ЗМЕСТ

С²НТАКС²С СЛОВАЗЛУЧЭННЯ

С²НТАКС²С СКАЗА

3

С²НТАКС²С ТЭКСТУ

ДАДАТК²

4

ПРАДМОВА

Вучэбны курс сучаснай беларускай мовы на беларуск³м, руск³м, славянск³м ³ замежным аддзяленнях ф³лалаг³чных факультэта¢ ун³верс³тэта¢ – гэта цэлы л³нгв³стычны цыкл, як³ ск³раваны на паглыбленне веда¢ студэнта¢-ф³лолага¢ пра с³стэму беларускай мовы, пашырэнне ³х мовазна¢чай дасведчанасц³ ³ фарм³раванне л³нгв³стычнага светапогляду. Раздзел «С³нтакс³с» у гэтым цыкле займае адно з важных месца¢ ³ л³чыцца ц³ не самым складаным, бо звязаны з разуменнем працэсу ма¢лення.

Абавязковай умовай ³ неад’емным складн³кам с¸н- няшняй ун³верс³тэцкай адукацы³ ¸сць зна¸мства студэнта¢ з сучасным станам л³нгв³стычнай навук³ ³ павышэнне ³х навукова-тэарэтычнага ¢зро¢ню, што ³ вызначыла к³рунак гэтага дапаможн³ка.

Кал³ ¢ сучаснай е¢рапейскай с³нтакс³чнай навуцы дыскус³йнае в³давочна дам³нуе над агульнапрынятым, то с³нтакс³чная думка на Беларус³ трымаецца, як прав³ла, у пэ¢ных традыцыйных рамках (прынамс³, выдадзеныя падручн³к³ па беларуск³м с³нтакс³се не даюць глыбокага ¢я¢лення пра як³янебудзь спрэчныя ³ праблемныя моманты). Тым ча- сам у беларускай с³нтакс³чнай навуцы су³снуюць розныя напрамк³ ³ канцэпцы³, г³потэзы ³ дыскус³йныя падыходы.

Менав³та гэтым фактам абумо¢лена асно¢ная зада- ча дапаможн³ка – «вывесц³» студэнта¢ за рамк³ школьнай праграмы, «школьнага» с³нтакс³су, а значыць, не тольк³ ап³саць с³нтакс³чны лад мовы (праз пэ¢ныя дэф³н³цы³ ³ клас³ф³кацы³), але па магчымасц³ паказаць стана¢ленне ³ разв³цц¸ беларускай с³нтакс³чнай навук³, абап³раючыся на апубл³каваныя навуковыя ³ ву-

5

чэбныя выданн³. Для рэал³зацы³ паста¢ленай задачы мэтаск³равана прыцягва¢ся да ¢ваг³ тэарэтычны матэрыял, як³ падмацо¢ва¢ся разнастайнай цытацыяй прац беларуск³х ³ замежных л³нгв³ста¢, пэ¢ным³ каментарыям³ ³ спасылкам³. Так³ падыход у прэзентацы³ матэрыялу прадугледжвае ³ шырок³ сп³с л³таратуры пасля кожнай праблемнай тэмы, прычым без традыцыйнага падзелу яе на асно¢ную ³ дадатковую. Мяркуецца, што цытата з таго ц³ ³ншага а¢тара ц³ спасылка на пэ¢нае выданне заахвоц³ць студэнта¢ пазна¸м³цца з сам³м арыг³налам, але выбар пры гэтым застаецца за студэнтам.

У адрозненне ад школьных падручн³ка¢ тэарэтычны дапаможн³к не ва ¢с³х выпадках падае гатовае рашэнне праблемы, а часам, анал³зуючы матэрыял, тольк³ прапануе пэ¢ны шлях ц³ ск³ро¢вае да яго.

Зразумела, што не ¢се пытанн³, як³я належыць разглядаць у курсе вышэйшай школы, маюць у сучаснай с³нтакс³чнай навуцы адназначнае рашэнне, аднак студэнты мусяць ведаць пра розныя пункты гледжання, разб³рацца ¢ ³х асно¢ных палажэннях ³ мець уласную думку адносна гэтых тэорый. Мэта прапанаванага дапаможн³ка бачылася ¢ тым, каб адабраць, с³стэматызаваць ³ адлюстраваць розныя погляды л³нгв³ста¢ на адну ³ тую ж мо¢ную з’яву, паказаць дыскус³йнасць асобных меркавання¢ ³ падыхода¢ ³ пры гэтым акрэсл³ць уласную а¢тарскую паз³цыю пры развязванн³ палем³чных пытання¢. Жанр вучэбнага дапаможн³ка абавяза¢ а¢тара аддаваць перавагу тым ³дэям, як³я з’я¢ляюцца найбольш пераканальным³, адпаведным³ айчыннай с³нтакс³чнай традыцы³, але ¢л³чваць пры гэтым ³ кашто¢ны досвед навуковых даследавання¢ ³ншых кра³н. Гэта мэта прадвызначы- ла адбор разгледжаных тэм для кн³г³ ³ яе структуру.

