больш складаным³: валасы падзялял³ на тонк³я пасмы, кожную заплятал³ ¢ касу, мудрагел³ста ¢кладвал³ на галаве, ³ сам сабой узн³к момант, кал³ з’яв³¢ся першы грэбень.

М³ну¢ час, ³ грэбень зраб³¢ся ¢прыгажэннем прычоск³, яго ¢колваюць у парык³ ³ шынь¸ны. Асабл³вым поспехам карыста¢ся грэбень у ²спан³³. Дамы двара ³ жанчыны з народа нас³л³ ярк³я шал³ ³ карункавыя хусц³нк³, у як³я ¢колвал³ высок³я чарапахавыя грэбн³, ³ вел³чыня ³х залежала выключна ад ф³з³чнай выносл³васц³ ³спанк³.

Але паступова грэбень пера¢твараецца ¢ звычайную расчоску. Пра¢да, у наш час дэкараты¢ны грабянец зно¢ папулярны. ¨н зраб³¢ся той м³лай, вяс¸лай дэталлю, якая ¢прыгожвае ¢бранне нашых сучасн³ц.

(Ç. ѳöüêî. Грэбень)

3. Для беларускай народнай кул³нары³ Х²Х – пачатку ХХ ст. характэрна шырокае выкарыстанне розных грыбо¢. ²х ужывал³ адвараныя, смажаныя, тушаныя, марынаваныя, сал¸ныя. Але

190

найбольш падабал³ сушаныя грыбы – барав³к³, падбярозав³к³, рыжык³, валу³ ³ г. д. ²х выкарысто¢вал³ для заправы першых стра¢ (супо¢, капусты, юшк³), дадавал³ да тушанай бульбы. З рыжыка¢ раб³л³ рыжыкавае масла для падл³вак.

Сушыл³ грыбы звычайна ¢ ц¸плай печы на блясе, засланай саломай. Бляху став³л³ ¢ печ, як прав³ла, пасля выпечк³ хлеба. Сушыл³ некальк³ разо¢, потым нан³звал³ копам³ на н³тк³ ³ звязвал³ ¢ вянк³. Перад выкарыстаннем вымочвал³ па дванаццаць ³ болей гадз³н у вадзе.

Сушыл³ таксама грыбы на палатне ¢ цян³. Перад ужываннем ³х замочвал³ ¢ малацэ, ³ яны амаль не адрозн³вал³ся ад свежых. Грыбы варыл³ ³ тушыл³, дада¢шы масла ц³ смятаны.

(Т. Навагродск³. Клас³ф³кацыя стра¢ беларускай народнай кул³нары³)

Заданне 5. Квал³ф³куйце спосаб ажыцця¢лення паралельнай сувяз³ ¢ тэкставых фрагментах (ïðàç лекс³ка-с³нтакс³чны па¢тор, праз словы адной тэматычнай групы, праз паралел³зм с³нтакс³чных канструкцый) ³ назав³це яе асно¢ныя прыметы.

1. Да чаго прыгожая гэта вясновая ран³ца! У паветры яшчэ сыра. На л³стах в³шняку в³сяць буйныя кропл³ начных тумана¢. На платах ³ на стрэхах ляжыць яшчэ в³льгаць. За сялом густа ³ тучна зелян³ццца поле. Загоны перасякаюцца то тонк³м³, то шырок³м³ зав³л³нам³ дарог. На пагорку ста³ць ³ яшчэ дрэмле вятрак, але, здаецца, ¸н ужо с³л³цца ¢змахнуць паднятым³ крылам³. Узыходз³ць сонца. Яно павол³ ³ баязл³ва паказваецца з-за гарызонта – першыя промн³ яго кладуцца шырока – густым ³ н³бы цягучым золатам. Над стрэхам³ хат выв³ваюцца л¸гк³я празрыстыя дымк³. За ³м³ на небе такое ж самае л¸гкае ружаватае воблачка. Здаецца, што яму нудна быць невял³чкаму, аднаму на гэтай с³няватай бясконцасц³ неба, але запрапасц³¢ся недзе свавольн³к-вецер, ³ яно не можа скрануцца... Сонца падымаецца над лесам. Яно сл³згае па вяршал³нах дрэ¢ ³ западае ¢ прагал³ны. Лес пачынае дым³цца густым³ пахам³. Бесклапотна цвыркаюць птушк³.

(Я. Скрыган)

2. Я ³шо¢ па прыхожай ³ здз³¢ля¢ся. Якая прыгажосць ³ як гэта ¢с¸ запушчана чалавечым нядбальствам. Вось цяжкая мэбля

191

ля сцен – яна рып³ць нават у адказ на крок³. Вось агромн³стая дра¢ляная статуя святога Юрыя, адно з цудо¢ных, трох³ на³¢ных стварэння¢ беларускага народнага ген³я – ля ног яе тонк³ белы пыл, быццам хтосьц³ насыпа¢ мук³: гэту непа¢торную рэч сапсава¢ шашаль. Вось на стол³ люстра, таксама выдатная па прыгажосц³ – в³сюльк³ яе абаб³ты больш чым на палову.

