–ïî¢íûÿ i íÿïî¢íûÿ;

–ускладненыя i ня¢складненыя;

характару прэдыкаты¢ных аднос³на¢:

–сцвярджальныя i адмо¢ныя;

мэты выказвання:

–апавядальныя, пытальныя i пабуджальныя;

эмацыянальнай афарбо¢к³:

–íÿêëi÷íûÿ i êëi÷íûÿ [Бурак, 1987, 37–50].

Вербацэнтрычная тэорыя сказа

Элементы сiнтаксiчнай структуры аб’яднаныя памiж сабой пэ¢нымi адносiнамi, ³ ¢ пераважнай колькасц³ выказвання¢ дам³нуе падпарадкавальная сувязь. Тым не менш ¸сць цэнтр, вакол якога ³ групуюцца ¢се кампаненты; пытанне ¢ тым, што л³чыць так³м цэнтрам. Меркаванн³ л³нгв³ста¢ адносна гэтай праблемы разыходзяцца. Адзiн пункт гледжання (Я. Ф. Карск³, Ц. П. Лам- ц¸¢, ². К. Германов³ч, Т. П. Бандарэнка, М. Г. Булаха¢, М. ². Гурск³, В. У. Ляп¸шк³н, Н. В. Га¢рош ³ ³нш.) грунтуецца на тым, што дзейнiк у сказе i назо¢нiк сярод часцiн мовы – цэнтр сказа, яму падпарадко¢ваецца выказн³к. На с¸нняшн³ дзень гэтае меркаванне найбольш пашыранае ¢ беларускай с³нтакс³чнай навуцы; згодна з гэтым падыходам прэдыкаты¢ная сувязь пам³ж дзейн³кам ³ выказн³кам разглядаецца як дапасаванне.

Другi пункт гледжання (Л. I. Бурак, М. С. Я¢невiч, П. У. Сцяцко, Л. П. Падгайск³, М. В. Абабурка ³ ³нш.) звязаны з традыцыйнай тэорыяй члена¢ сказа, дзе дзейнiк i выказнiк разглядаюцца як гало¢ныя члены сказа, якiя каардынуюцца памiж сабой, а таму з’я¢ляюцца ра¢назначнымi.

Трэцяя канцэпцыя – вербацэнтрычная, ц³ «дзеясловацэнтрыч- ная», – з’я¢ляецца найбольш пашыранай у сучасным мовазна¢стве, але мае адз³нкавых прых³льн³ка¢ у беларуск³м мовазна¢стве, прынамс³, сярод а¢тара¢ вучэбных дапаможн³ка¢ (напр., Г. Н. Клюса¢). Згодна з ¸й цэнтральнае месца ¢ сiнтаксiчнай структуры сказа займае дзеясло¢ як часц³на мовы ³ выказнiк як член сказа. «Дзейн³к у сказе найбольш статычны элемент: ¸н тольк³ называе тое, пра што будзе гаварыцца; ¸н, так сказаць, задае тэму, разв³цц¸ якой знаходз³цца якраз у выказн³ку. Дзейн³к абмежаваны ¢ сва³м называльным значэнн³; выказн³к, наадварот, мае цэлую гаму значэння¢ – быцця, стану, дзеяння, прыметы, уласц³васц³, прыналежнас-

65

ц³, мадальнасц³ ³ камун³кацыйных мэт (загад, пажаданне, пытанне ³ г. д.)» [Клюса¢, 1972, 36]. Даследчык акцэнтуе ¢вагу ³ на тым, што дзейн³к можа мець у сва³м падпарадкаванн³ тольк³ азначэнне, у той час як выказн³к «валодае больш моцным³ разгал³наваным³ словазлучальным³ сувязям³. Строга кажучы, дзейн³к з’я¢ляецца азначальным словам да выказн³ка» [тамсама, 37]. Пацвярджэннем такому меркаванню служыць метад «згортвання» выказвання: любы дзеясло¢ны сказ, што мае саста¢ дзейн³ка ³ саста¢ выказн³ка, можна згарнуць тольк³ да дзеяслова-выказн³ка, таму што пры «ступеньчатай залежнасц³ адных сло¢ ад ³ншых кожнае азначальнае (непасрэдна залежнае) слова можна л³чыць як бы ¢ключаным у азначаемае» [тамсама], ïàðà¢í.: У зял¸ным плашчы наросхрыст па гаях вецер чэрвеньск³ ходз³ць (Н. Мацяш) Па гаях вецер ходз³ць

Вецер ходз³ць ходз³ць. Зыходзячы з таго, што «сказавасць» выражаецца дзеясловам-выказн³кам, як³ ¢трымл³вае ¢ сабе «згорнутую прапазiцыю» (У. Р. Гак), дастаткова тольк³ дзеяслова, каб «выбудаваць» ланцужок залежнасцей, пара¢н.: панаваць õòî / øòî íàä ÷ûì / ê³ì Панаваць над душой вольны тольк³ Бог (Р. Барадул³н); àäí³ìàöü õòî øòî ¢ êàãî У птаха¢ тольк³ смерць х³ба адн³ме шлях да айчыны, да няб¸с яе (Н. Мацяш).

Вербацэнтрычная тэорыя найчасцей звязваецца з iмем Л. Тэньера24. Яна заключаецца ¢ тым, што «дзеясло¢ны вузел з’я¢ляецца цэнтрам сказа, перадае свайго роду маленькую драму: у сказе ¸сць дзеянне, а таксама асобы i акалiчнасцi, пры як³х гэтае дзеянне адбываецца» [Теньер, 1988, 117]. Паводле яго меркавання актанты ствараюць актантную рамку дзеяслова, ³ дзейн³к – так³ ж актант, як ³ любое дапа¢ненне, а таму на ранг «н³жэйшы» за выказн³к.

Звычайна ¢ ма¢ленчай практыцы разгортванне сiнтаксiчнай структуры адбываецца адначасова ¢ розных кiрунках i ад розных пазiцый: На дзень нараджэння бацька падары¢ маленькай да- чушцы прыгожую ляльку. Тут выказванне заснавана на трохкампанентнай схеме ‘хто падары¢ каму што’. Але адна с³нтаксема не можа кiраваць вялiкай колькасцю падпарадкаваных ¸й кампанента¢, бо нельга «гвалцiць» магчымасцi супадпарадкавання, пара¢н. некаторую штучнасць выказвання: У вочы зверху з хлева са страх³ гнала сух³ белы пыл, як дым (². Пташн³ка¢).

24 Вербацэнтрычны погляд на структуру сказа распрацо¢ва¢ся i да Тэньера. Так, у русiстыцы гэта канцэпцыя ¢ канцы XIX ст. была выказана А. А. Дзмiтрые¢скiм, якi лiчы¢, што дзеясло¢ утрымлiвае ¢ сабе макет сказа, а ¢ французск³м мовазна¢стве ¢першыню сказ з маленькай драмай пара¢на¢ А. Сешэ (1926).