Дапаможн³к уключае тры раздзелы: «С³нтакс³с словазлучэння», «С³нтакс³с сказа», «С³нтакс³с тэксту», як³м папярэдн³чае агульная ¢водная тэма пра паняцце с³нтакс³су, а таксама два дадатк³. У першым раздзеле падаецца матэрыял, як³ ¢ дастатковай ступен³ не асвятля¢ся ¢ раней выдадзеных вучэбных

6

дапаможн³ках, як: «Пытанне пра словазлучэнне ¢ беларуск³м мовазна¢стве», «Семантыка-с³нтакс³ч- ныя аднос³ны пам³ж кампанентам³ словазлучэння», «Спалучальнасць ³ валентнасць» ³ ³нш. У друг³м раздзеле зроблена спроба размежаваць тры аспекты вывучэння сказа: фармальна-с³нтакс³чны, камун³кацыйны ³ семантычны. У адпаведнасц³ з гэтым уводзяцца паняцц³ мадэль сказа ³ функцыянальна-с³нтакс³ч- íûÿ ïàç³öû³, вербацэнтрычная тэорыя, с³нкрэтызм члена¢ сказа, дэтэрм³нанты ³ с³туанты, размяжо¢ваюцца тэрм³ны ñêàç ³ выказванне, актуальнае чляненне ³ актуал³зацыя, даюцца зыходныя паняцц³ семантычнага с³нтакс³су: прапаз³цыя, ц³ дыктум, модус, прэдыкаты ³ актанты. У трэц³м раздзеле асвятляюцца пытанн³ с³нтакс³су тэксту: прэзентуюцца к³рунк³ яго даследавання ¢ айчынным мовазна¢стве, дэманструюцца разнав³днасц³ л³нейнага камун³кацыйнага разгортвання тэкста¢, квал³ф³куюцца тыпы м³жфразавай сувяз³ ³ сродк³ яе забеспя- чэння, адзначаюцца тыпы рэматычных дам³нанта¢ ³ ³х граматычнае выражэнне.

Адз³н з дадатка¢ зарыентаваны на адпрацо¢ку навыка¢ па новай праграмнай тэме «Тэкст», таму ¸н структураваны ¢ адпаведнасц³ з тэарэтычным матэрыялам дапаможн³ка ³ складаецца з шэрагу задання¢ ³ спецыяльна адабраных м³кратэкста¢. Тут змяшчаецца схема мо¢нага анал³зу тэксту ³ ¢зоры яго по¢нага разбору. З прапанаваным дадаткам можна працаваць як самастойна, так ³ пры выкладчыку. Друг³ дадатак – гэта тэматычны паказальн³к тэрм³на¢, выкарыстаных у прапанаваным выданн³, з указаннем старонак ³х ужывання.

Вучэбны дапаможн³к «С³нтакс³с. Тэарэтычны курс» нап³саны ¢ адпаведнасц³ з праграмай «Сучасная беларуская мова» (Мн., 1998) для студэнта¢ ф³лалаг³чных факультэта¢ ун³верс³тэта¢ ³ з’я¢ляецца вын³кам уласнай лектарскай практык³ а¢тара на ф³лалаг³чным факультэце Беларускага дзяржа¢нага ун³верс³тэта.

Дзеля захавання аднастайнасц³ ва ¢с¸й кн³зе выкарысто¢ваюцца беларускамо¢ныя тэрм³ны на -öûéí-

7

С²НТАКС²С ЯК УЗРОВЕНЬ МОВЫ ² РАЗДЗЕЛ ГРАМАТЫК²

С³нтакс³с ³ ³ншыя ¢зро¢н³ мовы

Òýðì³í с³нтакс³с (àä ãðý÷. syntaxis ‘пабудова, парадак, спалу- чэнне’) прадугледжвае два яго разуменн³: 1) гэта адз³н з узро¢ня¢ мовы, характэрныя для яе сродк³ ³ прав³лы стварэння ма¢ленчых адз³нак; 2) раздзел навук³ (граматык³), як³ вывучае гэты ¢зровень: спалучальнасць ³ парадак размяшчэння с³нтакс³чных форма¢ сло¢ у выказванн³, агульныя ¢ласц³васц³ сказа як а¢таномнай адз³нк³ мовы ³ выказвання як частк³ тэксту [Арутюнова, 1990, 448].

