для адрасата ¢ся ³нфармацыя (³ тэма, ³ рэма) можа быць новай, але мо¢ца зыходз³ць з яе некаторай дадзенасц³, будуючы сва¸ выказванне так, быццам слухач пра гэтыя факты таксама ведае. Возьмем для прыкладу вершаваныя радк³, як³я чытаюцца нам³ ¢першыню, ³ тым не менш мы вылучаем тут тэму (як ³нфармацыю вядомую) ³ рэму (новую ³нфармацыю – падкрэслена ¢ тэксце):

Óкожным з нас / жыве Варава,

²рэдк³м госцем – / Пан Хрыстос.

(Р. Барадул³н)

Адбываецца гэта таму, што любое выказванне будуецца паводле прынцыпу разгортвання ³нфармацы³: ад тэмы да рэмы, ад дадзенага да новага; ³ нават кал³ «дадзенае» ¸сць цалкам новае, тым не менш вылучаецца тэма ³ рэма, хаця разгортванне ¢ прынцыпе ³дзе ад новага да новага (!), напр.: За¢тра ¢се занятк³ здымаюцца.

Выказванне37 можа не мець граматычна выражанай тэмы, але пры гэтым рэму – за¢с¸ды, а таму выказванне без тэмы (па-³нша- му: з нулявой тэмай) утварае тольк³ рэма: Прыйшла зiма. Пахне марознай свежасцю. Наступiла ран³ца; пара¢н. у вершы: Самоц³цца восень. Самоц³цца неба (Ò. Äçì³òðóñ¸âà); Маленьк³ жаль. Маленьк³ боль. Ледзь чутная трывога. Цярп³ма (Ò. Äçì³òðóñ¸âà).

Выказванне, яго тыпы

Выказванне – «адз³нка паведамлення, якая мае сэнсавую цэласнасць ³ можа быць успрынятая слухачом у пэ¢ных с³туацыях мо¢ных знос³на¢» [Сцяцко, 1990, 34]. Для выказвання характэрная камун³кацыйная с³туацыя, «кампанентам³ якой з’я¢ляюцца мо¢ца ³ яго адрасат (ва ¢с¸й па¢наце сацыяльных ³ пс³халаг³чных роля¢, фонавых веда¢ ³ нацыянальна-культурных канцэпта¢), ³х матывы ³ мэты знос³на¢, ³нтэнцы³, ацэнк³, эмоцы³, аднос³ны, месца ³ час стасунка¢ ³ г. д.» [Формановская, 1999, 176].

Класiфiкацыя выказвання¢ магчыма паводле:

экспрэс³¢насц³ – нейтральныя / экспрэсi¢ныя;

структуры – расчлян¸ныя / нерасчлян¸ныя (з нулявой тэмай),

–простыя / са шматступеньчатым актуальным чляненнем;

а¢таномнасц³ – сiнтагматычна незалежныя / абумо¢леныя.

37 Некаторым³ л³нгв³стам³ выкарысто¢ваецца тэрм³н фраза.

128

Н е й т р а л ь н ы я в ы к а з в а н н ³ будуюцца на звычайным размяшчэнн³ кампанента¢ АЧ: тэма рэма, таму яны пазба¢лены эмацыянальна-экспрэс³¢най афарбо¢к³, з’я¢ляюцца стыл³стычна немарк³раваным³. Звычайна тэма супадае з групай дзейн³ка, але тольк³ да гэтага тыпу немагчыма звесц³ ¢сю разнастайнасць выказвання¢ (табл. 15)38.

Э к с п р э с i ¢ н ы я в ы к а з в а н н i заснаваныя на змяшчэнн³ тэмы ³ рэмы, што прая¢ляецца ц³ праз адваротны парадак (рэма – тэма), цi праз с³нтакс³чную ³нверс³ю ¢ спалучэннях сло¢: Заскрыпе¢ снег сыпучы / пад ма³м³ нагам³ (М. Багданов³ч); Вяс¸лка п¸р- кам³ па¢л³на / над л¸гк³м марывам гарыць… (Р. Барав³кова). Але ³ пабудаваныя на суаднос³нах тэма рэма, выказванн³ могуць быць экспрэс³¢ным³, пара¢н.: ¨н прадбачы¢, прадказва¢, праро- чы¢. // ¨н душою крыча¢. ¨н ма¢ча¢. // ¨н з дарог³ на сцежку не збочы¢. // ¨н глух³м дарава¢, выбача¢ (Р. Барадул³н).