66

Так³м чынам, усе функцыянальна-сiнтаксiчныя пазiцыi ¢ складзе мадэлi падпарадко¢ваюцца прэдыкату-дзеяслову i семантычна iм вызначаюцца, але разгортванне (запа¢ненне патэнцыяльных валентнасцей) абумо¢лена самой пазамо¢най с³туацыяй ³ ста¢леннем мо¢цы да гэтай падзе³. Так, у беларускай мове дзеясло¢ мазаць у значэнн³ ‘пакрываць тонк³м слоем’ прадугледжвае тры паз³цы³ с³нтаксем – дзеяча, аб’екта ³ ³нструмента: хто – што – чым = Мац³ намазала хлеб маслам. Гэты ж дзеясло¢ са значэннем ‘ня¢мела маляваць ц³ п³саць’ адкрывае пры сабе тольк³ дзве паз³цы³ – дзеяча ³ аб’екта: хто – што = Ты тольк³ паперу мажаш! Кал³ ж дзеясло¢ мае значэнне ‘пэцкаць пры дотыку’, то яго задавальняе адна паз³цыя – дзеяча: хто/што = Стрыжань мажа.

Незалежна ад таго, колькi элемента¢ уваходзiць у сказ, сiнтаксiчная мадэль як мо¢ная адзiнка прынцыпова «двухпавярховая»: узровень вяршынi (дзеяслова-выказнiка) i ¢зровень падпарадкаваных яму пазiцый [Норман, 1994, 143].

Л²ТАРАТУРА

Бондарко, 1990: Бондарко А. В. Темпоральность // Теория функциональной грамматики: Темпоральность. Модальность. Л.: Наука, 1990. С. 5–58.

Булаха¢, 1959: Булаха¢ М. Г. Просты сказ // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 36–99.

Бурака, 1989: Бурака Н. ². Сказ // Беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя / Пад рэд. Я. М. Адамов³ча. Мн.: Вышэйш. шк., 1989. С. 28–38.

Виноградов, 1950: Виноградов В. В. О категории модальности и модальных словах // Виноградов В. В. Избранные труды: Исследования по русской грамматике. М.: Наука, 1975. С. 53–87.

Виноградов, 1955: Виноградов В. В. Основные вопросы синтаксиса предложения // Виноградов В. В. Избранные труды: Исследования по русской грамматике. М.: Наука, 1975. С. 254–294.

Гурск³, 1962: Гурск³ М. ²., Булаха¢ М. Г., Марчанка М. Ц. Беларуская мова: У 2 ч. Мн.: Выд-ва М³н-ва адукацы³, 1962. Ч. 2: С³нтакс³с. 265 с.

Золотова, 1973: Золотова Г. А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М.: Наука, 1973. 351 с.

Карский, 1956: Карский Е. Ф. Белорусы. Язык белорусского народа. М.: Изд-во АН СССР, 1956. Вып. 2–3. С. 321–392.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н. Уводз³ны // Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Су- часная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. С. 3–46.

Ломтев, 1958: Ломтев Т. П. Основа синтаксиса современного русского языка. М.: Учпедгиз, 1958. 166 с.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Модальность высказывания // Кривицкий А. А., Михневич А. Е., Подлужный А. И. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 306–309.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Синтаксическое использование времен глагола // Кривицкий А. А., Михневич А. Е., Подлужный А. И. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 245–248.

67

̳õíåâ³÷, 1994: М³хнев³ч А. Я. Мадальнасць // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелСЭ, 1994. С. 326–327.

Норман, 1994: Норман Б. Ю. Грамматика говорящего. СПб.: Изд-во С.-Петербург. ун-та, 1994. Гл. 7–8. С. 122–174.

Ïà¢ëî¢ñêàÿ, 1995: Па¢ло¢ская Н. Ю. Мадальнасць як л³нгв³стычная катэгорыя. Мн.: МДЛУ, 1995. 24 с.

Ïà¢ëî¢ñêàÿ, 2001: Па¢ло¢ская Н. Ю. Катэгорыя мадальнасц³ ¢ сучаснай беларускай мове. Мн.: МДЛУ, 2001. 206 с.

Сцяцко, 1990: Сцяцко П. У. ³ ³нш. Сло¢н³к л³нгв³стычных тэрм³на¢ / П. У. Сцяцко, М. Ф. Гул³цк³, Л. А. Антанюк. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. 222 с.

Теньер, 1988: Теньер Л. Основа структурного синтаксиса. М.: Прогресс, 1988. 656 с.

Теория, 1991: Теория функциональной грамматики: Персональность. Залоговость. СПб.: Наука, 1991. Гл. 1: Персональность. С. 5–86.

Формановская, 1999: Формановская Н. И. Лингвистика общения: высказывание vrs предложение // Русский язык, литература и культура на рубеже веков: В 2-х ч. Братислава, 1999. Ч. 1. С. 175–176.

ПРЭДЫКАТЫ¡НАЯ АСНОВА ДВУХСАСТА¡НАГА СКАЗА

Дзейн³к, яго прызначэнне, спосабы выражэння

Член сказа – «гэта частка сказа (асобная словаформа або спалучэнне словаформа¢), якая з’я¢ляецца матэрыяльным выражэннем (увасабленнем) элемента семантыка-с³нтакс³чнай мадэл³ сказа. Таму член рэальнага сказа беларускай мовы з’я¢ляецца адна- часова элементам структуры сказа ³ носьб³там сэнсавага значэння

[̳õíåâ³÷, 1965, 9].

Прэдыкаты¢ная, ö³ граматычная, аснова простага двухсаста¢нага сказа абавязкова ¢ключае дзве паз³цы³ – дзейн³ка ³ выказн³ка. Ужо ¢ першай «Беларускай граматыцы для школ» Б. Тарашкев³ч канстатава¢: «Слова, што азначае прадмет, аб як³м кажацца ¢ сказе, называецца дзейн³кам. Выказн³к нешта выказвае аб дзейн³ку: што дзейн³к роб³ць (дзее), або што з дзейн³кам дзеецца» [Тарашкев³ч, 1929, 39]. Сучасным³ с³нтакс³стам³ акцэнтуецца ³ ³ншы ³стотны момант: «Гало¢ныя члены валодаюць вельм³ важнай уласц³васцю: яны не тольк³ называюць прадмет ма¢лення ³ характарызуюць яго, але ³ нарошчваюць дадатковыя адценн³ да свайго асно¢нага лекс³чнага значэння. Разнастайнасць ³ канкурэнцыя сродка¢ ³х выражэння часта служыць менав³та гэтай

ìýöå» [Рабчинская, 1994, 89].

Паз³цыя дзейн³ка ¢ сказе прызначана для таго, каб увесц³ прадмет ма¢лення. Тыповай ³ найбольш пашыранай формай выра-

68

жэння дзейн³ка ¢ беларускай мове з’я¢ляецца форма назо¢нага склону субстантыва, аднак с³нтакс³чную паз³цыю дзейн³ка можа займаць любая часц³на мовы ³ любое спалучэнне сло¢ (табл. 7). Думка, што ¢ якасц³ дзейн³ка можа быць «кожная ³ншая часц³на мовы – пры ¢мове, каб яны мысл³л³ся, як назо¢н³к³ йменныя ¢ назо¢ным склоне», падкрэсл³ва¢ ужо Я. Л¸с³к [˸ñ³ê, 1926, 23].

Òàáë³öà 7

ВЫРАЖЭННЕ ПАЗ²ЦЫ² ДЗЕЙН²КА

69

«Тое, што дзейн³к выражаецца любой часц³най мовы – скланяльнай, спрагальнай, нязменнай, магчыма менав³та дзякуючы таму, што ¸н функцыянальна прызначаны для ¢воду прадмета ма¢лення, г. зн. таго, пра што гаворыцца ¢ сказе. Прадметам характарызацы³ ¢ прынцыпе можа стаць любое слова, любая форма слова, любое спалучэнне сло¢» [Рабчинская, 1994, 59, 60].

