СКЛАДАНЫ СКАЗ

Паняцце пра складаны сказ

У беларускай л³нгв³стыцы ХХ ст. ³снавал³ два пункты гледжання на прыроду складаных сказа¢, што па-рознаму раскрываюць ³х сутнасць. Адно меркаванне грунтуецца на тым, што складаны сказ – гэта свайго роду «счапленне» двух (ц³ больш) простых сказа¢: «Складаныя сказы – гэта адз³ная с³нтакс³чная ³ сэнсавая адз³нка, якая ¢твараецца з двух ³ больш простых сказа¢» [Ан³чэнка, 1998, 139]. Так³ пункт гледжання ¢ласц³вы ¢с³м мовазна¢цам першай паловы стагоддзя: Я. Ф. Карскаму, Б. Тарашкев³чу, Я. Л¸с³ку, Л. С. Рохк³нду, Ц. П. Ламц¸ву, а ¢ сучасны момант адлюстраваны ¢ шэрагу дапаможн³ка¢ для ВНУ ³ школы.

Друг³ падыход заснаваны на тым, што кампанентам³ складанага сказа ¸сць не сказы, а прэдыкаты¢ныя частк³, пакольк³ сва¸ ³нтанацыйнае, сэнсавае ³ граматычнае афармленне яны атрымл³ваюць выключна ¢ структуры ¢сяго складанага сказа, а таму ³х «тольк³ ¢мо¢на можна называць сказам³» [Клюса¢, 1972, 196]. Мовазна¢цам³ м³ж тым канстатуецца факт, што «да гэтага часу сустракаецца тэрм³н «сказ» (пара¢н.: ãàëî¢íû ñêàç, даданы сказ) для абазначэння саста¢ных частак складаназалежнага сказа. Недакладнасць у тэрм³налог³³ стварае ³люз³ю тоеснасц³ частак адз³нага с³нтакс³чнага цэлага – складаназалежнага сказа – ³ асобнай адз³нк³ – простага сказа» [Øóáà, 1972, 283]. Значыць, выкарысто¢ваць тэрм³н «сказ» у дачыненн³ да прэдыкаты¢ных частак складанага сказа некарэктна ³ неправамерна, чаго ³ пазбягаюць у сва³х публ³кацыях П. П. Шуба, Г. Н. Клюса¢, Л. ². Бурак, Т. П. Бандарэнка,

А. Я. М³хнев³ч, Я. М. Адамов³ч, М. С. Я¢нев³ч, П. У. Сцяцко ³ ³нш. Так³м чынам, складаны сказ – гэта структурна-с³нтакс³чнае ³

сэнсавае цэлае, што ¢твараецца ¢ вын³ку аб’яднання дзвюх ³

больш прэдыкаты¢ных частак.

Прэдыкаты¢ныя частк³ складанага сказа – так³я с³нтакс³ч- ныя канструкцы³, як³я маюць фармальную ³ сэнсавую арган³зацыю, уласц³вую простым сказам, але не валодаюць камун³кацыйнай цэласнасцю ³ прызначаныя для функцыянавання ¢ якасц³ ча- стак складанага сказа. Значыць, у адрозненне ад простага сказа прэдыкаты¢ныя частк³ складанага пры сва³м фармальным падабенстве не маюць:

³нтанацыйнай завершанасц³;

не валодаюць сэнсавай цэласнасцю;

116

уключаюць у сваю структуру так³я элементы, як³я н³як не могуць выступаць у тоеснай функцы³ ¢ простым сказе (падпарадкавальныя злучн³к³ ³ злучальныя словы, рознага кшталту карэляты).

Разам з тым просты сказ мае пэ¢ныя адрозненн³ ад складанага, як³я грунтуюцца на тым, што складаны сказ – адз³нка больш высокага ¢зро¢ню (хаця ¢ яе аснове ³ ляжаць мадэл³ пабудовы простых сказа¢). Разыходжанн³ датычацца: а) значэння, б) структуры, в) сродка¢ сувяз³.

Просты сказ выражае адну катэгорыю прэдыкаты¢насц³, што ³ ¸сць яго граматычным значэннем; складаны ж сказ мае некальк³ так³х комплекса¢ (у залежнасц³ ад колькасц³ частак), ³ граматычнае значэнне складаных сказа¢ – гэта семантыка-с³нтакс³ч- ныя аднос³ны пам³ж яго прэдыкаты¢ным³ часткам³.

Складн³кам³ простага сказа з’я¢ляюцца с³нтаксемы ³ словазлучэнн³ (непадзельныя, фразеалаг³заваныя), а структуру складанага сказа ¢твараюць прэдыкаты¢ныя частк³.

Кал³ ¢ простым сказе асно¢ным³ граматычным³ сродкам³ сувяз³ выступаюць с³нтакс³чныя формы сло¢ (канчатк³ ³ прыназо¢н³к³), то ¢ складаных – прэдыкаты¢ныя частк³ звязваюцца ³нтанацыяй ³ карэлятам³, з дапамогай злучн³ка¢ ³ злучальных сло¢.