Магло б здацца, што тут н³хто не жыве, каб не палал³ ¢ вял³зным кам³не дровы ³ не зал³вал³ няпэ¢ным, м³гатл³вым святлом усю гэтую карц³ну.

(У. Караткев³ч. Дз³кае паляванне караля Стаха)

Заданне 6. Вызначце далучальную сувязь у м³кратэкстах ³ назав³це яе асно¢ныя сродк³ (злучн³к³, злучальныя словы, часц³цы, мадальныя словы, ³нтанацыя, парадак размяшчэння кампанента¢ выказвання, парцэляцыя).

1. Трэба многа, вельм³ многа ездз³ць, сябры. Вы маладыя, ³ кал³ будзеце часта «жыць на колах», шмат хадз³ць ³ падарожн³чаць, вы паглядз³це многае ¢ свеце. Але перш за ¢с¸ вам трэба ведаць свой, самы прыгожы для нас край. Ездз³це. З экскурс³ям³, да сваяко¢ або да сябро¢. Вы ¢бачыце ¢се канцы нашай м³лай, ласкавай, няяркай кра³ны, якая, аднак, зачаруе вас сва¸й ня¢ло¢най прыгажосцю. Убачыце гарады ³ в¸ск³, ц¸мныя волаты замка¢. ² аз¸ры з белым³ грабянцам³ на с³няй вадзе, ³ старыя каменныя млыны над рэчкам³, што зарасл³ белай л³леяй, по¢ню ¢ аз¸рнай вадзе ³ водсвет яе на мокрай зямл³. Будзеце слухаць музыку нашай пявучай мовы ³ нашы пяшчотныя песн³. ² ¢бачыце зубро¢ ³ аленя¢. ², гало¢нае, пазнаеце свой гасц³нны, добры, горды ³ таленав³ты беларуск³ народ.

(У. Караткев³ч. Зямля пад белым³ крылам³)

2. Мро³лася разагрэтае сонцам паветра ³ н³быта цякло да жыт- н¸вага небакраю. А адтуль чорным крылом разгортвалася навальн³ца. ² перад ¸й ус¸ зац³хала, неяк паспешна, быццам захопленае знянацку, нават паменшал³ хвал³ на тугаватай ро¢нядз³ калосся. ² н³дзе н³ душы. Тольк³ светлы палетак ³ пацямнелая далечыня, як з пясчанага берага глядз³ш на ц¸мнае мора. ² перад навальн³цаю ¢с¸ на зямл³ бытта паменшала, ³ нават в¸ска здавалася маленькай, н³бы глядз³ш на яе з вышын³, з гэтага магутнага чорнага навальн³чнага крыла.

192

У ц³шын³ пачулася, як мякка ³ глуха, ус¸ ро¢на бы па жывым целе, ударыл³ па глыбок³м ц¸плым дарожным пыле першыя кропл³. А потым рапто¢на, неспадзявана моцна рвану¢ вецер – ³ абрынулася на зямлю ¢с¸ разам: ³ прыцемень, ³ суцэльная, як з лубу, сцяна вады, святло с³няватых ад лютасц³ маланак, удары грому, ад як³х хацелася сцяцца ¢ маленьк³-маленьк³ камячок, бо здавалася, што ты тольк³ адна засталася на ¢с³м белым свеце. ² жудасна адчуваць, што прапала ³ ты, ³ твая прыцемная хац³на ¢ бясконцай лютасц³ ³ нястрыманасц³ стых³³. ² разам з тым была незразумелая, невытлумачальная, шчымл³вая, трывожная радасць гэтай яраснай праяве, ус¸ ро¢на як ³ ты частачка гэтае непадуладнай н³кому с³лы.

(À. Æóê. Халодная птушка)

Заданне 7. Вызначце асно¢ную м³жфразавую сувязь (ланцужковая, паралельная, далучальная, змешаная) у розных функцыя- нальна-сэнсавых тыпах м³кратэксту (апавяданне, ап³санне, разважанне) ³ сродк³ яе забеспячэння (ëåêñ³÷íûÿ, лекс³ка-грама- тычныя, уласна с³нтакс³чныя).

1. Гавораць, што на зямл³ пакуль яшчэ больш добрых людзей, што дабро ¢с¸ яшчэ перамагае зло…

Аднак людз³ чамусьц³ хлусяць часцей, чым гавораць пра¢ду. Няхай часам ³ ¢ ³мя дабра. Дый сам я, каго зна¸мыя л³чаць дастаткова шчырым, хлушу часцей, чым гэта неабходна.