Некаторыя мовазна¢цы падаюць клас³ф³кацыю дзейн³ка¢, зыходзячы са структуры ³х кампанента¢ [Бурак, 1987, 53–58]. Кал³ ж разглядаць сказ як мадэль, якую ¢твараюць функцыяналь- на-с³нтакс³чныя паз³цы³, то такая клас³ф³кацыя з’я¢ляецца неактуальнай, бо паз³цыю дзейн³ка можа займаць не тольк³ лексема, але ³ цэлае выказванне, таму няма патрэбы акцэнтаваць увагу на тым, просты гэта дзейн³к, складаны ц³ саста¢ны, таму што ¢ любым выпадку тут не ³дзе размова пра адрозненне ¢ перадачы лекс³чнага ³ граматычнага значэння¢, што так ³стотна пры вылучэнн³ ³ размежаванн³ тыпа¢ выказн³ка.

Выказн³к, яго прызначэнне, спосабы выражэння

С³нтакс³чная паз³цыя выказн³ка прызначана для перадачы ³нфармацы³ аб прадмеце ма¢лення.

У сучаснай беларускай мове паралельна су³снуе некальк³ пункта¢ гледжання на клас³ф³кацыю выказн³ка паводле яго структуры. Так, размяжо¢ваюць выказн³к³: 1) простыя (ускладненыя) ³ складаныя (Граматыка-66); 2) простыя (ускладненыя) ³ саста¢ныя (ускладненыя) (Я¢нев³ч, Сцяцко); 3) простыя (ускладненыя), саста¢ныя ³ складаныя (Бурак). М³ж тым разыходжанн³ найперш закранаюць разуменне простага выказн³ка ³ ¢ нейкай ступен³ складанага.

Адно меркаванне адносна простага выказн³ка, упершыню выказанае ¢ «С³нтакс³се беларускай мовы» (1939), знайшло сва¸ шырокае замацаванне ¢ працах большасц³ беларуск³х с³нтакс³ста¢ [Ломтев, 1956; Булаха¢, 1959; Бурак, 1987; Ëÿï¸øê³í, 1989; 1998 ³ ³нш.] ³ першай акадэм³чнай граматыцы (1966; а¢тар раздзела ². К. Германов³ч). Аб’ядно¢вае прых³льн³ка¢ гэтага пункту гледжання тое, што яны адрозн³ваюць просты ³менны выказн³к. «Маючы на ¢вазе спосаб выражэння, выказн³к недзеясло¢ны не трэба змешваць па тыпу з дзеясло¢ным простым выказн³кам, а таму просты аднасло¢ны ³мянны выказн³к патрэбна выдзяляць у асобны тып», «будзем адрозн³ваць просты выказн³к дзеясло¢ны, просты бяззвязачны недзеясло¢ны выказн³к» [Гурск³, 1939, 22].

70

Варта зазначыць, што ¢ Граматыцы-66 сам тэрм³н просты ³менны выказн³к не выкарысто¢ваецца, а тольк³ канстатуецца: «Просты выказн³к выражаецца дзеясловам, назо¢н³кам, прыметн³кам, л³чэбн³кам, займенн³кам, прысло¢ем, безасабова-прэдыкаты¢ным³ словам³, выкл³чн³кам, фразеалаг³чным³ ³ с³нтакс³чна непадзельным³ словазлучэнням³» [Германов³ч, 1966, 263], íàïð.: Св³слач, вядома, не Дняпро, не Волга (М. Паслядов³ч); Вочы ¢ яго шкляныя – ад сполаху (З. Бядуля); Вядома, для цябе ж яна цяпер – ус¸ (Я. Брыль); Косы – як крылы ласта¢к³ – уразл¸т (Я. Брыль); Купец – ус³м купцам купец (². Мележ). На карысць вылучэння простага ³меннага выказн³ка Л. ². Бурак зазначае, што «адсутнасць звязк³ тут з’я¢ляецца л³таратурнай нормай сучаснай беларускай мовы, а не сведчаннем структурнай непа¢наты сказа» [Бурак, 1987, 62].

Проц³леглы пункт гледжання адлюстраваны ¢ манаграф³ч- ным даследаванн³ Я. Ф. Карскага [Карский, 1956, 366], другой акадэм³чнай граматыцы (1986; а¢тар раздзела Т. П. Бандарэнка), а таксама ¢ шэрагу навучальных дапаможн³ка¢ [Гурск³, 1962; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987; Ан³чэнка, 1998 ³ ³нш.]. ¨н грунтуецца на тым, што ³менны выказн³к можа быць «тольк³ саста¢ным» [Сцяцко, 1990, 34] ц³ яшчэ складаным [Бандарэнка, 1986, 126].

Разам з тым прых³льн³к³ розных меркавання¢ сыходзяцца ¢ вылучэнн³ ¢складненага простага выказн³ка, як³ перадае дадатковыя сэнсавыя ³ экспрэс³¢ныя значэнн³: ³нтэнс³¢насць, працягласць, няпэ¢насць ц³ малую ³нтэнс³¢насць, нечаканае, непрадба- чанае дзеянне ³ ³нш. найперш праз па¢тор лексем ды рознага кшталту часц³цы: Жан³л³ся, нараджал³ дзяцей ³ працавал³, працавал³, працавал³ (Т. Супранов³ч); Æûëà-áûëà шчасл³вая сям’я – муж, жонка ³ дачка (Л. Арабей) (гл. падрабязна [Германов³ч, 1966, 285–288]).

Саста¢ны выказн³к у залежнасц³ ад яго складн³ка¢ адназнач- на разглядаецца як дзеясло¢ны або ³менны; неардынарным падыходам вылучаецца Граматыка-66, дзе гэты тэрм³н увогуле не ¢жываецца.

Паняцце ³ тэрм³н складаны выказн³к выкарысто¢ваецца ¢ Граматыцы-66 у проц³паста¢ленне простаму, ³ яго тыпы вылуча- юцца ¢ залежнасц³ ад колькасц³ кампанента¢-складн³ка¢: два, тры ц³ чатыры [Германов³ч, 1966, 288–319]. У дапаможн³ку Л. ². Бурака гэта трэц³ тып выказн³ка, што адрозн³ваецца ад простага ³ саста¢нога. М. С. Я¢нев³ч ³ П. У. Сцяцко не вылучаюць такога кшталту выказн³к³ ¢ асобную разнав³днасць, а разглядаюць ³х як ускладненне саста¢нога дзеясло¢нага выказн³ка [ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 41] (òàáë. 8).

71

Падсумо¢ваючы вышэйзгаданыя меркаванн³ моваведа¢ адносна структурна-семантычных тыпа¢ выказн³ка, правамерна зраб³ць выснову, што такая тэрм³налаг³чная разнастайнасць мае перадумовай адрознае разуменне найперш рол³ звязачнага кампанента, а таксама асно¢нага носьб³та лекс³чнага значэння выказн³ка. Таму пры вызначэнн³ тыпу выказн³ка варта звярнуць увагу на тое, як перадаюцца ¢ выказн³ку лекс³чнае ³ граматычнае зна- чэнн³ – с³нтэтычна ц³ анал³тычна, бо менав³та гэты фактар мус³ць быць зыходным пры размежаванн³ яго тыпа¢. Мэтазгодна ¢л³чыць, што актуальным для вылучэння простага, саста¢нога ³ складанага выказн³ка¢ ¸сць не стольк³ колькасны параметр (на- я¢насць аднаго, двух, трох ц³ чатырох яго складн³ка¢), кольк³ лекс³ка-граматычнае выражэнне мадальна-часавага ³ лекс³чнага значэння¢ (у адным ц³ некальк³х кампанентах). А таму дубл³раванне граматычнага значэння ¢ двух кампанентах тыпу была вярнулася, будзе рады бачыць, бы¢ ахвотн³к паласавацца ц³ пашырэнне ³ ¢дакладненне лекс³чнага значэння ¢ некальк³х словах тыпу М³хась – таленав³ты юнак на¢рад ц³ ¸сць важкай падставай

для вызначэння ³х як складаных выказн³ка¢25.