Падсумо¢ваючы вышэйсказанае, можна зазначыць: складаны сказ, як ³ просты, – таксама адз³нка шматаспектная. У фармаль- на-структурным аспекце ¸н характарызуецца пол³прэдыкаты¢насцю ³ разгорнутым наборам канструкцыйных элемента¢ для сувяз³ прэдыкаты¢ных частак. У семантычным аспекце – гэта семантычна цэласная адз³нка, значэнне якой не ¸сць сума значэння¢ яго прэдыкаты¢ных частак, а тольк³ сэнсавыя аднос³ны пам³ж ³м³. Паводле камун³кацыйнага аспекту складаны сказ характарызуецца адз³нствам камун³кацыйнага задання ³ ³нтанацыйнай закончанасцю, напр.: Ствараем слова, ц³ яно нас, недаствораных, стварае, так золь дабельвае радно, ³ го³ць боль зямля сырая (Р. Барадул³н); Шчасл³вы той, хто шчасл³вы ¢ сябе дома (Л. Талстой).

Прынцыпы клас³ф³кацы³ складаных сказа¢

Клас³ф³кацыя складаных сказа¢ с³нтакс³стам³ праводз³цца, зыходзячы з розных крытэрыя¢, а таму ¢ цяперашн³ час у беларуск³м мовазна¢стве паралельна су³снуюць дзве адрозныя канцэпцы³.

117

Прых³льн³к³ першай пры клас³ф³кацы³ складаных сказа¢ бяруць за аснову тып сэнсавых аднос³на¢ пам³ж ³х прэдыкаты¢ным³ часткам³ – злучэнне ц³ падпарадкаванне. А ¢жо потым зыходзяць з прынцыпу афармлення гэтых аднос³на¢ – «чыста ³нтанацыйна або ³ ³нтанацыйна, ³ марфолага-с³нтакс³чна» [Михневич, 1990, 317]. У так³м разе бяззлучн³кавыя сказы разглядаюць ³ ¢ групе складаназлучаных, ³ ¢ групе складаназалежных, не вылучаючы ³х у асобны тып (табл. 13). Такое меркаванне абап³раецца на той факт, што бяззлучн³кавыя сказы паводле сва³х сэнсавых аднос³на¢ н³як не адрозн³ваюцца ад злучн³кавых складаных сказа¢. Розн³ца датычыцца сродка¢ сувяз³: ¸сць яны ц³ ³х няма. Пара¢н.:

На дол ападаюць дажджом аблачынк³, ³ цен³ сябе прызнаюць у галл³ ³ Згода цвел³цца, шчасце мро³цца, пра надзею зв³няць жа¢рук³ (Г. Чарказян); Гал³нка трымае расу на в³су – ба³цца абраз³ць зямл¸ю красу ³ Зорка босая йшла нацяньк³, áî спазн³цца баялася дужа (Р. Барадул³н); Выжыць – гэта любой цаною, à жыць – гэта ¢с¸-так³ менш ц³ больш сумленна (Я. Брыль) ³ Кл³кнуць хацелася – голас зам¸р (Ï. Áðî¢êà).

Названая канцэпцыя бярэ свой пачатак з прац Я. Ф. Карскага, Б. Тарашкев³ча, Я. Л¸с³ка, Ц. П. Ламц¸ва, але сва¸ пераканальнае абгрунтаванне атрымала тольк³ ¢ публ³кацыях А. Я. М³хнев³ча.

Несумненна варта ¢згадаць яшчэ падыход Г. Н. Клюсава, як³ адрозн³вае ³ вылучае ¢ асобную разнав³днасць наро¢н³ са сказам³ складаназлучаным³, складаназалежным³, камб³наваным³ ³ ³ншым³ тыпам³ (усяго сем) асацыяты¢ныя складаныя сказы (=бяззлучн³кавыя складаныя сказы з незалежным³ часткам³) ³ залеж- на-бяззлучн³кавыя складаныя сказы [Клюса¢, 1972, 197], размежаванне як³х, в³давочна, грунтуецца на сэнсавых аднос³нах пам³ж ³х прэдыкаты¢ным³ часткам³.

Другая канцэпцыя ¢ сва¸й клас³ф³кацы³ абап³раецца перадус³м на фармальныя паказчык³ сувяз³ – злучн³кавая ц³ бяз-

118

злучн³кавая, а потым ужо бярэцца пад увагу тып аднос³на¢ пам³ж прэдыкаты¢ным³ часткам³ – злучэнне ³ падпарадкаванне (табл. 14). Так³ падыход заф³ксаваны ¢ беларускай л³нгв³стыцы з выхадам у свет «Курса сучаснай беларускай л³таратурнай мовы» (1959), дзе а¢тарам прапанаванага раздзела бы¢ Л. ². Бурак. Да прых³льн³ка¢ такога меркавання можна зал³чыць (зыходзячы з ³х друкаваных прац) М. С. Я¢нев³ча, П. У. Сцяцко, Т. П. Бандарэнку, Л. А. Антанюк ³ ³нш.