Згодна з меркаваннем французскага л³нгв³ста Эм³ля Бенвен³ста, с³стэма мовы член³цца на ¢зро¢н³, прычым строга захо¢ваецца прынцып ³ерарх³³: кожны наступны ¢зровень больш складаны, чым папярэдн³ [Бенвенист, 1974]. Адз³нк³ больш высокага ¢зро¢ню складаюцца з адз³нак больш н³зкага. Зыходным л³чыцца фанетычны ¢зровень, а найвышэйшым – с³нтакс³чны. Натуральна, адрозненн³ выя¢ляюцца як у структурнай арган³зацы³ адз³нак гэтых узро¢ня¢, так ³ ¢ ³х функцыянальнай прызначанасц³. Вельм³ спрошчана так³ падзел (пры ¢зрастанн³ складанасц³ зн³зу ¢верх) можна адлюстраваць граф³чна (табл. 1).

«У адрозненне ад ³ншых «узро¢ня¢» ц³ «яруса¢» мовы <…> с³нтакс³с непасрэдна суаднос³цца з працэсам мыслення ³ працэсам камун³кацы³: адз³нк³ ³ншых узро¢ня¢ мо¢най с³стэмы ¢дзельн³чаюць

9

у фарм³раванн³ думк³ ³ камун³кацыйнага яе выражэння тольк³ праз с³нтакс³с» [Золотова, 1973, 6]. Таму, маючы свае «а¢таномныя» значэнн³ ³ функцы³, адз³нк³ «больш н³зк³х» узро¢ня¢ – лексемы, марфемы, фанемы страчваюць ³х пры пабудове выказвання, пераходзячы з узро¢ню знака¢ на ¢зровень ф³гур1, пакольк³ становяцца тольк³ яго часткай, ³ тут «прая¢ляецца агульная суаднесенасць пам³ж цэлым ³ яго элементам³: пры спалучэнн³ ¢ цэлае частк³ не застаюцца нязменным³, але набываюць новыя ¢ласц³васц³, як³м³ па-за цэлым яны валодал³ тольк³ патэнцыяльна» [Ãàê, 1973, 354]. «Выказванне, – зазначае У. Р. Гак, – як ³ любы знак, абагульняе, таму што яно ¢казвае не на ¢се элементы ³ дэтал³ с³туацы³, а тольк³ на некаторыя, што служаць ап³рышчам для наймення ³ разумення» [тамсама, 353]. Так³м чынам, выказванне ³нтэгруе ¢се адрозныя ³ншыя ¢зро¢н³, што вылучаюцца ¢ працэсе анал³зу мовы, ³ ¢ аднос³нах да яго «словы, марфемы, канструкцы³, ³нтанацыйная структура ¸сць ф³гуры – ас³метрычныя шматзначныя элементы знакавага тыпу» [тамсама, 357–358].

С³нтакс³с як адз³н з раздзела¢ граматык³ займаецца вывучэннем с³нтакс³чных канструкцый, заканамернасцей ³ спосаба¢ ³х утварэння, магчымасцей спалучэння ³ функцыянавання ¢ тэксце. В³давочна, што ¢ такой сва¸й рол³ с³нтакс³с самым непасрэдным чынам звязаны з ³ншым³ раздзелам³ граматык³ (у шырок³м яе разуменн³): найперш з лекс³калог³яй ³ марфалог³яй, а таксама з прасодыкай ³ апасродкавана з фанетыкай. Адрозненне пам³ж с³нтакс³сам ³ марфалог³яй (як раздзелам³, што ап³сваюць граматыч- ны лад мовы) навуко¢цы абгрунто¢ваюць так: «Кал³ прадметам марфалог³³ з’я¢ляецца вывучэнне с³стэмы форма¢тварэння сло¢ ³ наогул марфалаг³чнай структуры сло¢, то ¢ с³нтакс³се важна ведаць прав³лы ¢жывання пэ¢ных форма¢ сло¢ у словазлучэннях ³ сказах, важна высветл³ць, па як³х законах, дзякуючы формам сло¢, фарм³руюцца словазлучэнн³ ³ сказы, якую функцыю выконваюць тыя ц³ ³ншыя формы часц³н мовы ¢ словазлучэннях ³ сказах розных тыпа¢ ³ як³я с³нтакс³чныя аднос³ны ¢стана¢л³ваюцца пам³ж словам у працэсе ³х спалучэння» [Булаха¢, 1959, 6]. Але, як указваюць мовазна¢цы, н³ ¢ як³м разе с³нтакс³с як навуку нельга зводз³ць тольк³ да вучэння пра спалучэнн³ сло¢ (словазлучэнн³), а неабходна разглядаць значна шырэй – «як вучэнне аб спалу- чальнасц³ сло¢» [Михневич, 1968, 107].