Як нейтральныя, так ³ экспрэс³¢ныя выказванн³ могуць быць расчлян¸нымi i нерасчлян¸нымi. Р а с ч л я н ¸ н ы я в ы к а з в а н н i ¢трымл³ваюць ³ тэму, i рэму. Структурна няпо¢ныя выказванн³ квал³ф³куюць як расчлян¸ныя, хаця яны, як прав³ла, змяшчаюць тольк³ рэпл³ку-рэму, але тэма ¢ так³х с³туацыях вядомая з кантэксту: – Пра што вы думаеце, сын мой? – Пра астры (Л. Дрань- ко-Майсюк). У маналаг³чных ³ дыялаг³чных няпо¢ных сказах камун³кацыйны цэнтр выказвання вылучаецца вельм³ яскрава, бо (асабл³ва кал³ было пытанне) атаясамл³ваецца з рэмай: – Што роб³ш? – Адпачываю. – А да гэтага што раб³¢? – Спа¢. – Дык чаму ж ты адпачываеш? – Бо пасля сну ³ адпачыць добра (народн.).

38Табл³ца выкарыстана з дапаможн³ка пад рэд. Л. Нов³кава «Современный русский язык» (2001).

129

Íе р а с ч л я н ¸ н ы я в ы к а з в а н н i – гэта так³я выказванн³,

óяк³х тэма лекс³чна не выражана, а ¢весь лекс³чны склад выконвае ролю рэмы, бо ¸н успрымаецца як адно цэлае. Яны «змяшча- юць уласна ядро выказвання са спадарожным³ словам³» [Матезиус, 1967, 240], а значыць, толькi новую ³нфармацыю – без тэмы. Выказваннi з нулявой тэмай – гэта звычайна сказы, якiя маюць значэнне быцц¸васц³, ная¢насцi, ³снавання, таму гэта ц³ нам³наты¢ныя, ц³ безасабовыя, ц³ двухсаста¢ныя сказы з непераходным дзеясловам у якасц³ выказн³ка або пераходнага ¢ значэнн³ непераходнага, пара¢н.: Æû¢ äçåä, æûëà áàáà. Áûëà ¢ ³õ курачка-раб- êà (Казка); Пагасл³ зорк³. Над зямл¸й св³тае (С. Законн³ка¢); Была глыбокая восень… (Ï. Òðóñ).

П р о с т ы я в ы к а з в а н н ³ так³я, што маюць адз³н падзел на тэму (у тым л³ку ³ нулявую) ³ рэму, а шматступеньчатае АЧ уласц³вае, як прав³ла, сказам складаным, дзе выя¢ляецца не адз³н блок тэма – рэма, а некальк³, напр.: ßíû / пазна¸м³л³ся ¢ батан³чным садзе. Стаяла сп¸ка. Ян³на з мужам // глядзел³, / як садо¢н³к // пал³вае кветк³ (А. Глобус) (знак / абазначае першы падзел на тэму ³ рэму, а // – падзел на тэму ³ рэму ¢нутры першага падзелу).

С i н т а г м а т ы ч н а н е з а л е ж н ы я в ы к а з в а н н i ¢ сваiм актуальным чляненнi не залежаць ад кантэксту, бо яны адносна а¢таномныя. Як прав³ла, у такога кшталту выказваннях АЧ супадае з с³нтакс³чным чляненнем, напр.: Смяецца рэхам / ц³шыня. Рачулка / журыцца пратокам³. Ма¢чыць в³рам³ / глыб³ня. Няб¸сы / думаюць аблокам³ (Р. Барадул³н).