Разнав³днасц³ складаназалежных сказа¢

Складаназалежным³ з’я¢ляюцца так³я сказы, прэдыкаты¢ныя частк³ як³х аб’ядно¢ваюцца падпарадкавальнай сувяззю пры дапамозе падпарадкавальных злучн³ка¢ ц³ злучальных сло¢:

¡ цэлым свеце няма ан³чога цяжэй час³ны, кал³ пам³раюць пачуцц³ (Í. Ìàå¢ñêàÿ); У л³пах ды кл¸нах, што паднял³ся над вул³цаю шырачэзным³ кронам³, тольк³ часам³ шэпчацца ветрык

(Я. Скрыган).

Дыферэнцыяльныя прыметы так³х сказа¢:

³ерарх³чная структура, пры якой адна (даданая) частка залежыць ад ³ншай (гало¢най);

ная¢насць падпарадкавальнага злучн³ка ц³ злучальнага слова, што ¢водзяць даданую частку ³ размяшчаюцца ¢ ¸й, указваючы тым самым на яе залежнасць ³ спосаб афармлення.

Разам з тым залежнасць даданай частк³ ад гало¢най – часам з’я- ва выключна с³нтакс³чная, пакольк³ сэнсавая значнасць паведамлення прыпадае якраз на залежную частку, накшталт: Як позна зразуме¢, што на зямл³ бацько¢ няма бязмо¢ных дрэ¢, ма¢кл³вых валуно¢ (Ì. Òàíê); Як паглядз³ш, Божа м³лы, што з людзям³ роб³ць

119

÷ûí! (Я. Колас). Падобнае дам³наванне сэнсавай значнасц³ даданай частк³ выя¢ляецца ³ тады, кал³ ¢ гало¢най частцы размяшчаюцца структурныя кампаненты, што патрабуюць абавязковага свайго разгортвання ¢ даданай (карэляты, суадносныя словы, асобныя формы дзеяслова¢-выказн³ка¢ ц³ прэдыкатывы, адз³н з парных злучн³ка¢ ³ пад.), напр.: Гаворка за¢с¸ды пачынаецца не для таго, каб н³чога не сказаць (Á. ̳êóë³÷); Чакаць тады спакойна можна, кал³ няма чаго чакаць (А. Звонак); Часам бывае, што найкарацейшую дарогу да ³сц³ны дае памылка (Я. Скрыган); Кал³ чалавек шу-

кае, на што спатыкнуцца, то ¸н нешта знойдзе (М. Лынько¢). Сродкам³ сувяз³ гало¢най ³ даданай частак з’я¢ляюцца:

падпарадкавальныя злучн³к³ (простыя: øòî, êàë³, ÿê, áî, àáû, êàá, õàöÿ ³ ³нш.), складаныя (таму што, як быццам, як бы, ледзь тольк³, хоць бы ³ ³нш.), парныя (êàá …òî; êàë³ …òî; ÷ûì …òûì; ÿê …äûê ³ ïàä.), íàïð.: Êàë³ цябе няма, здаецца ¢с¸ не гэтак на¢кол, ³ на душы, ³ ¢ небяс³ (Р. Барадул³н); ×ûì больш пакут, òûì болей с³л трываць (Н. Мацяш); Чалавек адно датуль шчасл³вы, пакуль сам умее шчасце даць (Н. Мацяш);

злучальныя словы, ц³ рэляты, што выражаюцца аман³м³ч- ным³ формам³ адносных займенн³ка¢ (õòî, øòî, ÿê³, ÷ûé ³ пад.) ц³ займенных прысло¢я¢ (куды, адкуль, як, стольк³, кольк³ ³

³нш.). Яны выконваюць як бы рэтраспекцыйную функцыю ³ вяртаюць да ³нфармацы³ ¢ гало¢най частцы, напр.: А я ¢ нямыя стукалася дзверы, äçå тольк³ ад варот ³ паварот… (ß. ßí³ø÷ûö); Памяць чалавека падобная на скарбн³цу, ó ÿêîé можа захавацца тольк³ здольнае вытрымаць буры часу ³ не страц³ць сва¸й ц³кавасц³ (Р. Сабаленка);

карэляты – указальныя займенн³к³, што выкарысто¢ваюцца

¢гало¢най частцы ³ патрабуюць свайго тлумачэння; яны, наадварот, маюць праспекцыйную функцыю, напр.: Я да скону заруча- ны з òîé стараною, дзе мама, як зорка, ста³ць нада мною… (Р. Барадул³н); Ìû äçåö³ ¢ñå датуль, пакуль жывуць матул³