1Пра адрозненне ¢зро¢ню знака¢ ³ ¢зро¢ню ф³гур гл. [Мартына¢, 1964; 1965].

10

²снуюць розныя меркаванн³ даследчыка¢ наконт аб’екта ³ прадмета с³нтакс³чнай навук³, напр.: «Спосабы арган³зацы³ сло¢ у словазлучэнн³ ³ ¢ сказы, а таксама тыпы словазлучэння¢ ³ сказа¢ з’я¢ляюцца аб’ектам с ³ н т а к с ³ ч н а г а вывучэння мовы» [Булаха¢, 1959, 5]. У прапанаванай рабоце падзяляецца меркаванне, што аб’ект с³нтакс³су, як ³ ¢с³х мовазна¢чых дысцыпл³н, ¸сць сама мова, а дакладней, «працэсы ³ вын³к³ мо¢най нам³нацы³ с³туацый у камун³кацыйных мэтах» [̳õíåâ³÷, 1976, 11]. Але ¢ адрозненне ад сло¢най нам³нацы³, што называе сабой пэ¢нае паняцце з рэальнага ц³ нерэальнага свету, с³нтакс³чная нам³нацыя называе пазамо¢ную с³туацыю ¢заемаабумо¢леным³ ³ ¢заемазвязаным³ вербальным³ сродкам³. Пара¢н.: ¸сць лексемы я, ты, не, тая, ставаць, ³ ¸сць створаная Р. Барадул³ным «Паэма» з адной фразы, што грунтуецца на с³нтаксемах гэтых жа сло¢ ³ нам³нуе, канстатуе сабой ужо пэ¢ную пазамо¢ную с³туацыю: Ìíå öÿáå íå ñòàå // Òàe…

Што датычыць прадмета с³нтакс³су, то ³м, як ³ ¢ «любой ³ншай вузкай гал³не веда¢, можна л³чыць тольк³ яго аб’ект, але кожны раз у тым плане, у тым аспекце, як³ дыктуецца часам ³ таму бярэцца с³нтакс³стам у якасц³ найважнейшага» [тамсама, 13]. У так³м выпадку прадмет с³нтакс³су не можа быць зададзены раз ³ наза¢с¸ды, ¸н мяняецца ¢ залежнасц³ ад той навуковай парадыгмы, якая на пэ¢ным этапе л³нгв³стычнай думк³ станов³цца прыярытэтнай.

Паняцце аспекта¢ с³нтакс³су ³ яго раздзела¢

На с¸нняшн³ дзень у беларускамо¢най вучэбнай ³ дапаможнай л³таратуры адлюстраваны традыцыйны падыход да анал³зу с³нтакс³чных з’я¢, вын³кам якога ¸сць (у пераважнай большасц³) тольк³ разгляд фармальнага аспекту сказа2. Разам з тым сказ – адз³нка шматаспектная, ³ ³снуе мноства с³нтакс³чных тэорый, што з розных бако¢ асвятляюць яго арган³зацыю, а грунтам для ³х узн³кнення якраз ³ паслужыла размежаванне падыхода¢ у яго даследаванн³.

У руск³м мовазна¢стве ³дэю пра «партытурную» будову сказа яшчэ ¢ 1935 г. выказа¢ У. Р. Адмон³ [Адмони, 1961]. ¨н л³чы¢, што сэнсавы змест сказа не аднамерны, а «¢я¢ляе сабой цэлы шэ-

2На гэты факт ужо звернута ¢вага ¢ энцыклапедычным даведн³ку «Беларуская мова» [̳õíåâ³÷, 1994, 484].

11

раг л³н³й, як³я паралельна разгортваюцца ³ с³нтэзуюцца ³ ¢твараюцца з цэлага шэрага паралельных лекс³чных ³ граматычных значэння¢, што накладаюцца адно на адно» [тамсама, 5]. Працягам гэтых ³дэй было даследаванне ³м аспекта¢ сказа, як³х ¸н вылуча¢ сем: лог³ка-граматычны, мадальны, па¢наты сказа, месца сказа ¢ разгорнутым ма¢ленн³, аспект пазнавальнай устано¢к³ мо¢цы, камун³кацыйнай задачы сказа, ступень яго эмацыянальнасц³ [Адмони, 1968, 233–234].