С i н т а г м а т ы ч н а а б у м о ¢ л е н ы я в ы к а з в а н н i абапiраюцца на кантэкст, тэмай у iх з’я¢ляецца ¢жо вядомае, названае раней (часта выкарысто¢ваюцца займенн³к³), ³ рэма першага становiцца тэмай наступнага выказвання: Сонца павол³ ¢ваходз³ла ¢ мора. ² мора з радасцю ³ ласкаю прымала яго ¢ сябе, лашчыла, атуляла, гладз³ла ³, нецярпл³ва выг³наючыся ¢с¸ бл³жэй ³ бл³жэй, хавала ¢ свае воды, у свае глыб³н³... (ß. ѳïàêî¢).

Сродк³ актуальнага члянення ³ актуал³зацы³

Кал³ актуальнае чляненне выказвання – гэта падзел на тэму ³ рэму, то актуал³зацыя – змяненне нарматы¢най структуры вы-

казвання пад уздзеяннем камун³кацыйнага задання. Асно¢ным³ сродкам³ актуальнага члянення з’я¢ляюцца ³нтанацыя ³ парадак сло¢ у ³х узаемадзеянн³, дадатковым³ – рознага кшталту часц³цы.

130

Для актуал³зацы³ выкарысто¢ваюцца розныя дадатковыя праса-

дычныя, а на п³сьме (асабл³ва часта) граф³чныя сродк³. ²нтанацыя (ëàö. intonare ‘гучна выма¢ляць’ – «сукупнасць

фанетычных сродка¢, як³я служаць для афармлення фразы ³ асобных яе частак як адз³нага цэлага, а таксама для больш дакладнай перадачы думак ³ пачуцця¢ асобы, якая гаворыць» [Выгонная, 1990, 232]. М³ж тым «традыцыйна ³нтанацыя аднос³цца да з’я¢, як³я не маюць прамых аднос³на¢, непасрэднага ¢плыву на с³нтакс³чную структуру. В³даць, г³пнатычнае ¢здзеянне на даследчыка аказвае п³сьмовая форма ма¢лення, п³сьмовы тэкст, ÿê áû пазба¢лены ³нтанацыйных характарыстык» [̳õíåâ³÷, 1976, 41]. Паводле меркавання А. Я. М³хнев³ча, ³нтанацыя знаходз³цца не па-за сказам, а па-над сказам ³ прысутн³чае абавязкова (так як ³ канчатк³, злучн³к³ ³ ³нш. матэрыяльныя носьб³ты пэ¢нага значэння).

Разам з тым даследчыкам³ ¢казваецца ³ на адваротны бок гэтай з’явы: «Нельга спрашчаць аднос³ны м³ж с³нтакс³сам ³ ³нтанацыяй, л³чыць, што ³снуе самая непасрэдная ³ строга абумо¢леная сувязь м³ж пэ¢най с³нтакс³чнай структурай ³ ³нтанацыйнай формай яе выражэння, што кожная с³нтакс³чная адз³нка мае тольк³ ¢ласц³вае ¸й афармленне» [Выгонная, 1991, 37]. Так, адзначаюць звычайна пэ¢ныя тыпы ³нтанацыйных канструкцый (²К), агульная колькасць як³х зводз³цца адным³ л³нгв³стам³ да сям³ [Сямешка, 1996], а ³ншым³ – тольк³ да пяц³ [Выгонная, 1990, 234]. Пад ³ н т а н а ц ы й н а й к а н с т р у к ц ы я й разумеецца «тып суаднос³на¢ асно¢нага тону, тэмбру, ³нтэнс³¢насц³ ³ працягласц³, з дапамогай якога можна перадаць сэнсавыя адрозненн³ выказвання¢ з аднолькавай с³нтакс³чнай пабудовай ³ лекс³чным складам або выказвання¢ з рознай с³нтакс³чнай пабудовай, але аднолькавым гукавым складам словаформа¢» [Выгонная, 1991, 171]. Натуральна, што прадста¢леныя абагульненыя ²К не вычэрпваюць усяго багацця беларускай ³нтанацы³, але яны адлюстро¢ваюць тыя тыпы, што найбольш частотныя ³ ¢жывальныя ¢ ма¢ленн³, сярод ³х: ²К-1 – перадае завершанасць думк³ ¢ апавядальных сказах тыпу: С¸ння добрае надвор’е; ²К-2 – запытанне праз пытальныя займенн³к³ ³ прысло¢³ тыпу: Як ты пачуваешся? Што пара³ла доктар?; ²К-3 – пытанне без пытальнага слова тыпу: Прымаеш лек³ ц³ тольк³ народным³ сродкам³ абыходз³шся?; ²К-4 – характарызуе часцей няпо¢ныя сказы тыпу: ² дапамагае?; ²К-5 – пабуджальныя ц³ эмацыянальна-ацэначныя сказы, напр.: ßê³ öóä! [Выгонная, 1990, 234].