(Хв. Гурынов³ч);

апорныя словы – размешчаныя ¢ гало¢най прэдыкаты¢най частцы словы, як³я пашыраюцца даданай часткай, кшталту:

Прыслухайся, што кажуць капяжы… (Р. Барав³кова); Áûëî ÷ó- âàöü, як недзе дал¸ка на прыдзв³нск³м поплаве клякоча бусел

(Ó. Àðëî¢);

парадак прэдыкаты¢ных частак, як³ можа быць як ф³ксаваны, так ³ свабодны, напр.: З гадам³ вывучуся жыць, бо сталасць

120

розум набывае (Р. Барав³кова); Кал³ б я знала, што – ¢ гадах? – была б да ¢чынка¢ асцярожнай… (Р. Барав³кова);

парадыгма – суаднесенасць часава-трывальных форма¢ ³ мадальных плана¢ выказн³ка¢, напр.: Чалавек тольк³ ³ жыве, пакуль працуе ³ бачыць вын³к³ сва¸й працы (Ë. Ãåí³þø); Парадокс часу: час ляц³ць, як мне гаман³ць, ³ па¢зе мухаю, кал³ слухаю

(Ì. Êî¢çê³);

структурная непа¢ната адной з частак, што с³гнал³зуе пра яе сэнсавую залежнасць, кшталту: Зязюля м³ж птушак тым ³ вядома, што яйк³ ¢ чужыя гн¸зды кладзе (Г. Чарказян); Указальн³к³ нязручныя тым, што не пак³даюць выбару (Ì. Êî¢çê³).

Клас³ф³кацыя складаназалежных сказа¢, у сваю чаргу, таксама неадназначная: можна гаварыць пра функцыянальную, ц³ тра-

дыцыйную, ³ структурна-семантычную.

Функцыянальная, ö³ традыцыйная, клас³ф³кацыя заснаваная на прыпадабненн³ будовы складанага сказа простаму: любая даданая частка разглядаецца як разгорнуты с³нтакс³чны аналаг члена сказа. Пара¢н. у Б. Тарашкев³ча: «Кожную часц³ну сказу можна разв³ць у цэлы сказ. Напр.: заместа – н³хто ня ведае чужога абеду можна сказаць: н³хто ня ведае, як хто абедае» [Тарашкев³ч, 1929, 129]. Зыходзячы з гэтага ³ вылучаюцца асно¢ныя тыпы залежных прэдыкаты¢ных частак: «могуць быць даданыя сказы дзейн³ка, выказн³ка, дапа¢нення, азначэння ³ розных акал³чнасцей, кал³ яны замяняюць гэтыя часц³ны ³ адказваюць на ³х пытанн³» [тамсама].

Хiба названага падыходу заключаецца, з аднаго боку, у тым, што не ¢се залежныя прэдыкаты¢ныя частк³ можна падвесц³ пад функцыю якога-небудзь даданага члена сказа. Гэта датычыцца ¢ першую чаргу складаназалежных сказа¢ з даданым³ далучальным³, пара¢нання (супаста¢лення), вын³ку (следства), напр.: У самую касав³цу выдалася добрае надвор’е, што рэдка бывае (À. ßê³ìîâ³÷); ¨сць непрыемныя чутк³, таму ³ перасцерагаю (М. Машара); Я Вас чака¢ з вясны да с³в³зны, як вечны вязень ран³цу чакае (Р. Барадул³н); Св³шчуць птушк³ над балотам, аж гамон³ць лес ³ гай (Я. Колас).

З другога боку, слабым месцам з’я¢ляецца ³ тое, што «¢ц³скаю- чы» ¢се разнав³днасц³ сказа¢ у межы прапанаваных тыпа¢, вызна- чэнне некаторых з ³х з’я¢ляецца супярэчл³вым. Так, напр., сказы накшталт: Што н³ зраб³ – ус¸ кепска (прыказка); Многа ц³кавага пачуе той, хто ¢мее чытаць кн³гу божай прыроды, божага свету, хто цям³ць ³ разб³рае ³х мову (Я. Колас) квал³ф³куюцца як склада-

121

назалежныя з даданай дзейн³кавай; сказы Як³ Рыгорка, такая пра яго й гаворка; Якая ¢ гаспадын³ страва, такая ¸й ³ слава (прыказк³) – з даданай выказн³кавай. Але кал³ трымацца гэтай жа клас³ф³кацы³, то тып даданай частк³ вызначаецца паводле пытання (у суаднесенасц³ з членам сказа), якое да яе став³цца. ² ¢ дадзеным выпадку цалкам мэтазгодна ³ правамерна ¢ першай групе сказа¢ пастав³ць пытанне øòî? ³ õòî?, а ¢ другой – ÿêàÿ? ³ вызначаць гэтыя прэдыкаты¢ныя частк³ як дапа¢няльныя ³ азначальныя.