Найперш мы хлус³м сабе пра сябе, пасля – сабе пра ³ншых ³ ¢рэшце – ³ншым пра сябе…

Хлусня гэтая як бы дробная, непрыкметная, невызначальная, н³ на што не прэтэндуючая, н³бы гульня з пра¢дай у хованк³…

Але па часе, неза¢важна для нас сам³х, маленьк³я нашы па¢сядз¸нныя няпра¢ды ствараюць вакол нас непра¢дз³вы свет. ² паступова гэты свет пачынае здавацца несправядл³вым. Зразумела, у дачыненн³ да нас сам³х…

² – нараджаецца зло… Яно жыве, пакуль жывуць людз³. З адным чалавекам яно не пам³рае. Зло памрэ разам з ус³м³…

(Л. Галубов³ч. Зацемк³ з левай к³шэн³)

2. Свой шэдэ¢р Богша ствары¢ у 1161 годзе.

Крыж шасц³канцовы. Ягоная форма с³мвал³зуе Сусвет, створаны Богам, як вядома, за шэсць дз¸н. Аснова крыжа – к³парысавае дрэва, з якога выраблял³ асабл³ва важныя культавыя рэчы.

193

Рэл³кв³я мае вышыню каля 52 сантыметра¢; да¢жыня верхняе папярэчк³ – 14, н³жняе – 21, та¢шчыня – 2,5. Зверху ³ зн³зу дрэва закрывала дваццаць адна залатая пластка з кашто¢ным³ камяням³, арнаментам³ ³ дваццаццю эмалевым³ абразкам³, як³я н³чым не саступаюць сусветна вядомым в³зантыйск³м эмалям.

На верхн³х канцах крыжа майстар змясц³¢ паясныя выявы Хрыста, Багародз³цы ³ ²аана Папярэдн³ка. У цэнтры н³жняга перакрыжавання – чацв¸ра евангел³ста¢: ²аан, Лука, Марк ³ Мацвей, на канцах – архангелы Га¢ры³л ³ М³ха³л. Ун³зе – патроны (нябесныя апекуны) заказчыцы ³ яе бацько¢: святыя Е¢фрас³ння Александрыйская, Георг³й ³ Саф³я.

(Ó. Àðëî¢. Таямн³цы полацкай г³сторы³)

3. Чорта¢ плюшч праз вузкую шчыл³ну залез на зашкл¸ную кн³жную пал³цу ³ абхап³¢ сва³м³ бела-зял¸ным³ прысмочкам³ кн³гу. ¨н прагна ¢п³¢ся ¢ мяккую вокладку, расп³хваючы цесны кн³жны шыхт, праб³ра¢ся далей, каб замкнуць кола сва³х драпежных абдымка¢. Спахап³¢ся я запозна – на факс³м³льным выданн³ паэз³³ Наталл³ Арсенневай «Пад с³н³м небам» наза¢с¸ды застал³ся сляды, здавалася б, такой лагоднай ³ бяскры¢днай расл³ны.

Потым я ¢жо даведа¢ся, што навуковая назва плюшча – сцындаптус, што ¸н з сямейства л³яна¢, што чортавым плюш- чом яго спрадвеку менавал³ ¢ народзе. А таксама не ра³л³ трымаць у спальнях ³ пабл³зу працо¢нага месца. А тады, з цяжкасцю адрываючы ад кн³г³ прысмочк³, гэтак падобныя да васьм³ногавых, я перажы¢ нейк³ м³стычны страх, н³бы ¢ самотнай ³нтэрнацкай келл³ прысутн³ча¢ нехта нев³дочны. Праз некальк³ дз¸н, нягледзячы на тое, што я сумленна працягва¢ выконваць ³нструкцы³ жонк³ (яна адпачывала на Случчыне) наконт пал³ву ¢сяго ейнага батан³чнага кутка, чорта¢ плюшч неяк увесь раптам пабляк, зм³зарне¢ ды пача¢ засыхаць. Яго не ц³кав³ла сонечнае святло, яму як бы падсекл³ каран³, як бы адарвал³ ад крын³цы с³лкавання.

Разгарну¢шы зборн³к Арсенневай, я бы¢ л³таральна прыгаломшаны выбухам фарба¢, феерверкам веснавых радасных эмоцыя¢:

Íåáà ñ³íÿå, ñ³íÿå, ñ³íÿå… Àí³ ìåæࢠó ³ì, àí³ äíà.