131

²нтанацыя – гэта ³ сродак дыферэнцыяцы³ сэнсавых аднос³на¢ ³ сувязя¢ у выказванн³ (клас³чнае: Пакараць нельга пам³лаваць), а таксама ун³версальны сродак перадачы суб’екты¢най мадальнасц³. У ма¢ленн³ ³нтанацыя выступае ¢ сукупнасц³ сва³х склад-

н³ка¢: нац³ск, тэмп, тэмбр, па¢зы.

Ëàã³÷íû, ö³ сэнсавы, íàö³ñê дазваляе вылучыць камун³кацыйны цэнтр выказвання (асно¢нае слова рэмы) пры любым парадку сло¢. Кал³ ¢ п³сьмовым ма¢ленн³ актуальная ³нфармацыя змяшча- ецца ¢ канцы выказвання, то пры вусным мо¢ца можа актуал³заваць любое слова, не змяняючы парадку кампанента¢: Сябро¢ка засталася на каву (менав³та сябро¢ка, à íå çíà¸ìàÿ); Сябро¢ка засталася на каву (менав³та засталася, а не сышла); Сябро¢ка засталася на каву (менав³та íà êàâó, а не на чай). Такое ³нтанаванне не магчымае ¢ п³сьмовым тэксце, таму выказванн³ выглядал³ б так:

Засталася на каву сябро¢ка; Сябро¢ка на каву засталася; Сябро¢ка засталася на каву. У ³ншым выпадку не мяняць парадак сло¢ дазваляе выкарыстанне дадатковых лекс³ка-граматычных сродка¢, напр. часц³ц (але пры гэтым можа зрушыцца сэнсавае адценне), пара¢н.: Тольк³ сябро¢ка засталася на каву; Сябро¢ка

¢с¸ ж засталася на каву; Сябро¢ка засталася тольк³ на каву.

Эмфатычны нац³ск – гэта вылучэнне аднаго склада слова праз яго працяглае выма¢ленне. З дапамогай эмфатычнага нац³ску перадаюцца эмоцы³ ³ пачуцц³ мо¢цы ад ¢бачанага ц³ пачутага (фанетычна прая¢ляецца ¢ падо¢жаным ³ напружаным выма¢ленн³ нац³скной галоснай, а граф³чна перадаецца праз па¢тор л³тары), напр.:

–А м¸д, што я вам праз дзядзю Франака пасла¢, бацьк³ табе давал³ каштаваць?

Вочы малой расшырыл³ся ад жаху:

–Íåà!

–×àìó - ó?

–Дзе - еду, а мамка знайшла ¢ ³м адарванае ад пчалы крыло - о!

–То вык³нула б, што знайшла, ³ – тольк³ той бяды!

–Там яшчэ был³ но - ог³!.. Ад гэтаго зара - аза бывае, мамка каза - ала!

(А. Карпюк)

Ïà¢çû (ëàö. pausa ‘прыпынак’), што ¢ вусным ма¢ленн³ абазначаюць перапынак гучання, таксама дапамагаюць вылучэнню камун³кацыйнага цэнтра выказвання (на п³сьме ³м адпавядаюць розныя знак³ прыпынку: працяжн³к, кропка, шматкроп’е).