Разам з тым неабходна зазначыць, што ¢ сучасным беларуск³м мовазна¢стве дзейн³кавыя ³ выказн³кавыя даданыя частк³ вылучаюць не тольк³ ¢ школьных падручн³ках, але ³ ¢ шэрагу су- часных дапаможн³ка¢ для вышэйшай школы [Бурак, 1987,

236–241; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 183–185; Адамов³ч, 1989,

198–199, 203–204 ³ ³нш.]. Больш таго, як даданыя дзейн³кавыя прапануецца разглядаць сказы накшталт: Добра, што мы неразлучныя сябры (ß. Ìà¢ð); Знадворку было чуваць, як бегала вакол хатк³ неспакойнае ласяня (². Чыгрына¢), дзе гало¢ная частка, паводле меркавання а¢тара¢ вучэбных дапаможн³ка¢, мае «форму аднасаста¢нага бяздзейн³кавага сказа, выказн³к якога выражаны безасабовым дзеясловам, безасабова-прэдыкаты¢ным словам або дзеясловам загаднага ладу» [Адамов³ч, 1989, 198; Бурак, 1987, 238]. Алаг³зм у гэтым выпадку в³давочны, пакольк³ ¢ прынцыпе, як вядома, немагчыма гаварыць (пры фармальна-структур- ным падыходзе) пра дзейн³к у безасабовых сказах, ды яшчэ пры безасабовых дзеясловах ц³ прэдыкатывах.

Ус¸ сказанае вышэй дазваляе ¢сумн³цца ¢ дастатковай абгрунтаванасц³ ³ мэтазгоднасц³ вылучэння дзейн³кавых ³ выказн³кавых прэдыкаты¢ных частак складаназалежных сказа¢, таму што гэтыя тыпы ¸сць не што ³ншае, як разнав³днасц³ дапа¢няльных ц³ азначальных прэдыкаты¢ных частак36. Ïàðà¢í.: Тое дорага (øòî?), што нял¸гка даецца (прыказка) ³ Што каму дапякае, той пра тое ³ гукае (пра што?) (прыказка); Як³ прывет – òàê³ ïðû¸ì (ÿê³?), як³ тавар – такая плата (якая?) (Я. Колас) ³ Да¢но пажал³ тое жыта ³ тыя межы заарал³ (ÿê³ÿ?), што дзядзьку

смутак калыхал³ (Я. Колас).

Структурна-семантычная клас³ф³кацыя прадста¢лена ¢ «Беларускай граматыцы» (1986), раздзел нап³саны К. У. Скурат. Зыходным пунктам гэтай клас³ф³кацы³ ¸сць характар суадно-

36У дадзеным выпадку а¢тар прапанаванага дапаможн³ка цалкам падзяляе пункт гледжання на гэтую праблему Г. Н. Клюсава (гл. больш дэтал¸ва [Клюса¢, 1972, 210–211]).

122

с³на¢ пам³ж гало¢най ³ даданай часткам³: тольк³ да аднаго слова ц³ цалкам да прэдыкаты¢най асновы гало¢най частк³ «прымацо¢ваецца» залежная. У якасц³ апорнага элемента гало¢най частк³ вылучаюць: указальныя займенн³к³ ц³ займенныя прысло¢³, назо¢н³к³ ³ дзеясловы, прэдыкаты¢ныя словазлучэнн³. Таму складаназалежныя сказы падзяляюцца на дзве вял³к³я групы: сказы прысло¢ныя, ц³ нерасчлян¸най структуры, ³ сказы прысас-

та¢ныя, ц³ расчлян¸най структуры [Скурат, 1986, 292].

Складаназалежныя сказы нерасчлян¸най (прысло¢най) структуры маюць наступныя дыферэнцыяльныя прыметы:

залежнасць даданай частк³ ад аднаго апорнага слова з гало¢най;

сродкам сувяз³ служыць злучальнае слова ц³ асемантычны злучн³к;

ная¢насць карэлята (факультаты¢ная).

Семантыка-с³нтакс³чныя аднос³ны пам³ж прэдыкаты¢ным³ часткам³ нерасчлян¸ных складаных сказа¢ можна звесц³ да двух тыпа¢. Так, для групы з указальным³ словам³, гэта могуць быць:

àб ’ е к т н ы я (ролю ¢казальнага слова выконвае займенн³к òîé ва ¢с³х склонах) (кал³ даданая частка раскрывае займенн³к³ той, кожны, усе, ус¸ ³ далучаецца з дапамогай злучальных сло¢

õòî, øòî) òûïó: Самае гало¢нае, друг ты мой, гэта òîå, каб не страц³ць усведамлення сва³х памылак… (Я. Колас); Кожны, хто хоча ¢мацаваць сва¸ здаро¢е, пав³нен займацца спортам («Чырвоная змена»); У вачах адлюстравана òîå, што ¢ душы хаваецца на дне (Я. Непачалов³ч); Òîå дорага, што нял¸гка даецца (прыказка);