На зямл³ ж прыгажуняй-княг³няю Паз³рае мне ¢ вочы вясна. <…>

194

² я зразуме¢, што вамп³ры ³снуюць не тольк³ ¢ абрыдлых, як горкая рэдзька, ф³льмах жаха¢ ³ не тольк³ сярод людзей…

(М. Скобла. З гледз³шча вечнасц³)

4. Лета для мяне яшчэ там, у дзяц³нстве, наза¢с¸ды прапахла альховай карою, з якой мы раб³л³ лубк³ для ягад, сун³цам³, мал³наю ды чарн³цам³, як³м³ пахл³ нашы рук³, вусны ³ нават шапк³, у як³х наза¢с¸ды аставал³ся пачарнелыя крап³нк³ ад ягад: кал³ мы траплял³ на ягадную паляну, а браць болей не было куды, добрым³ куза¢кам³ раб³л³ся тады гэтыя шапк³, а для грыбо¢ – сарочк³ з завязаным³ рукавам³. Лета пахне для мяне печаным³ на кастры каласам³, у як³х зерне яшчэ мяккае ³ салодкае; свежым сенам, якое яшчэ зус³м няда¢на было травою ³ не паспела ¢ пунях запыл³цца.

Лета – гэта ц³хая паляна ¢ лесе, уся прагрэтая па¢дз¸нным сонцам...

Лета – гэта воз казытл³вага непаслухмянага сена, збольшага ¢вязаны ³ ¢ц³снуты жэрдзю: ехаць жа недал¸ка, неяк давяз¸м.

Лета – гэта яшчэ ³ пах свежай, падварушанай зямл³. Ты ³дзеш па бараз¸нцы за акучн³кам, моцна трымаючы яго за ручк³, а твае паабдз³раныя, пасунутыя конск³м³ капытам³ ног³ радуюцца халаднаватаму, мяккаму дотыку зямл³. А зямля ¢ дзяц³нстве ле- чыць ус¸, залепленыя ¸ю, хутка загойваюцца ³ праколы, ³ парэзы, ³ ап¸к³...

(ß. ѳïàêî¢)

Заданне 8. Зраб³це цэласны анал³з тэкста¢ ³ тэкставых фрагмента¢ паводле схемы, пададзенай на с. 181–182.

1. Ðàíû

Бываюць раны большыя ³ меншыя. Меншыя – гояцца, ³ па ³х знаку няма. Большыя – гояцца, але па ³х астаюцца рубцы.

Гэтак на целе.

Бываюць раны большыя ³ меншыя. Меншыя – гояцца; па ³х астаюцца рубцы. Большыя – за¢с¸ды крывавяцца.

Гэтак на сэрцы.

Бываюць раны большыя ³ меншыя. Меншыя за¢с¸ды крывавяцца. Большыя – залечвае тольк³… смерць.

Гэтак на душы.

(ßäâ³ã³í Ø.)

195

2. Вас³ль Быка¢ – феномен чыста беларуск³. Цяжка ¢яв³ць п³сьменн³ка, як³ б так маштабна дума¢ пра л¸с свайго народа, з так³м траг³чным напалам пачуцця перажыва¢ бы за тое, што адбываецца на Беларус³, дзе-небудзь у с¸нняшняй Рас³³, на Укра³не ц³ Польшчы. Баюся, што ³ сама Беларусь не хутка дачакаецца прыходу яшчэ аднаго такога п³сьменн³ка, як Быка¢, бо падобнае здараецца раз на па¢стагоддзя. Бл³жэйшы па часе Янка Купала, а далей – Кастусь Кал³но¢ск³…

У нас ¸сць Быка¢, ³ значыцца ¸сць падставы для гонару сва¸й Беларуссю. Быка¢ ратуе нас ад с¸нняшняга прын³жэння ³ ганьбы, у якой мы сядз³м, як у ва¢чынай яме, саромеючыся, ³ небеспадста¢на, называцца ¢ цыв³л³заваным свеце, што мы беларусы. Эпоха, кал³ нам пашанцавала жыць, – гэта эпоха Быкава. Як была раней эпоха Купалы. А яшчэ раней – Скарыны, Ефрас³нн³ Полацкай.

(М. Тычына. Пад знакам Быкава)

3.

Людз³ часта бываюць безразважным³ ² адно пра свой ³нтарэс дбаюць. Прабачай ³м – што будзе, то будзе.

Кал³ хочаш людзям дабра, То цябе абв³навацяць у себялюбстве ² н³зк³х намерах.

А ты будзь добры – што будзе, то будзе.

Кал³ дасягнеш поспеху, Знойдзеш шмат ³лжывых сябро¢

² яшчэ больш сапра¢дных ворага¢.

Старайся даб³цца поспеху– што будзе, то будзе.

Кал³ будзеш адкрыты ³ шчыры, Людз³ пакарыстаюца табой для сябе.

Будзь адкрыты ³ шчыры – што будзе, то будзе.

А нехта за адну ноч можа Зн³шчыць тое, што ты будава¢ праз гады. Будуй сва¸ – што будзе, то будзе.

196

ТЭРМ²НАЛАГ²ЧНЫ ПАКАЗАЛЬН²К

À

198

199

200

201