Так³м чынам, просты дзеясло¢ны выказн³к (у тым л³ку ³ ¢складнены) характарызуецца тым, што ³ лекс³чнае, ³ граматычнае значэнн³ перадаюцца ¢ ³м с³нтэтычна: тольк³ праз адз³н кампанент26.

25Пара¢найце з [Бандарэнка, 1986, 129; Бурак, 1987, 68–69].

26Ная¢насць двух кампанента¢ не размяжо¢вае выражэнне лекс³чнага ³ граматыч- нага значэння¢ у простым дзеясло¢ным выказн³ку, а, як прав³ла, друг³ элемент па¢тарае граматычныя паказчык³ першага ц³ / ³ дадае нейкае лекс³чнае адценне.

72

У якасц³ такога кампанента выступаюць:

а) асабовыя формы дзеяслова абвеснага, загаднага (з часц³цам³ хай, няхай, давай(це), глядз³) ³ ¢ìî¢íàãà (ç ÷àñö³öàì³ áû, á) ëàäî¢: Па яблыку выспел³ зоры ³ падаюць з неба, як з дрэ¢ (А. П³сьмянко¢); Хай душа бал³ць, хай ачысц³ць боль (А. П³сьмянко¢); Да бляску двор зам¸¢ усходн³ вецер (ß. ßí³ø÷ûö); Ты глядз³ нап³шы мне л³ст; Шпак³ на ржышчы пералятаюць з загона на загон ча- родкам³, н³бы маленьк³я хмарк³ (². Пташн³ка¢);

б) анал³тычныя формы дзеяслова ¢ будучым (складаным) ³ прошлым (да¢ном³нулым) часе са звязкай áûöü: Жыве ³ будзе жыць Айчына <…> (С. Законн³ка¢); Бы¢ падума¢, што кветк³ пад акном прадае Гелена (В. Карамаза¢);

в) спалучэнне розных форма¢ дзеяслова¢, што выражаюць адно паняцце: Íàø ãàäç³íí³ê адц³ка¢-адтака¢, цень былога блукае м³ж дрэ¢ (А. П³сьмянко¢); ²дзеш-брыдзеш па гулкай вул³цы з такою сумнай галавой (С. Законн³ка¢); Æûëà-áûëà ¢ пушчы варона (Я. Пархута); Äîìà ÿíû ñòàë³ жыць-пажываць у згодзе ды ¢ ладзе

(Казка); г) па¢торы аднаго ³ таго дзеяслова ц³ аднакарэнных дзеясло-

âà¢: Усе хваляць яе не нахваляцца (Казка); Заварожвае рака. Яна плыве ³ плыве, ³ ¢дзень, ³ ¢ночы, вакол ус¸ мяняецца, а яна, ра¢надушная, плыве ³ плыве. Як жыцц¸ (Л. Арабей); Аднак мяцел³ца ³ не думала сун³мацца – сыпала ³ сыпала (А. Рыбак);

ä) ³íô³í³òû¢: Хлус³ць, ³лгаць – значыць н³ сябе, н³ людзей не паважаць (народн.); Прысе¢шы побач на ла¢цы каля хаты, я хаце¢ таксама пагладз³ць сабачку, а ¸н – брахаць ³ кусацца (Я. Брыль); е) усечаныя дзеясло¢ныя формы (экспрэс³¢ныя): З гуменца бацька øóñü ó õàòó (Я. Колас); Кавал³ ñòóê äû ãðóê – выкавал³ тры новыя булавы (Казка); Яечка скац³лася, òðàõ! – ³ разб³лася; За нaры зачап³¢ся, плясь! – павал³¢ся (À. ßê³ìîâ³÷); ² – ñêîê Æàáî-

цька смела ды ¢ каля³ну села (К. Крап³ва); ж) устойл³выя спалучэнн³ ³ фразеалаг³змы: Здавала ëåòà ïà¢-

намоцтвы ³ адлятала ¢далячынь (А. П³сьмянко¢); Адшчырава¢ пчал³ным звонам л³пень, ³ жн³вень вырай на крыло падня¢ (С. Законн³ка¢); Óæî ãàäû на восень х³ляць, хада мая – ус¸ цяжэй

(П. Макаль); Âàäç³ì пайшо¢ на папра¢ку (Т. Бондар); À êàë³ ¸í ³ öÿáå вакол пальца абв¸¢? (Ê. Êðàï³âà); Не спал³ ¢ шапку ³ польск³я патры¸ты (М. Гарэцк³);

з) асабовая форма дзеяслова са спалучэннем вазьм³ ды ³ (дый)

(уласц³вая гутарковай мове): Вазьм³ ды ³ зраб³ сам; Злыя людз³ вазьм³ ³ дакажы палячцы (М. Гарэцк³).

73

Саста¢ны дзеясло¢ны выказн³к уключае два абавязковыя кампаненты: ³нф³н³ты¢, што з’я¢ляецца носьб³там асно¢нага лекс³чнага значэння, ³ дапаможны кампанент, як³ перадае граматыч- нае значэнне ³ дадатковыя адценн³ лекс³чнага.

Ускладненне дадатковым³ значэнням³ праз дзеясло¢ную звязку (ц³ яе субстытут) можа быць трох тыпа¢:

фазавае (пачатак, працяг ³ канец дзеяння): пачаць, стаць, пусц³цца, працягваць, застацца, скончыць, перастаць, к³нуць ³ ³íø.: Óæî äçå-í³äçå ç äóáî¢ ïàö³õó пачал³ падаць àäç³íîê³ÿ ë³ñòû

(П. Пестрак); ß ê³íó¢ñÿ çá³ðàöü сшытк³ (Ô. ßíêî¢ñê³); ßðàø скончы¢ распытваць пра здаро¢е ³ змо¢к (². Шамяк³н); У нейк³ момант Лера перастала слухаць (Т. Бондар);

мадальнае (неабходнасць, здольнасць, жаданне, намер, ³мкненне ³ да т. п.), што перадаецца праз адпаведныя дзеясловы ³ прэдыкаты¢ныя прыметн³к³ ³ дзеепрыметн³к³: хацець, магчы, мус³ць, ³мкнуцца, старацца, намагацца, наважвацца, спрабаваць; рад, абавязаны, вымушаны, пав³нен ³ ³íø.: ß хаце¢ дастаць з неба зорку ³ ап¸к сабе рук³ (А. П³сьмянко¢); Слухаю дрэвы, што прагнуць хутчэй апрануцца (А. П³сьмянко¢); Першыя жа¢рук³ спрабавал³ цягнуць сваю адвечную песню – без пачатку ³ канца (А. Карпюк); ß ¢æî бы¢ гатовы ³сц³ на нараду, але да пачатку яе заставалася яшчэ з гадз³ну (Ô. ßíêî¢ñê³);

эмацыянальнае (ацэнка асно¢нага дзеяння), што выражаецца праз дзеясловы люб³ць, баяцца, марыць, летуцець, спяшацца, ненав³дзець ³ ³нш., а таксама ацэначныя назо¢н³к³ тыпу: аматар, ахвотн³к, мастак, майстра, не зломак ³ ³íø.: Зямля не люб³ць пуставаць – жадае быць жыцц¸вым полем (Я. Колас); ßê ¸í мары¢ прывезц³ ¢ пал³ Беларус³ хоць бы частку таго, чым кв³тне¢ Лен³нград (Ï. Áðî¢êà); ß спяша¢ся абтрасаць з сабраных сшытка¢ ваду (Ô. ßíêî¢ñê³); «Âû не аматар адгадваць», – сказала Ядв³ся (Я. Колас); ² майстар бы¢ дзяцюк åñö³ гэтыя абаранк³ (З. Бядуля); ¨í íå ëþá³¢ ë³÷ûöü äà òðîõ у той жахл³вы, страшны год (А. П³сьмянко¢).