àт р ы б у т ы ¢ н ы я (з займенн³кам³ òîé, òàê³ ¢ гало¢най частцы), напр.: Але не маюць шлях³ ³ рэк³ зайздроснай памяц³ той, што можа аднойчы пройдзенае навек³ вярнуць з дал¸кага падарожжа (А. Куляшо¢); (ролю ¢казальнага слова выконваюць займенн³к³ той, тая, так³, такая, такое, гэтак³, ус¸, а таксама прыметн³к³ найвышэйшай ступен³ пара¢нання), напр.: Туман так³, што людз³, ³дучы, натыкаюцца адз³н на аднаго (Ï. Êàâà- 븢); Был³ так³я ночы, што раса выпадала ¢сюды ³ трымалася аж да таго часу, пакуль угрэе сонца (А. Кулако¢ск³).

Складаназалежныя сказы з апорным словам назо¢н³кам ³ дзеясловам перадаюць абмежаванае кола аднос³на¢ – азначальныя, суб’ектныя ³ аб’ектныя (кал³ дзеясловы маюць значэнне ма¢ленчай, пазнавальнай, эмацыянальнай ц³ валявой дзейнасц³ тыпу: гаварыць, падказаць, ведаць, адчуваць, цешыцца, хацець,

123

уя¢ляць, вагацца ³ ïàä.), íàïð.: Был³ людз³, без як³х я не нарадз³¢ся б, ³ ¸сць людз³, без як³х я не жы¢ бы, ³ будуць тыя, дзеля як³х я памру (Л. Галубов³ч); Кожная дзяржава зац³ка¢лена, каб расло яе насельн³цтва, каб нараджал³ся дзец³ (Л. Арабей); Хаце¢ бы, каб доля ¢ хатцы жыла, каб з рэчкай бурл³вай нядоля сплыла (Я. Купала); Часам Лабанов³чу здавалася, што школа адстае, што вын³к³ дасягнуты нязначныя ³ што наогул ¸н няважны наста¢н³к (Я. Колас); Памятай, што пасля Грунвальда пра нас да-

ведал³ся ва ¢с³м свеце <…> (Ó. Àðëî¢).

Складаназалежныя сказы расчлян¸най структуры (прысаста¢ныя) характарызуюцца тым, што:

даданая прэдыкаты¢ная частка спалучаецца з ус¸й гало¢най, а не з канкрэтным словам;

злучн³к, як прав³ла, з’я¢ляецца семантычным (перадае пэ¢ны тып аднос³на¢);

карэляты ¢твараюць складаныя злучн³к³ (тыпу: для таго каб, дзякуючы таму што ³ ïàä.).

Семантыка-с³нтакс³чныя аднос³ны ¢ такога кшталту сказах носяць акал³чнасны характар, а менав³та:

÷ à ñ ó: Кал³ разма¢ляюць вочы, за¢с¸ды нямеюць словы (З. Мароза¢); Бывала, у летн³я вечары, як тольк³ клал³ся змрок³, сяло па- чынала жыць друг³м, вечаровым жыцц¸м (Я. Скрыган); Шчупак за плоткаю ганя¢ся, пакуль сам у нерат не папа¢ся (народн.);

ì ý ò û: Трэба хоць раз у год прайсц³ басанож баразною за плугам, каб аднав³ць сваю да¢нюю сувязь з радн¸й – зямл¸й, камяням³, травою (Ì. Òàíê); Для таго каб праца давала пл¸нныя вын³к³, трэба прывучаць да сталых ³ сур’¸зных аднос³н да яе з малых гадо¢ (Я. Колас); Трэба нах³л³цца, каб з ручая нап³цца (прыказка);

ó ì î â û: Зраб³л³ б мы нямала, каб с³лы нам хапала (У. Хадыка); Як будзе здаров³цца, работа пароб³цца (прыказка); Кал³ ма¢чыць душа, г³бее розум (М. Стральцо¢); Нават глупства можа набыць славу мудрасц³, кал³ яму не пярэчыць (Я. Скрыган);

ï ð û ÷ û í û: Чалавеку патрэбна ¢смешка незна¸мых вачэй ³ зна¸мых, каб дажджом размытая сцежка стала л¸гкай на кручах

³стромах (С. Грахо¢ск³); Навуковы сход мае яшчэ адну назву –

²²² Супруно¢ск³я чытанн³, бо прысвячаецца ¸н памяц³ мовазна¢цы прафесара Адама Я¢генав³ча Супруна (1928–1999) («Беларуск³ ун³верс³тэт»);

â û í ³ ê ó: Пачынала змяркацца, так што ²вану трэба было вяртацца назад (С. Грахо¢ск³); У хаце н³чога ³ншага не было, дык кожны дзень частавал³ хлопца м¸дам (А. Кулако¢ск³);