Колькасць аспекта¢ сказа, што вылучаюцца розным³ даследчы- кам³, вар’³руецца, але ³нварыянтным³ (нязменным³) застаюцца лаг³чны, структурны (фармальны), функцыянальны, семантычны ³ камун³кацыйны. Базай для лаг³чнага аспекту ¸сць вытлумачэнне суаднос³на¢ мыслення ³ мовы, ³ менав³та з лаг³чным тэрм³нам «прэдыкат» звязана асно¢ная прымета сказа / выказвання – прэдыкаты¢насць. Прадметам структурнага аспекту сказа ¸сць адлюстраванне с³стэмы с³нтакс³чных сувязя¢ у выказванн³; прадметам функцыянальнага – характарыстыка яго кампанента¢-складн³ка¢ з пункту гледжання ³х фунцыянальнай прызначанасц³; прадметам семантычнага – вызначэнне агульнатыпавой семантык³ сказа ³ яе арган³зацы³; камун³кацыйны аспект даследуе актуальнае чляненне, сродк³ актуал³зацы³ ³нфармацыйнага цэнтра выказвання.

Вылучэнне ¢с³х гэтых аспекта¢ досыць умо¢нае (бо аб’ект даследавання – адз³н ³ той жа), але неабходнае для таго, каб больш дэтал¸ва разгледзець любую с³нтакс³чную адз³нку не тольк³ ¢ плане яе формы, але ³ зместу, ³ функцый, ³ камун³кацыйных ³нтэнцый мо¢цы ц³ таго, хто п³ша. Так, фраза з верша Я. Купалы Не сядз³цца ¢ хаце хлопчыку малому, з пункту гледжання структурнага с³нтакс³су, аднасаста¢ны разв³ты сказ, гало¢ны член якога ¢ форме безасабовага дзеяслова íå ñÿäç³ööà пашыраны ¢скосным дапа¢неннем хлопчыку ³ акал³чнасцю месца ¢ õàöå; з пункту гледжання семантычнага с³нтакс³су – гэта суб’ектны сказ, семантычным суб’ектам якога з’я¢ляецца рэцып³ент хлопчыку, а семантычны прэдыкат перадае тыпавое значэнне ‘м³мавольны стан суб’екта’ з лакал³зацыяй месца ¢ õàöå; з пункту гледжання камун³кацыйнага с³нтакс³су, в³давочны ³нверс³йны парадак сло¢ (не сядз³цца хлопчыку, хлопчы- ку малому), дзе рэма папярэдн³чае тэме, што дазваляе актуал³заваць як стан, так ³ ¢зрост дз³цяц³ праз парадак размяшчэння кампанента¢ выказвання, лаг³чны нац³ск ³ ³нтанацыю. У адрыве ад кантэксту ³ ¢ залежнасц³ ад ³нтэнцый мо¢цы гэты сказ мог бы мець некальк³ сва³х ма¢ленчых разнав³днасцей, пара¢н. зыходны варыянт: Не сядз³цца ¢ хаце хлопчыку малому ³ магчымыя: Íå ñÿäç³ööà

12

¢ хаце малому хлопчыку, Хлопчыку малому не сядз³цца ¢ хаце, Хлопчыку малому ¢ хаце не сядз³цца ³ ³íø.

С³нтакс³с мэтазгодна разглядаць у суаднесенасц³ з этапам³ ма¢лення (ад простага да складанага), а таму правамерна вылу- чаць тры яго раздзелы: 1) с³нтакс³с часц³н мовы, дзе вывучаюцца спалучальнасныя магчымасц³ слова (с³нтакс³чныя валентнасц³), спосабы ³х рэал³зацы³ (дапасаванне, к³раванне, прымыканне ³ ³нш.) ³ аднос³ны, што ³м³ перадаюцца (азначальныя, аб’ектныя, акал³чнасныя ³ да т. п.); 2) с³нтакс³с сказа, дзе ап³сваецца яго структура, камун³кацыйныя тыпы (паведамленне, пытанне, пабуджэнне, жаданне), прэдыкаты¢насць ³ мадальнасць, семантыка ³ с³нан³м³чныя пера¢тварэнн³ як простага, так ³ складанага сказа¢, а таксама в³ды ³ спосабы перадачы злучальнай ³ падпарадкавальнай сувяз³; 3) с³нтакс³с тэксту, дзе даследуецца актуал³зацыя сказа: тыя мадыф³кацы³, як³я ¸н зазнае пры ¢ваходжанн³ ¢ маналаг³чны ц³ дыялаг³чны тэкст [Арутюнова, 1990, 449]. На так³м падзеле ³ грунтуецца структура дапаможн³ка.