Разам з тым мэтазгодна нагадаць, што ³нф³н³ты¢, як³ ¢ваходз³ць у склад саста¢нога дзеясло¢нага выказн³ка, называецца суб’ектным, пакольк³ ¸н (разам з дапаможным кампанентам)

74

абазначае дзеянне суб’екта-дзеяча. Кал³ ж дзеянне, што перадае ³нф³н³ты¢, адрасуецца ³ншаму суб’екту, то ³нф³н³ты¢ квал³ф³куецца як аб’ектны, а таму ¢ сказе ¸н з’я¢ляецца не кампанентам выказн³ка, а дапа¢неннем. А пры дзеясловах са значэннем руху выкарысто¢ваецца ³íô³í³òû¢ ìýòû, ³ ¸н таксама не ¢ваходз³ць у склад выказн³ка, а вызначаецца як акал³чнасць мэты. Пара¢н.:

Вучн³ мус³л³ ведаць радавод полацкай дынасты³, важныя падзе³ з м³ну¢шчыны княства ³ ¢сяго ¢сходняга славянства (Ó. Àðëî¢); Аляксей Пыс³н ра³¢ вучыцца роднай мове ¢ вясковых жанчын. Ра- ³¢ вывучаць не тольк³ лекс³ку, якая ¢ ³х багацейшая ³ чысцейшая, чым у мужчын, але ³ ¢весь адмысловы склад ³ лад ³хняй гаворк³ (А. П³сьмянко¢); Маладая ³гумення папрас³ла бацьку прыслаць да яе малодшую сястру ¢ навучанне грамаце, а потым таемна пастрыгла здольную вучан³цу ¢ манашк³ (Ó. Àðëî¢); У 1187 годзе, рыхтуючыся да прыступу Ерусал³ма, султан Саладз³н за выкуп дазвол³¢ хрысц³янам пак³нуць горад разам са сва³м³ рэл³кв³ям³ (Ó. Àðëî¢); Паеха¢ Лявон дачк³ даведацца (ßäâ³ã³í Ø.); Спын³¢ся на павароце перадыхнуць (Ô. ßíêî¢ñê³); Яна схамянулася, хутка выйшла ¢ кухню гаспадарыць <…> (². Мележ); ß

прыходжу паслухаць св³тальную мудрасць дубровы (П. Макаль).

Саста¢ны ³менны выказн³к уключае таксама два абавязковыя кампаненты: ³менную частку, якая з’я¢ляецца носьб³там асно¢нага лекс³чнага значэння, ³ дапаможны кампанент-звязку, што перадае перадус³м граматычнае значэнне, а таксама дадатковыя адценн³ лекс³чнага.

У якасц³ ³ м е н н а й ч а с т к ³ могуць быць:

³мя (назо¢н³к, прыметн³к, л³чэбн³к, займенн³к),

дзеепрыметн³к,

прысло¢е,

спалучэнн³ сло¢.

Д з е я с л о ¢ н у ю з в я з к у выражаюць:

незнамянальны, ц³ адцягнены, дзеясло¢ (нулявы альбо матэрыяльна выражаны): быць (бы¢ – будзе – бы¢ бы – будзь – няхай будзе), íàïð.: Расставанне – за¢жды падарожжа ¢ нязнанае, а не на плаху (П. Макаль); У кожнага зорка ñâàÿ, кожнаму кубак íàë³òû (С. Законн³ка¢); Жыцц¸ – гэта вельм³ цяжка, // Асабл³ва кал³ па-новаму (А. Камоцк³); Å¢ôðàñ³í³íûì ун³верс³тэтам была

75

тагачасная л³таратура (Ó. Àðëî¢); Жонка была на пятым месяцы цяжарнасц³ (Л. Арабей); ¨н наогул áû¢ вельм³ õóòê³ íà ñë¸çû

(Ó. ßãî¢äç³ê);

па¢знамянальныя дзеясловы (з больш канкрэтным значэннем): стаць, бываць, раб³цца, здавацца, л³чыцца, называцца, станав³цца ³ ³íø.: dzìà ¢ òîé ãîä выдалася марозная, ветраная (Т. Супранов³ч); А медс¸стры ды ¢рачых³ Ла¢рэна л³чыл³ за бацьку (А Карпюк); Æûöö¸ здаецца не так³м вял³к³м, як у маленстве некал³ ¢я¢ля¢ (С. Законн³ка¢);

знамянальныя (дзеясловы, што здольныя спалучацца з ³меннай прэдыкаты¢най часткай27): бегчы, вяртацца, глядзець, стаяць, сядзець, жыць, працаваць, прыехаць ³ ã. ä.: Восень ста³ць залатая ³ íà çÿìë³ ³ ¢ äóøû (С. Законн³ка¢); Раней ³ дождж ³шо¢ духмяны (А. П³сьмянко¢); Мы верасень гэты назвал³ шчасл³вым

(П. Панчанка).

Складаны выказн³к мэтазгодна вылучаць у тых выпадках, кал³ адначасова спалучаюцца элементы саста¢нога дзеясло¢нага ³ ³меннага выказн³ка¢, напр.: Л³таратар пав³нен быць вельм³ чулы да слова (Я. Скрыган); А чалавек пав³нен быць гаспадаром, мець родны край, сваю зямлю ³ ¢ласны дом (С. Законн³ка¢); Зямля не люб³ць пуставаць – жадае быць жыцц¸вым полем

(Я. Колас); Мэтазгодна нагадаць ³ адметныя формы выражэння паз³цы³

выказн³ка ¢ беларускай мове.

Спецыф³чна беларускай мо¢най канструкцыяй з’я¢ляецца такое выказванне, што будуецца на аснове выказн³ка, утворанага дзеясловам у форме прошлага часу ³ гэткай жа формы дапаможнага дзеяслова быць: Анюта áûëà òðîõ³ за³кнулася ÿìó, êàá ³øî¢ æûöü äà ³õ, àëå äçå òàì… (Т. Супранов³ч). Так³ выказн³к абазна- чае да¢ном³нулае дзеянне або дзеянне, якое не было даведзена да канца ц³ не дало жаданага вын³ку; дапаможны дзеясло¢, як ³ асно¢ны, каардынуецца з дзейн³кам у родзе ³ л³ку: В³даць, той, хто вычарава¢ яе з мармуру, паабяца¢ бы¢ äà ÿå вярнуцца (Ì. Òàíê); Рыбак спярша хаце¢ бы¢ выскачыць за дзверы, ды зно¢ вярну¢ся з³рнуць у акно (В. Быка¢). Форма дзеяслова áûöü у такога кшталту выказн³ках можа ¢жывацца ³ ¢ н³як³м родзе, незалежна ад роду асно¢нага дзеяслова (набывае пры гэтым фукцы³ часц³цы):

27М³ж тым апошн³м часам так³я спалучэнн³ квал³ф³куюць не як саста¢ны ³менны выказн³к, а як просты дзеясло¢ны ³ дуплекс³¢, што нам³нуе сабой ³менную прэдыкаты¢ную частку (гл. с. 91).