124

ñ à ñ ò ó ï ê ³: Гаршчок агорнуты пашанай, хоць ¸н фам³л³³ гл³нянай (Я. Колас); Хоць у к³шэн³ пуста, затое ног³ сыплюць густа (Я. Купала); ² жы¢ ¸н птушкай перал¸тнай, хоць, пра¢да, ¢ вырай не лята¢ (Я. Колас);

ï à ð à ¢ í à í í ÿ: Дн³ адпачынку зам³льгал³, як каляровыя шкельцы ¢ дз³цячым калейдаскопе (А. Бутэв³ч); У лесе н³ шораху, н³ гуку, н³быта вымер свет (À. Âàñ³ëåâ³÷); Л³пень л³пу весела л³стае, як ц³ка¢ны школьн³к свой буквар (Хв. Гурынов³ч).

Пераходную групу пам³ж сказам³ нерасчлян¸най ³ расчля- н¸най структуры займаюць сказы, у як³х ¸сць неадпаведнасць пам³ж ³х структурай ³ зместам. У так³х складаных сказах у гало¢най частцы змяшчаецца карэлят, ад якога залежыць даданая, але выражаюць яны акал³чнаснае значэнне (найперш аднос³ны меры ³ ступен³, а таксама месца), напр.: Дзе прайшло маленства, там пачынаецца радз³ма (К. Чорны); Там, дзе еднасц³ ³ згоды няма ¢ людзей, праца ³хняя за¢с¸ды марна прападзе (Я. Купала); Мароз так ц³сне, ажно дух займае (З. Бядуля); Сонца смал³ла так, што курчы¢ся малады л³ст на алешн³ку (М. Лынько¢).

Л²ТАРАТУРА

Адамов³ч, 1989: Адамов³ч Я. М. Складаны сказ // Беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя / Пад рэд. Я. М. Адамов³ча. Мн.: Вышэйш. шк., 1989. 303 с.

Ан³чэнка, 1998: Ан³чэнка У. В. Беларуская мова: Дапам. для самаадукацы³. Мн.: Бел. навука, 1998. 206 с.

Антанюк, 2003: Антанюк Л. А. Складаны сказ // Плотн³ка¢ Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Л³нгв³стычны кампендыум. Мн.: ²нтэрпрэссэрв³с, Кн³жны Дом, 2003. С. 287–298.

Бандарэнка, 1986: Бандарэнка Т. П. Складаназалежныя сказы // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 272–290.

Бурак, 1966: Бурак Л. ². Складаны сказ // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 484–574.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1987. 320 с.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Сучасная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. 280 с.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Сложное предложение // Кривицкий А. А. и др. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 317–320.

Скурат, 1966: Скурат К. У. Складаназалежныя сказы // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 290–305.

Тарашкев³ч, 1991: Тарашкев³ч Б. Беларуская граматыка для школ / Факс³м³льнае выданне. Мн.: Нар. асвета, 1991. 136 с.

Øóáà, 1966: Шуба П. П. Складаназалежныя сказы // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 575–720.

125

Øóáà, 1972: Шуба П. П. Аб размежаванн³ двух узро¢ня¢ с³нтакс³чнага анал³зу // Беларускае ³ славянскае мовазна¢ства / Пад агул. рэд. М. Р. Судн³ка. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1972. С. 283–286.

ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987: Я¢нев³ч М. С., Сцяцко П. У. С³нтакс³с сучаснай беларускай мовы. Мн.: Вышэйш. шк., 1987. 272 с.

КАМУН²КАЦЫЙНЫ АСПЕКТ СКАЗА

АКТУАЛЬНАЕ ЧЛЯНЕННЕ ВЫКАЗВАННЯ

З г³сторы³ распрацо¢к³ актуальнага члянення

Сучасныя даследчыкi часцей за ¢с¸ ¢зводзяць гiсторыю ¢знiкнення iдэй, што ляжаць у аснове актуальнага члянення (АЧ), да працы Анры Вейля «Парадак сло¢ у старажытных мовах у пара¢наннi з сучаснымi» (1869). У вынiку супаста¢лення парадку сло¢ у старажытных i сучасных яму мовах, ¸н прыйшо¢ да высновы, што ¢ сказе можна вылучыць два вiды арганiзацыi: парадак праходжання члена¢ сказа i парадак праходжання iдэй. Пры тым «iдэi» ¢ складзе сказа могуць быць двух вiда¢: зыходны пункт паведамлення i ÿãî ìýòà. У старажытных мовах тое, што названа зыходным пунктам, размяшчалася, як правiла, у пачатковай пазiцыi, а мэта паведамлення размяшчалася ¢ канцы сказа [Теория, 1992, 192].