С³нтакс³чныя адз³нк³

Традыцыйна асно¢ную с³нтакс³чную адз³нку нам³нуюць сказам. Аднак больш правамерна прытрымл³вацца пункту гледжання В. Матэз³уса, як³ прапанава¢ размяжо¢ваць паняцц³ мадэль сказа (=структурная схема) ³ выказванне (=фраза)3: «<…> cказ як адцягненая мадэль з’я¢ляецца с³нтакс³чнай формай ³ мус³ць быць аднесенай да мовы», а ¢ ма¢ленн³ ж «сказ рэал³зуецца як канкрэтнае выказванне» [Матезиус, 1967, 237]. Ó òàê³ì ðàçå òýðì³í ñêàç мус³ць адпавядаць паняццю мадэл³ сказа, а дэф³н³цыя, што звычайна даецца сказу, у прынцыпе ¸сць азначэнне выказвання, таму што любое канкрэтнае выказванне належыць ма¢ленню, але ствараецца яно згодна з абстрактнай мадэллю,

што належыць мове ³ прысутн³чае ¢ свядомасц³ носьб³та мовы. Значыць, мадэль сказа (=ñêàç) – гэта адцягнены ¢зор, паводле якога будуецца канкрэтнае выказванне. А выказванне – ãýòà òà-

кая адз³нка паведамлення, якая арган³завана паводле пэ¢нага ¢зору (сказа), мае граматычную, сэнсавую, ³нтанацыйную завершанасць ³ служыць для вербальных знос³на¢.

3 На неабходнасць увядзення ¢ беларускае мовазна¢ства вядомага ¢ агульнай тэоры³ граматык³ адрознення пам³ж выказваннем ³ сказам указва¢ А. Я. М³хнев³ч [̳õíåâ³÷, 1976, 27].

13

Першаснай м³н³мальнай адз³нкай с³нтакс³чнага «буда¢н³ча-

га» матэрыялу з’я¢ляецца с³нтаксема (=с³нтакс³чная форма слова4). Паводле Г. А. Золатавай, с³нтаксема – ãýòà ì³í³ìàëü-

ная, далей непадзельная семантыка-с³нтакс³чная адз³нка мовы, якая адначасова выступае як носьб³т элементарнага сэнсу ³ як канструкцыйны кампанент больш складаных с³нтакс³чных пабудо¢ (словазлучэння, сказа, тэксту). Так, с³нтаксема5 – перш за ¢с¸ кампанент словазлучэння, аднак у пэ¢ных выпадках яна можа быць канструкцыйным кампанентам сказа ³ нават ператварацца ¢ сказ (пераходз³ць з дакамун³кацыйнага ¢зро¢ню на камун³кацыйны): Дз³к³ жывуць у лесе. У лесе зац³шна. У лесе ³ Мац³ куп³ла мне энцыклапедыю. Мне было н³якавата, àëå *Ìíå.

Якраз паводле функцыянальнай прыметы – здольнасц³ с³нтаксемы ¢дзельн³чаць у структуры сказа – Г. А. Золатава ¢се склонавыя ³ прыназо¢н³кава-склонавыя формы падзяляе на тры

тыпы: звязаныя, абумо¢леныя ³ свабодныя [Золотова, 1998, 50]. Звязаныя с³нтаксемы – гэта к³руемыя с³нтакс³чныя формы, што

пашыраюць слова ¢ складзе словазлучэння, таму яны здольныя

4Кал³ паняцц³ словаформа ³ сло¢ная форма ¢ведзены ¢ навуковы ¢жытак Ц. П. Ламц¸вым [Ломтев, 1958, 17–21], то паняцце с³нтаксемы як функцыянальнай с³нтакс³чнай адз³нк³ (с³нтакс³чнага ³нварыянта) распрацава¢ ³ выкарыста¢ у л³нгв³стыцы А. М. Мух³н [Мухин, 1964], але ¢ тым выглядзе, на як³м грунтуецца гэты матэрыял, прапанаваны Г. А. Золатавай [Золотова, 1967; 1998]; ул³чваецца таксама ³ ³нтэрпрэтацыя М. У. Усеваладавай [Всеволодова, 2000].