132

Па¢зы якраз ³ выкарысто¢ваюцца для актуал³зацы³, прыстасо¢ваючы выказванне да канкрэтнай ма¢ленчай сiтуацыi, з мэтай найбольш адэкватнага ¢спрыняцця чытачом. А таму ¢ мастацк³х ³ публ³цыстычных тэкстах ставiцца працяжнiк там, дзе па пунктуацыйных прав³лах яго быць не можа, напр.: Ус¸ забыць – ³мгненна ³ адразу (Р. Барав³кова); Каротк³я – ³мгненн³ чалавечага жыцця (Т. Бондар); Жыцц¸ – як казка (Н. Мацяш); А самых лепшых – час не беражэ (Я. Ян³шчыц). Гэтую асабл³васць пастано¢к³ працяжн³ка адзначаюць ³ навуко¢цы, канстатуючы, што «¢ беларуск³х мастацк³х творах, асабл³ва ¢ паэз³³, працяжн³к сустракаецца вельм³ часта (складаецца ¢ражанне, што часцей, чым у рускай л³рыцы!) ³ выкарысто¢ваецца ¸н як сродак перадачы такога с³нтагменнага члянення фраз, якое спрыяе а¢тарскаму разуменню тэксту» [Выгонная, 1991, 167].

Шматкроп’е звычайна прымушае чытача затрымацца, асэнсаваць ужо сказанае перад новай ³нфармацыяй, накшталт:

Каза¢ мудрэц: Яно – ³ нараканне, ³ сонца ³ пякучай цемры спла¢…

«Як³я вочы мне дало каханне!», але… спярша душу яму адда¢.

(Р. Барав³кова)

Для падкрэсл³вання ³нфармацыйнай значнасц³ пэ¢ных частак выказвання ц³ тольк³ асобных сло¢ у паэтычных тэкстах выкарысто¢ваецца ламаны радок, што ¢ дадатак наглядна дэманструе камун³кацыйную нагрузку вылучаных адрэзка¢, напр.:

Наведвайце бацько¢, пакуль яны жывыя,

Пакуль дымяцца ком³ны – нагрэйцеся ¢ бацько¢. <…>

П³шыце ³м часцей, спакоем ах³найце,

Як ах³нал³ некал³ яны ¢се вашы сны.

(Р. Барадул³н)

Важк³м сродкам актуал³зацы³ (асабл³вы ¢ п³сьмовых тэкстах) з’я¢ляецца парадак сло¢, што выконвае ¢ выказванн³ тры ас-

но¢ныя функцыi: граматычную, камун³кацыйную ³ стыл³стыч- ную [Чайкун, 1994, 408]. Граматычная функцыя не тольк³ вызна-

133

чае месца члена¢ сказа ¢ выказванн³ ³ ³х адрозненне, але ³ арган³зуе ¢ ³м спалучэнн³ с³нтаксем. Згодна з гэтай функцыяй, большасць расчлян¸ных выказвання¢ п³сьмовага ма¢лення адпавядае наступнаму размяшчэнню яго члена¢: дзейн³к – выказн³к – пашыральн³к: Студэнты / асвойваюць ³нтэрнэт; прычым дапасаванае азначэнне – перад азначаемым словам, недапасавае пасля:

Дапытл³выя студэнты з ф³лфака / асвойваюць ³нтэрнэт (больш падрабязна гл. [Бандарэнка, 1986]). У нерасчлян¸ных выказваннях схемы N1 – Vf прэпаз³цыя выказн³ка ¸сць не ³нверс³йны, а прамы парадак, напр.: Зайшло сонца. Надышла ноч. Камунiкацыйная функцыя дапамагае перадачы актуальнага члянення выказвання i шырэй – любой актуалiзацы³ сказа. Стылiстычная функцыя абумо¢лена ¢заемадзеяннем парадку сло¢ з ³нтанацыяй праз ³нверс³ю. ²нверс³я – гэта парушэнне прамога парадку праз адваротную пастано¢ку (рэма – тэма), а таксама нязвыклае (дыстантнае) размяшчэнне кампанента¢ спалучэння. Прамы парадак сло¢ (тэма – рэма) стыл³стычна нейтральны, а ³нверс³йны спрыяе перадачы дадатковай семантычнай i стылiстычна-экспрэс³¢най афарбо¢к³, таму ¸н розны ³ адрозны ¢ вусным ма¢ленн³, фальклорных, публ³цыстычных ³ мастацк³х тэкстах. Так, напр., размя- шчэнне дапасаваных азначэння¢ у постпаз³цы³ ³ ¢ канцы паэтыч- нага радка дазваляе стыл³заваць верш пад фальклорны тэкст:

Ñë¸çû халодныя… Астры ìà¢êë³âûÿ…

Ç äíÿì³ асенн³м³, äíÿì³ òóæë³âûì³…

Плачце!.. Рыдайце пад зорам³ ìãë³âûì³, Кветк³ забытыя – Астры ìà¢êë³âûÿ!

(П. Трус. Памяц³ Макс³ма Багданов³ча)

Для вылучэння камун³кацыйнага цэнтра ¢ выказванн³ выкарысто¢ваюцца ³ спецыяльныя лекс³чныя ³ лекс³ка-граматычныя актуал³затары, перадус³м гэта ïà¢òîð (³ лекс³чны, ³ лекс³ка-гра- матычны, ³ с³нтакс³чны), а таксама часц³цы ³ злучн³к³.

Воля – не тое, што рук³ развяжуць, зменяць на большую клетку малую. Воля – не тое, што «вольны ты» – скажуць.

Воля – то воля, якую адчую.

(Ë. Ãåí³þø)

134

×àñöiöû проста, не, ж, ц³, якраз ³ ³нш., а таксама злучн³к³, асабл³ва парныя: не… а; не… але; не стольк³… кольк³ ³ ³нш. з’я¢ляюцца актуал³затарам³ тэмы ц³ рэмы: Ïàýò / ледзьве стрымл³ва¢ свой непачц³вы смех (Л. Дранько-Майсюк) (узмацняе рэму); À ö³ мужчыны / ружы прадаюць? // Сапра¢дныя мужчыны / дораць ружы (П. Макаль) (узмацняе тэму).

Актуал³зацы³ ³нфармацыйнай значнасц³ пэ¢ных кампанента¢ выказвання садзейн³чаюць ³ шматл³к³я с³нтакс³чныя сродк³: парцэляцыя, далучэнне, няпо¢ныя сказы, назо¢ны тэмы, ц³ сегментацыя, уста¢ныя канструкцы³, звароты, пабудаваныя па мадэл³

што датычыць …, то… ³ ³íø.

Парцэляцыя (àä ëàö. particula ‘часцiнка’) – «такое чляненне сказа, пры якiм змест выказвання рэалiзуецца не ¢ адной, а ¢ дзвюх ³ больш iнтанацыйна-сэнсавых канструкцыях, размешча- ных адна за адной з працяглым³ па¢зам³» [Сцяцко, 1990, 97]. Выкарысто¢ваецца яна з мэтай узмацнення сэнсавай i экспрэсi¢най нагрузкi выказвання. Парцэлятам (у адпаведнасц³ з а¢тарск³м жаданнем) можа аказацца любы член сказа: Я памiрала. Тысячу разо¢. // Да¢жнiцаю была зiме i маю (ß. ßíiø÷ûö); Бяссоннай ноччу думаецца многа. // I светла i не надта. // Як калi (Ò. Äçìiòðóñ¸âà); Голас бы¢ цiхi, але малады, дзявочы. Зна¸мы. I блiзкi, побач (В. Карамаза¢).