76

Ìàö³ òàäû затрымалася было ¢ â¸ñöû (З. Бядуля); <…> але й яго нястрымны голас было зрыва¢ся ³ дрыжэ¢ (Ï. Áðî¢êà).

У склад выказн³ка можа ¢ключацца мадальны дзеясло¢ мецца (мець) у рол³ звязк³ са значэннем намеру або пав³ннасц³: Было свята... Ме¢ся ¢начы прыехаць з Масквы пан (М. Гарэцк³); Лявон ме¢ся паехаць у школу на посную куццю перад Вадохрышча- м³ <…> (М. Гарэцк³); Ноч жа, Богу дзякаваць, мае быць добрая

(Я. Скрыган).

Кадыф³каванай формай прыметн³ка¢ ³ дзеепрыметн³ка¢, што займаюць паз³цыю выказн³ка, з’я¢ляецца ³х по¢ная форма: У познюю восень вада пад мастком чыстая ³ халодная (К. Чорны); Капкан ужо засыпаны снегам (Э. Самуйл¸нак).

Кал³ прыметн³к³ ³ дзеепрыметн³к³ выкарысто¢ваюцца ¢ складзе выказн³ка са звязкай (быць, здавацца, раб³цца, стаць ³ пад.), то яны маюць форму назо¢нага склону (нават пры выражэнн³ ча- совай прыметы): Той дзень бы¢ ц³х³, хмурны, сух³ ³ ц¸плы (К. Чорны); Вярну¢ся хлопец, але заста¢ся худы, нязграбны, вуглаваты

(Л³М), хаця сустракаецца ³ форма творнага склону: Яна здалася занадта маладой, занадта капрызна-прыгожай (˳Ì).

Характэрнай асабл³васцю выказн³ка ¢ беларускай мове з’я¢ляецца акты¢нае выкарыстанне ¢ яго структуры назо¢н³ка¢ у назо¢ным склоне, творным беспрыназо¢н³кавым ³ в³навальным з прыназо¢н³кам çà, кал³ яны квал³ф³куюць асобу па роду яе дзейнасц³. Так³я формы назо¢н³ка¢ могуць быць як з вербальна прадста¢ленай звязкай (быць, з’я¢ляцца, л³чыцца, станав³цца ³ пад.), так ³ з нулявой, напр.: Мой прадзед бы¢ скрыпач – ¸н выкраса¢ ³ смех, ³ плач (А. П³сьмянко¢); У суседн³м сельсавеце жанчына – старшын¸ю (З. Бядуля); А ¸н заста¢ся ¢ старой Ман³най хаце за гаспадара («Маладосць»).

Канструкцыя з прыназо¢н³кам çà наро¢н³ са значэннем ‘быць к³мсьц³’, называючы род дзейнасц³, занятка¢, прафес³ю, можа мець ³ значэнне ‘быць замест каго-небудзь’ (адрознасць семантык³ вын³кае з канс³туацы³): Мы выбрал³ яго за брыгадз³ра (К. Чорны); ² пал³чыл³ ¢се Асла за шышку (Ê. Êðàï³âà).

Праблема каардынацы³ дзейн³ка ³ выказн³ка

Дзейн³к ³ выказн³к у сказе ¢заемна суадносяцца: яны звязаныя пам³ж сабой сэнсам, граматычна ³ фармальна прыпадабняюцца адз³н да аднаго: Прашуме¢ каршун. Узв³¢ся сокал. Дыхае

77

расою сенажаць. Зам³рае лецейка. Высока зоры прахалодныя зв³няць (ß. ßí³ø÷ûö).

Аднак у беларуск³м мовазна¢стве няма адз³нства погляда¢ на граматычную сувязь пам³ж гало¢ным³ членам³ двухсаста¢нага сказа, бо адны квал³ф³куюць яе як д а п а с а в а н н е (Я. Ф. Карск³, Я. Л¸с³к, М. ². Гурск³, Ц. П. Ламц¸¢, А. Я. Супрун, ². К. Германов³ч, В. У. Ляп¸шк³н ³ ³нш.), друг³я – як к а а р д ы н а ц ы ю (Л. ². Бурак, Л. П. Падгайск³, Т. П. Бандарэнка, М. С. Я¢нев³ч, П. У. Сцяцко ³ ³нш.), трэц³я – як п р э д ы к а т ы ¢ н у ю с у в я з ь [Лепеша¢, 2002, 184].

Дапасаванне як сувязь падпарадкавальная прадугледжвае аднабаковую залежнасць адной с³нтаксемы ад ³ншай, а каардынацыя

грунтуецца на ¢заемаабумо¢ленасц³ ³ ра¢напра¢насц³ абодвух кампанента¢ прэдыкаты¢най асновы. «Каардынацыя (лац. co(n) – разам + ordinatio – ‘размяшчэнне па парадку’) – сувязь пам³ж дзейн³кам ³ выказн³кам, якая мае характар узаемнага дапасавання або ¢заемнага падпарадкавання» [Сцяцко, 1990, 66]. Думаецца, што пераважная частка ¢с³х выказвання¢ якраз будуецца на сувяз³ каардынацы³, ³ тольк³ ¢ вызначанай колькасц³ граматычных асно¢ выразна прасочваецца абумо¢ленасць граматычнай формы выказн³ка семантыкай ³ граматычным значэннем дзейн³ка, перадус³м пры колькасна-³менных спалучэннях ³ нязменных словах.

Як прав³ла, фармальнае прыпадабненне дзейн³ка ³ выказн³ка не выкл³кае цяжкасцей, але ¸сць ³ праблемныя выпадк³. У першую чаргу гэта датычыць канструкцый, як³я змяшчаюць «колькасны дзейн³к» (А. Я. Супрун), што мае значэнне множнасц³, г. зн. у яго склад уваходз³ць л³чэбн³к ц³ спалучэнне л³чэбн³ка з назо¢н³кам, ³ таму дапасаванне адбываецца не паводле формы, а паводле сэнсу. «Гэта абумо¢лена ¢ значнай меры тым, што ¢ формах дапасавання пав³нны так або ³накш адб³цца аднос³ны л³чэбн³ка да л³ку ³ роду, а гэтыя граматычныя катэгоры³ л³чэбн³ка¢ зазнавал³ ¢ працэсе эвалюцы³ л³чэбн³ка¢ найбольшыя змены» [Супрун, 1972, 265]. У сучаснай беларускай мове л³чэбн³к, за выклю- чэннем адз³нкавых сло¢, не мае н³ катэгоры³ л³ку, н³ катэгоры³ роду, таму пры колькасным дзейн³ку ³ наз³раецца ваганне ¢ граматычных формах л³ку выказн³ка – т. зв. тэндэнцыя да нейтрал³зацы³ л³ку выказн³ка. Сам³ даследчык³ канстатуюць: «Тут спосаб дапасавання настольк³ ня¢стойл³вы, што ¢ адным ³ тым жа сказе пры адным ³ тым жа дзейн³ку магчыма дваякае дапасаванне: Часць салдат пайшла ¢перад, а рэшта разышл³ся па хатах

(Я. Колас)» [Гурск³, 1939, 27] або: «амаль усе л³чэбн³к³ дапуска-

78

юць пры сабе выказн³к як у адз³ночным, так ³ ¢ множным л³ку» [Супрун, 1972, 269]. Разам з тым статыстычны падл³к ³ пара¢нанне з ³ншым³ ¢сходнеславянск³м³ мовам³ дазвол³л³ А. Я. Супруну выяв³ць пераважнасць ва ¢жыванн³ адной з л³кавых форма¢ пры колькасным дзейн³ку ¢ беларускай мове. Вучоны прыйшо¢ да высновы, што на гэта ¢плывае найперш характар л³чэбн³ка, як³ ¢ваходз³ць у склад дзейн³ка, а таксама парадак размяшчэння выказн³ка: прэпаз³цыя ц³ постпаз³цыя адносна дзейн³ка.