5Паводле М. У. Усеваладавай, с³нтаксема – гэта марфалаг³чная форма слова (для назо¢н³ка – уключаючы прыназо¢н³к, кал³ ¸н ¸сць) з ул³кам значэння, што вызначаецца класам сло¢-утваральн³ка¢, ³ здольнасц³ заняць вызнача- ныя паз³цы³ ¢ с³нтакс³чных пабудовах. Для таго каб пэ¢ным чынам вызна- чыцца сярод ³ншых паняцця¢ формы слова – словаформа, сло¢ная форма ³ с³нтакс³чная форма слова, – М. У. Усеваладавай адзначаны ³х характэрныя прыметы. Словаформа – гэта канкрэтная форма канкрэтнага слова ¢ тэксце. Так, у выказванн³ Моцна запахла бэзам ÿíû òàê³ÿ: моцна, запахла, бэзам. Сло¢ная форма – гэта марфалаг³чная форма слова без указання на лекс³ку, што ¢тварае саму форму; гэта ¢зровень высокай абстракцы³. Таму ¢ вышэй-

названым выказванн³ сло¢ныя формы будуць наступныя: Adv, Vf3s, N5. С³нтаксема (с³нтакс³чная форма слова) (1) у адрозненне ад паняцця «сло¢ная форма» ¢ключае не тольк³ марфалаг³чную форму, але ³ лекс³ку, што яе ¢тварае; (2) у адрозненне ад паняцця «словаформа» яна можа быць звернута не тольк³ да канкрэтнага слова, а ³ цэлага класа сло¢; (3) у адрозненне ад першай ³ другой, яна ¢л³чвае семантычны ³ с³нтакс³чны патэнцыял формы, г. зн., асабл³васц³ яе функцыянавання ¢ с³нтакс³чных пабудовах [Всеволодова, 2000, 156–159].

14

выкарысто¢вацца тольк³ ¢ прысло¢най паз³цы³ ³ прадвызначаны гало¢ным словам, прадказваюцца ³м ³ залежаць ад яго: верыць

людзям, водгук апанента, ó глыбок³м ñóì¸öå.

Абумо¢леныя, ц³ канструкцыйна-абумо¢леныя, с³нтаксемы здольныя функцыянаваць як адз³н з кампанента¢ сказа пэ¢най мадэл³: ¨í òóò çà øýôà; Íÿìà запалак; З дысцыпл³най íå ëà-

äç³ëàñÿ; ßìó стала сумна; Ó ìÿíå кацяня.

Свабодныя с³нтаксемы здольныя займаць практычна любую з перал³чаных паз³цый; могуць функцыянаваць у якасц³ загало¢ка¢: Пра час ³ пра сябе. Перад навальн³цай. У садзе ³ агародзе. На ростанях.

Трэба зазначыць, што адна ³ тая с³нтаксема ¢ розных выказваннях можа выконваць розныя функцы³, што залежыць ад яе паз³цы³ ¢ структуры пэ¢нага сказа6, íàïð.: Ëÿ âîãí³ø÷à (свабодн.); Ëÿ âîãí³ø÷à за¢с¸ды пачуваешся вельм³ ¢тульна ³ рамантычна (абумо¢л.); У вызначаны час усе сабрал³ся ëÿ âîãí³ø÷à

(звязан.).

С³нтаксемы ¢ працэсе разгортвання выказвання ¢твараюць

пэ¢ныя спалучэнн³ сло¢ альбо словазлучэнн³.

Спалучэнне сло¢ разумеецца як любая звязанасць знамянальнага слова са знамянальным ц³ знамянальнага з незнамянальным, накшталт: блак³тны ³ с³н³, на Беларус³, ан³ шолаху; у той час як спецыф³чнай рысай словазлучэння ¸сць тое, што яно аб’ядно¢вае с³нтаксемы з граматычнага пункту гледжання самастой-

6Вылучаныя Г. А. Золатавай тры групы с³нтаксем М. У. Усеваладава адрозн³вае яшчэ па дзвюх якасцях: па ступен³ прая¢лення ¢ ³х дэнататы¢най рол³ ³ па суаднесенасц³ м³ж сабой формы ³ значэння. Таму ¢ яе ³нтэпрэтацы³ свабодныя ¸сць так³я с³нтаксемы, як³я незалежна ад кантэксту маюць самастойны сэнсавы змест, што забяспечваецца ¢заемадзеяннем лекс³чнага значэння слова ³ яго формы. Такая дэнататы¢ная роля (значэнне) захо¢ваецца ³ па-за выказваннем. Да гэтай групы аднесены с³нтаксемы з катэгарыяльным прасторавым значэннем: у лесе, ля рак³, за хатай ³ пад.; з катэгарыяльным значэннем прычыны: ад роспачы, са страху, ç-çà непагадз³ ³