²дэя бiнарнага сэнсавага члянення сказа, выказаная ¢ рабоце А. Вейля, стала ¢ далейшым грунтам для значнай часткi работ па актуальным чляненнi сказа. Але сама тэорыя актуальнага члянення як самастойная галiна навуковых даследавання¢ узнiкла тольк³ ¢ 20–30-я гг. XX ст., ³ ля яе вытока¢ стаяць чэшскiя лiнгвiсты В. Матэзiус, Ф. Тра¢нiчак, П. Адамец ³ ³нш. Сам тэрмiн актуальнае чляненне належыць В. Матэзiусу; ¸н жа прапанава¢ ³ бiнарнае чляненне сказа на зыход i ÿäðî i разгляда¢ узаемадзеянне гэтых элемента¢ як «функцыянальную (камунiкацыйную) перспектыву выказвання» [Матезиус, 1967, 244].

Што датычыць беларускай л³нгв³стык³, то спецыяльных прац, прысвечаных гэтаму пытанню, тут бракуе. Але, па-першае, ³снуе шэраг публ³кацый ³ даведачных матэрыяла¢, як³я так ц³ ³накш закранаюць праблему актуальнага члянення беларускага сказа, у прыватнасц³ работы Л. Ц. Выгоннай, А. Я. М³хнев³ча, Т. П. Бандарэнк³, Л. ². Бурака, Л. А. Антанюк, Л. ². Сямешк³ ³ ³нш., а па-другое, «беларуск³ матэрыял прыцягваецца да па-

126

ра¢нання з адпаведным матэрыялам ³ншых славянск³х мо¢», пра¢да, тольк³ як ³люстрацыя для супаста¢лення прасадычных

ñ³ñòýì [Выгонная, 1991, 7].

Актуальнае чляненне – гэта сэнсавы падзел выказвання на тэму ³ рэму, iстотны для дадзенага кантэксту цi сiтуацыi. Актуальнае чляненне сказа адпавядае камунiкацыйнаму заданню: яно арганiзуе сказ для перадачы актуальнай iнфармацы³, г. зн. таго аспекту рэчы¢най iнфармацыi (звязанай з лексiчным напа¢неннем i фармальнай арганiзацыяй выказвання), якi складае сутнасць дадзенай камунiкацыi, i дзеля паведамлення якога дадзеная камунiкацыя i павiнна адбыцца.

Òýðìií актуальнае чляненне супрацьпаста¢ляецца фармаль- на-сiнтаксiчнаму чляненню выказвання i падкрэслiвае, што яно iстотнае (актуальнае) у дадзеным кантэксце цi для дадзенай сiтуацыi ³ цалкам залежыць ад мо¢цы цi таго, хто пiша. Актуальнае чляненне каардынуецца з с³нтакс³чным, але не падпарадко¢ваецца яму, пакольк³, па-першае, актуальнае чляненне за¢с¸ды бiнарнае (уключае тэму i рэму), нягледзячы на тое, што выказванн³ маюць розную колькасць кампанента¢; а па-другое, тэмай ³ рэмай могуць быць любыя члены сказа. Згадаем прыклад з «Паэмай» Р. Барадул³на Ìíå öÿáå íå ñòàå // Òàå... Паводле фармальна-с³н- такс³чнага члянення тут вылучаюцца чатыры члены сказа: гало¢ны член безасабовага сказа íå ñòàå, прамое дапа¢ненне öÿáå, ускоснае дапа¢ненне ìíå ³ дапасаванае азначэнне òàå; згодна з камун³кацыйным чляненнем, тут тэмай будзе частка ìíå öÿáå íå ñòàå, а рэмай – с³нтаксема òàå, таму што на яе прыпадае асно¢ны лаг³чны нац³ск ³ ¢ся сэнсавая нагрузка выказвання.

Як прав³ла, даследчык³ вызначаюць тры прыметы тэмы:

гэта «зыходны пункт выказвання» (В. Матэз³ус);

яна актуальна менш значная, чым рэма;

гэта частка выказвання, якая звычайна вядомая, прадвызна- чаная папярэднiм кантэкстам. «Тэма ¢я¢ляе сабой той пункт выказвання, як³ вызначае ступень кантэкстуальнай залежнасц³ гэтага выказвання ад папярэдн³х ³ наступных» [Слюсарева, 1981, 113].

Пры вызначэннi рэмы адзначаецца, што:

гэта «ядро выказвання» (В. Матэз³ус);

яна актуальна больш значная, чым тэма, бо змяшчае ¢ сабе асно¢ны змест паведамлення;

звычайна з’я¢ляецца носьбiтам «новага», «перадае тое, што вылучае дадзенае выказванне, што не тоеснае раней вядомаму для мо¢цы» [тамсама, 124]. У прынцыпе тут наз³раецца пэ¢ны стыл³стычны эфект, т. зв. «³люз³я дадзенага» (². Ка¢тунова), пакольк³

127