Як сiнтаксiчна-стылiстычны эксперымент можна разглядаць парцэляцыю мiж дзейнiкам i выказнiкам: Цяплынь. Буслiны кл¸кат. // Над поплавам паплы¢ (ß. ßíiø÷ûö); Упа¢. ² тольк³ крылы за сп³ной. // Не хочуць знаць аб чорным дн³ н³чога (ß. ßíi- ø÷ûö).

Далучэнне – гэта «прыба¢ленне да асно¢нага паведамлення шляхам далучальнай сувяз³ дадатковых звестак, тлумачэння¢, як³я ¢зн³каюць не адначасова з асно¢най думкай, а пасля яе выказвання» [Сцяцко, 1990, 43–44], íàïð.: Выпусц³ла птушку. ² акно // Зачын³ла. ² цв³ком заб³ла (Т. Бондар); Ск³руй свае думк³ да Бога // У неба й не бойся жуды. // ² л¸гкаю стане дарога. // ² ты не самотны тады (Г. Чарказян у перакл. Р. Барадул³на).

Сродк³ актуал³зацы³ выказвання могуць камб³навацца. Аднак ³х выкарыстанне залежыць як ад формы тэксту – вусны ц³ п³сьмовы, так ³ ад яго стыл³стычнай прыналежнасц³ (размо¢ны, рэкламны, навуковы, публ³цыстычны, аф³цыйны, мастацк³, канфес³йны). Акрамя таго, адны з ³х уласц³выя тольк³ вуснаму ма¢ленню (прасадычныя: тэмп, тэмбр, лаг³чны нац³ск), ³ншыя – тольк³

135

п³сьмоваму (граф³чныя: вылучэнне праз курс³¢, разрадка, асабл³вы шрыфт, тлустасць, падкрэсл³ванне):

ß – беларус. Ну, што ж, такая ¢жо мая доля...

(Л. Галубов³ч)

Але кал³ я думаю пра людзей, мне прыходзяць на памяць словы, як³я н³бы не тлумачаць н³чога:

ñ ï ð à ä â å ÷ í û ï û ë.

(А. Разана¢)

С¸ння б мне нарадз³цца нанова, Але ¢жо не сляпым ³ глух³м, Каб СУМЛЕННЕ – адз³нае слова Засталося нашчадкам ма³м.

(С. Грахо¢ск³)

Л²ТАРАТУРА

Антанюк, 2003: Антанюк Л. А. Функцыянальна-семантычны с³нтакс³с // Плотн³ка¢ Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Л³нгв³стычны кампендыум. Мн.: ²нтэрпрэссэрв³с, Кн³жны Дом, 2003. С. 298–306.

Бандарэнка, 1986: Бандарэнка Т. П. Парадак сло¢ у сказе // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 250–271.

Выгонная, 1990: Выгонная Л. Ц. ²нтанацыя // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1990. С. 232–234.

Выгонная, 1991: Выгонная Л. Ц. ²нтанацыя. Нац³ск. Арфаэп³я. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1991. 215 с.

Кунцэв³ч, 1990: Кунцэв³ч Л. П. Нац³ск // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 382–383.

Матезиус, 1967: Матезиус В. О так называемом актуальном членении предложения // Пражский лингвистический кружок. М.: Прогресс, 1967. С. 239–245.

̳õíåâ³÷, 1976: М³хнев³ч А. Я. Праблемы семантыка-с³нтакс³чнага даследавання беларускай мовы. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1976. 264 с.

̳õíåâ³÷, 1994: М³хнев³ч А. Я. Актуальнае чляненне // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1994. С. 21–22.

Слюсарева, 1981: Слюсарева Н. А. Проблемы функционального синтаксиса английского языка. М.: Наука, 1981. 205 с.

Сцяцко, 1990: Сцяцко П. У. ³ ³нш. Сло¢н³к л³нгв³стычных тэрм³на¢ / П. У. Сцяцко, М. Ф. Гул³цк³, Л. А. Антанюк. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. 222 с.

Сямешка, 1996: Сямешка Л. ². Прасадычныя сродк³ мовы // Сямешка Л. ². ³ ³нш. Курс беларускай мовы. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1996. С. 103–111.

136