М н о ж н ы л ³ к выказн³ка за¢с¸ды (!) выкарысто¢ваецца пры:

ë³÷ýáí³êàõ абодва, абедзве, абое: Абодва прас³л³ся ¢ атрад ³ расказвал³ ïðà ñÿáå – ÿê íà äóõó (Ô. ßíêî¢ñê³); Àáîå сур’¸зныя, то¢стыя, габардз³нныя сядзяць ó ê³íî (Я. Брыль). Аддаецца яму перавага ³ пры:

ë³÷ýáí³êàõ два, тры, чатыры: Пачул³ся два дзядзькавы стрэлы (À. Æóê); Чатыры лодк³ прыйшл³ да берага амаль праз гадз³ну (Я. Брыль); У а¢тобусе пуставал³ два крэслы (Ф. Янко¢ск³). Але (!) у часавых канструкцыях з дзеясловам³ са значэннем ‘прайшло, м³нула’ ³ дзеясловам заставалася выкарысто¢ваецца адз³ночны л³к выказн³ка: М³нулася ÿø÷ý äâà ãàäû <…>

(Ó. Àðëî¢); Прайшло тры тыдн³; Засталося чатыры гадз³ны;

зборных л³чэбн³ках: À трое павярнул³ ³ папраставал³ па плошчы да шчодра асветленага помн³ка па няда¢няй цяжкай вайне ³ вял³кай, такой цяжкай перамозе (Ô. ßíêî¢ñê³); Чацв¸ра не зводз³л³ л³хтарыка¢ з лодак, лодачн³ка¢ (Ô. ßíêî¢ñê³); ² пя- ц¸ра рушыл³ (Ф. Янко¢ск³). Кал³ ж выказн³к знаходз³цца ¢ прэпаз³цы³, то магчымы ³ адз³ночны л³к: Прыйшло íà ñõîä трое старых (Т. Хадкев³ч).

А д з ³ н о ч н ы л ³ к пераважае пры дзейн³ку, у склад якога ¢ваходзяць:

неазначальна-колькасныя словы больш, менш, многа, мала, багата, шмат, кольк³, стольк³ ³ ïàä.: Ѹëåòà прыляцела шмат шпако¢ (Ñ. Øà¢öî¢); Падышло больш студэнта¢ (У. Карпа¢); Прайшло некальк³ хв³л³н (Ю. Станкев³ч); Сабралася багата людзей (М. Лынько¢). Што датычыць некальк³, то А. Я. Супрун адзначае тут ³стотную ролю парадку кампанента¢: кал³ выказн³к перад дзейн³кам, то – адз³ночны л³к, а кал³ наадварот, то – множны:

Прайшло некальк³ чародак, але таксама дал¸ка, над самаю сярэдз³наю возера (À. Æóê); Узв³лося некальк³ чорных дымных ракет

(М. Лынько¢), але: Некальк³ танка¢ прарвал³ся ¢ ëåñ (К. Гурск³). Паралельна такому меркаванню ³снуе ³ ³ншы пункт гледжан-

ня на праблему дапасавання выказн³ка да колькаснага дзейн³ка.

79

¨н дэтал¸ва ап³саны ¢ акадэм³чнай граматыцы (1966) (а¢тар раздзела ². К. Германов³ч) ³ паслядо¢на прасочваецца ва ¢с¸й вучэб- на-навуковай л³таратуры (падручн³к³ Л. ². Бурака, М. С. Я¢нев³ча

³П. У. Сцяцко, М. Я. Ц³коцкага ³ ³нш.). Паводле гэтай канцэпцы³, х³станн³ ва ¢жыванн³ форма¢ л³ку выказн³ка абумо¢лены найперш лекс³чным значэннем самога выказн³ка ³ адуша¢л¸насцю / неадуша¢л¸насцю дзейн³ка. Як прав³ла, множнаму л³ку выказн³ка аддаецца перавага пры акты¢ным дзеянн³, адз³ночнаму – пры перадачы стану ц³ пас³¢нага дзеяння, пераважае множны л³к

³тады, кал³ дзейн³к абазначае асоб альбо жывых ³стот, кал³ ж неадуша¢л¸ныя прадметы – адз³ночны л³к выказн³ка [Германов³ч, 1966, 321–323; ߢíåâ³÷, Сцяцко, 1987, 44–45; Ö³êîöê³, 1995,

165–167]. Для большай нагляднасц³ гэты падыход можна адлюстраваць праз табл³цу (табл. 9).

Òàáë³öà 9

ДАПАСАВАННЕ ВЫКАЗН²КА ДА КОЛЬКАСНАГА ДЗЕЙН²КА

80

Апошн³м часам навуко¢цы канстатуюць, што ¢ так³х канструкцыях пад уплывам гутарковага ма¢лення ¢с¸ большае пашырэнне атрымл³вае т э н д э н ц ы я с э н с а в а г а д а п а с а в а н н я выказн³ка да колькаснага дзейн³ка, г. зн. выказн³к набывае форму множнага л³ку, бо дапасуецца не да формы гало¢нага слова ¢ колькасна-³менным спалучэнн³, а перадае л³к рэальна дзеючых асоб [Бандарэнка, 1993, 65]. На аснове анал³зу фактычнага матэрыялу, выбранага з твора¢ ². Шамяк³на, даследчыца канстатуе, што выкарыстанне выказн³ка¢ пры такога кшталту спалучэннях звязана «не з акты¢насцю дзеяння, а з больш шырокай семантыч- най катэгорыяй – канкрэтнасцю» [тамсама, 70], а таксама з сам³м характарам паведамлення: у выказваннях вын³ковага, статыстычнага характару – адз³ночны л³к, у сказах апавядальнага характару – множны [тамсама, 71].

У родзе выказн³к каардынуецца з дзейн³кам тольк³ пры абвесным ладзе дзеяслова прошлага часу адз³ночнага л³ку ³ дзеясловах у форме ¢мо¢нага ладу адз³ночнага л³ку. Праблема суаднесенасц³ роду выказн³ка ³ дзейн³ка можа ¢зн³кнуць у выпадках, кал³ дзейн³к выражаецца:

абрэв³ятурай;

запазычаным³ нязменным³ словам³;

словам³ са значэннем прафес³й, пасад, звання¢, роду занят-

êà¢.