пад.; з катэгарыяльным значэннем часу: у тра¢н³, увесь дзень, ранкам, штопанядзелак ³ пад.; з катэгарыяльным значэннем дэлебераты¢нага аб’- екта: пра дзяцей, наконт экзамена¢ ³ пад.; з катэгарыяльным значэннем ³нструмента: в³дэльцам, мылам, на такс³ ³ ïàä. Абумо¢леныя с³нтаксемы прая¢ляюць свой змест, сваю ролю тольк³ ¢ семантычнай (!) структуры сказа. Найперш гэта фармальныя дзейн³к ³ выказн³к. Звязаныя с³нтаксемы не маюць – пры ³заляваным прад’я¢ленн³ – н³якага самастойнага значэння, але выя¢ляюць яго тольк³ ¢ складзе словазлучэння, у паз³цы³ пры пэ¢ным слове: часоп³с сябра, восем студэнта¢, захапляцца к³настужкай [Всеволодова, 2000, 160–163].

15

ныя, але нера¢напра¢ныя7 òûïó: л¸с-айчым, у апантаных мроях,

бракуе часу.

Словазлучэнне – гэта сэнсава-граматычнае аб’яднанне дзвюх ³ болей с³нтаксем у ланцужку выказвання, што ¢зн³кае тольк³ ¢ яго складзе ¢ адпаведнасц³ з пэ¢ным³ задачам³ камун³кацы³ ³ служыць для перадачы семантыка-с³нтакс³чных аднос³на¢ пам³ж паняццям³ пазамо¢най с³туацы³. Словазлучэнне не з’я¢ляецца ¢ласна адз³нкай с³нтакс³су, бо яно – кампанент выказвання ³ вылуча- ецца тольк³ з яго.

Асно¢най адз³нкай на ¢зро¢н³ м³крас³нтакс³су (што даследуе ³заляваныя а¢таномныя выказванн³) з’я¢ляецца сказ / выказванне, а на ¢зро¢н³ макрас³нтакс³су (аб’ект якога – вусныя ³ п³сьмовыя тэксты) – тэкст. Тэкст – «тая мо¢ная адз³нка, якая выступае ¢ камун³кацы³ як адносна завершаны адрэзак знос³на¢, – як адз³нка структураваная ³ арган³заваная паводле пэ¢ных прав³ла¢, што нясе кагн³ты¢ную, ³нфармацыйную, пс³халаг³чную ³ сацыяльную нагрузку знос³на¢» [Колшанский, 1984, 89]. Прычым цэласным ³ закончаным тэкстам можа быць як адно выказванне (м³н³тэкст) (гл. прыведзеную вышэй «Паэму» Р. Барадул³на ды рознага кшталту прыказк³, прыма¢к³, афарызмы ³ пад.), так ³ шматтамовыя тэксты (раманы, трылог³³ ³ пад.).

Апошн³м часам з паз³цый с³нтакс³су даследуецца ³ дыскурс – «складаная камун³кацыйная з’ява, якая ¢ключае, акрамя тэксту, яшчэ ³ экстрал³нгв³стычныя фактары (веды пра свет, думк³, устано¢к³, мэты адрасата), неабходныя для разумення тэксту» [Äåéê, 1989, 8].

Л²ТАРАТУРА

Адмони, 1961: Адмони В. Г. Партитурное строение речевой цепи // НДВШ. Филологические науки. 1961. ¹ 3. С. 3–15.

Адмони, 1968: Адмони В. Г. Типология предложений // Исследования по общей теории грамматики. М.: Наука, 1968. С. 232–291.

7У гэтыя тэрм³ны можа быць укладзены ³ ³ншы змест. «Словазлучэннем называецца спалучэнне дзеяслова ц³ ³мя са звязанай с³нтаксемай (падняць ветраз³, к³раваць аддзелам, пад’¸м сцяга, к³ра¢н³цтва аддзелам), гэта спалучэнне ¢заемна неабходнае, а звязаная с³нтаксема ¢дзельн³чае ¢ сказе тольк³ пры слове-к³ро¢цу, ³ншых паз³цый у яе няма. Спалучэннем сло¢ называецца злу- чэнне знамянальнага слова са свабоднай ц³ абумо¢ленай с³нтаксемай (пасял³цца ¢ лесе, вогн³шча на беразе, цягнуць з рамонтам, цяжкасц³ з паперай, сварка м³ж братам³), як³я могуць выкарысто¢вацца ³ ¢ ³ншых паз³цыях, незалежна ад дадзенага дзеяслова ц³ ³мя» [Золатава, 1988, 19].

16