81

Кал³ ¢ якасц³ дзейн³ка выступае абрэв³ятура, дастаткова ведаць яе апорнае слова, бо менав³та з яго родам каардынуецца форма выказн³ка: Перад Новым годам БЕЛТА перадало радасную нав³ну (БЕЛТА – беларускае тэлеграфнае агенцтва); Арган³завана ÒÁÌ (ТБМ – Таварыства беларускай мовы). Разам з тым ³снуе ³ пэ¢ная колькасць абрэв³ятур, як³я скланяюцца ¢ адпаведнасц³ са сва¸й граматычнай формай: Папер з БелВАКу яшчэ не было (БелВАК – Беларуская вышэйшая атэстацыйная кам³с³я); У с¸н- няшн³м Л³Ме змясц³л³ тваю нататку (Л³М – газета «Л³таратура ³ мастацтва»).

Запазычаныя нязменныя словы, што абазначаюць неадуша¢л¸ныя прадметы, належаць да н³якага роду, а таму ³ выказн³к мус³ць мець адпаведную граматычную форму: Замежнае турнэ ¢далося. ²нтэрв’ю не ладз³лася. Канструктарскае бюро размяшча- лася побач. Звонка л³лося аргентынскае танга. Запазычаныя назвы жывых ³стот, за рэдк³м выключэннем, маюць у беларускай мове мужчынск³ род, што перадаецца ³ формай выказн³ка: Пон³ асцярожна ¢зя¢ цукар з далон³. Кал³бры вылеце¢ з клетк³ (але: ²вас³ ляжала ¢ бляшанцы. Цэцэ была ¢ праб³рцы). Кал³ ж неабходна акцэнтаваць, што размова ³дзе пра самку, то выказн³к набывае форму жаночага роду: Пон³ прывяла маленькае жарабятка.

Што датычыць уласных геаграф³чных назва¢, то выказн³к каардынуецца ¢ сва³х граматычных формах з родавым паняццем, так, Хонсю – востра¢, Ýðû – возера, Тарту – горад, Дарданелы – ïðàë³¢, Ãîá³ – пустыня, Кракатау – вулкан, Ýéð – возера, Хуанхэ – ðàêà ³ ïàä.: Àëå Òá³ë³ñ³, ÿê ôåí³êñ, çíî¢ падыма¢ся, çíî¢ распра¢ля¢ крылле, зно¢ спява¢ сваю сала¢³ную песню (Á. ̳êóë³÷).

Пры абазначэнн³ асоб па роду занятка¢, прафес³³, званн³, пасадзе выказн³к мае форму мужчынскага роду незалежна ад таго, асобу мужчынскага ц³ жаночага полу называе дзейн³к, «пакольк³ адны прафес³³ прынята л³чыць пераважна «мужчынск³м³», а друг³я – пераважна «жаночым³», ³ ¢ назвах гэтых прафес³й няма паралельных марфалаг³чных сродка¢ для ¢казання на граматычны род – мужчынск³ або жаночы» [Булаха¢, 1959, 57]. Але кал³ ¢ такога кшталту спалучэннях выкарысто¢ваецца ¢ласнае ³мя, то выказн³к каардынуецца з ³м: Рэктар Баранава адкрыла ¢рачыстае пасяджэнне. У гутарковым жа ма¢ленн³ пры абазначэнн³ асоб жаночага полу выказн³к найчасцей выкарысто¢вацца ¢ форме жано- чага роду: прафесар за¢важыла, ³нжынер апавядала, аграном паказала, доктар абследавала.

82

Л²ТАРАТУРА

Абабурка, 1992: Абабурка М. В. Пара¢нальная граматыка беларускай ³ рускай мо¢. Мн.: Вышэйш. шк., 1992. 224 с.

Ан³чэнка, 1998: Ан³чэнка У. В. Беларуская мова: Дапам. для самаадукацы³. Мн.: Бел. навука, 1998. 206 с.

Бандарэнка, 1986: Бандарэнка Т. П. Гало¢ныя члены сказа // Беларуская граматыка: У 2 ч. Мн.: Навука, 1986. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 122–131.

Бандарэнка, 1993: Бандарэнка Т. П. Варыянтнае дапасаванне выказн³ка да дзейн³ка колькасна-³меннага спалучэння ¢ творах ². Шамяк³на // Бел. л³нгв³стыка. 1993. Вып. 42. С. 65–72.

Булаха¢, 1959: Булаха¢ М. Г. Двухсаста¢ны просты сказ // Курс сучаснай беларускай л³таратурнай мовы: С³нтакс³с. Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва, 1959. С. 36–57.

Бурак, 1987: Бурак Л. ². Сучасная беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 1987. 320 с.

Германов³ч, 1966: Германов³ч ². К. Гало¢ныя члены сказа // Граматыка беларускай мовы: У 2 ч. Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1966. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 251–329.

Гурск³, 1939: Гурск³ К. ². Асабл³васц³ дапасавання дзейн³ка да выказн³ка // С³нтакс³с беларускай мовы. Мн.: Выд-ва АН БССР, 1939. С. 26–30.

Карский, 1956: Карский Е. Ф. Белорусы. Язык белоруского народа. М.: Изд-во АН СССР, 1956. Вып. 2–3. С. 321–392.

Клюса¢, 1972: Клюса¢ Г. Н. Уводз³ны // Клюса¢ Г. Н., Юрэв³ч А. Л. Су- часная беларуская пунктуацыя. Мн.: Вышэйш. шк., 1972. С. 3–46.

Лепеша¢, 2002: Лепеша¢ ². Я. Каардынацыя, дапасаванне ц³ нешта ³ншае // Лепеша¢ ². Я. Сучасная беларуская л³таратурная мова: спрэчныя пытанн³: Дапаможн³к. Гродна: ГрДУ, 2002. С. 182–185.

˸ñ³ê, 1926: Л¸с³к Я. Сынтакс беларускае мовы. Менск: Дзярж. выд-ва Беларус³, 1926. 255 с.

Ломтев, 1956: Ломтев Т. П. Грамматика белорусского языка. М.: Учпедгиз, 1956. 336 с.

Ëÿï¸øê³í, 1989: Ляп¸шк³н В. У. Гало¢ныя члены сказа // Беларуская мова: С³нтакс³с. Пунктуацыя / Пад рэд. Я. М. Адамов³ча. Мн.: Вышэйш. шк., 1989. С. 39–59.

Ëÿï¸øê³í, 1998: Ляп¸шк³н В. У. Гало¢ныя члены сказа // Беларуская мова: У 2 ч. / Пад рэд. Л. М. Грыгор’евай. Мн.: Вышэйш. шк., 1998. Ч. 2: С³нтакс³с. С. 30–47.

Михневич, 1990: Михневич А. Е. Согласование сказуемого с подлежащим // Кривицкий А. А. и др. Белорусский язык для говорящих по-русски. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. С. 252–254.

Рабчинская, 1994: Рабчинская И. А. Функциональные резервы простого предложения. Мн.: Нар. асвета, 1994. 130 с.

Ðàãà¢öî¢, 2001: Рага¢цо¢ В. ². С³нтакс³с беларускай ³ рускай мо¢: Дыскус³йныя пытанн³. Мн.: Ун³верс³тэцкае, 2001. 199 с.

Сцяцко, 1990: Сцяцко П. У. ³ ³нш. Сло¢н³к л³нгв³стычных тэрм³на¢ / П. У. Сцяцко, М. Ф. Гул³цк³, Л. А. Антанюк. Мн.: Вышэйш. шк., 1990. 222 с.

83