ИНФОРМАЦИОННЫЙ_РЕСУРС__АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ_МАГИСТРАТУРА_2 / Я.Д.Григорович ПРИКЛАДНАЯ КУЛЬТУРОЛОГИЯ

9.УЗНА¡ЛЕННЕ ²НДЫВ²ДУАЛЬНАЙ

²ГРАМАДСКАЙ КАШТО¡НАСЦ² ЧАЛАВЕКА СРОДКАМ² МАСТАЦТВА

²ТВОРЧАГА САМАВЫЯ¡ЛЕННЯ

9.1. Фарм³раванне экз³стэнцыяльнага стану асобы пад уплывам стрэсавых парушэння¢

Важнай гал³ной навуковых веда¢, як³я складаюць прыкладную культуралог³ю, з’я¢ляюцца сацыякультурная адаптацыя, фарм³раванне спрыяльнага сацыяльна-культурнага асяродд зя. Адаптаты¢ная ³ кампенсатарная функцы³ культуры набываюць с¸ння асабл³вую значнасць. Справа ¢ тым, што сучасная сацы- яльна-культурная сiтуацыя ¢ свеце характарызуецца нараст аннем колькасцi гуман³тарных, экалагiчных i тэхнагенных катастр оф, ваенных канфлiкта¢ i сацыяльна-эканамiчных крызiса¢, як³я спараджаюць масавыя стрэсавыя парушэнн³ ¢ людзей.

На тэрыторы³ Беларус³ маецца таксама вял³кая колькасць патэнцыяльна небяспечных прадпрыемства¢ — а¢тамаб³льны, трактарны, х³м³чныя заводы, шахты, нафтаперапрацо¢чыя ком - плексы, маг³стральныя нафтаправоды ³ газаправоды, ваенныя аб’екты. Недал¸ка ад мяжы нашай кра³ны размешчаны атамныя электрастанцы³ — ²гнал³нская (Л³тва), Чарнобыльская (Укра³на) ³ Смаленская (Рас³я).

Найвялiкшай тэхнагеннай катастрофай ХХ ст. спецыялiсты лiчаць аварыю на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыi. Паводле падлiка¢, зробленых Мiжнародным агенцтвам па атамнай энергii (МАГАТЭ), мiль¸ны людзей у розных краiнах пацярпелi ад яе ¢здзеяння. Узровень радыеакты¢насцi ¢ многiх е¢рапейскiх краiнах павялiчы¢ся ¢ 100 разо¢ у пара¢наннi з натуральным фонам.

Каля 70 % радыеакты¢ных рэчыва¢, якiя паступiлi ¢ атмасферу Е¢рапейскай часткi СССР у вынiку катастрофы, прыпадае на тэрыторыю Беларусi.

У Беларусi ад вынiка¢ чарнобыльскай катастрофы пацярпел³ 27 гарадо¢ i 3221 населены пункт, дзе пражыва¢ 1 840 951 чалавек. Экалаг³чныя ³ тэхнагенныя катастрофы, а таксама маштабныя сацыяльна-пал³тычныя ¢зрушэнн³ змяняюць асно¢ныя параметры ¢стойлiвага развiцця грамадства на велiзарных тэрыторыях. Масавае перасяленне людзей, спыненне прамысловай, сельскагаспадарчай вытворчасцi, як i абмежаванае выкарыстанне прыродных рэсурса¢, з’я¢ленне пагрозы здаро¢ю мiль¸на¢ людзей, а таксама значныя эканамiчныя страты, парушэнне звыклага ладу жыцця, небяспека страты гiстарычнай i культурнай спадчыны ствараюць у Беларусi новую сацыяльна-культурную сiтуацыю. У пацярпелых ра¸нах наз³раецца адметная сацыяльна-пс³хал аг³чная ³ субкл³н³чная карц³на — стрэс. Паняцце “стрэс” першапачаткова выкарысто¢валася ¢ фiзiцы, дзе абазначала напружанасць, цiск на сiстэму. У гуманiтарных навуках яно абазначае ¢збуджэнне, напружанасць, якiя адчувае чалавек. Стан псiхiчнай напружанасцi

¢асобы можа ¢знiкаць у працэсе па¢сядз¸ннай дзейнасцi ¢ вельмi складаных умовах або пры надзвычайных абставiнах, напрыклад у час i пасля тэхнагеннай катастрофы.

Галандскiя псiхолагi М. i Б. Бакер вызначаюць стрэс як непажаданую фiзiялагiчную, псiхiчную i псiхаэмацыянальную рэакцыю, выклiканую сiтуацыяй, з якой асоба не змагла справiцца. Iмi шырока ¢жываецца тэрмiн “э¢стрэс”, пад якiм яны разумеюць карысную для здаро¢я напружанасць. Такi стан iснуе па¢сядз¸нна

¢большасцi людзей. Э¢стрэс вымушае чалавека дзейнiчаць, вызна- чаць аптымальныя спосабы вырашэння праблем. Негаты¢ны для здаро¢я напружаны стан называецца дыстрэсам.

Упершыню навуковае апiсанне псiхiчнага расстройства, выклiканага цяжкай псiхiчнай тра¢май, было зроблена англiйскiм ура- чом Э.Д.Эрыксанам у 1867 г. ¨н прааналiзава¢ стан хворых, якiя трапiлi ¢ аварыi на чыгунцы, i вылучы¢ шэраг агульных сiмптома¢ псiхiчнага расстройства: бяссоннiцу, аслабленне памяцi, увагi, адчуванне душэ¢нага дыскамфорту. Праблему тра¢матычнага стрэсу з розных бако¢ даследавалi нямецкi не¢ролаг Г.Апенгейм, швейцарскi вучоны Е.Стэйрлiн i iнш. Але глыбокае псiхааналiтычнае ¢сведамленне тра¢матычнага не¢розу адбылося дзякуючы даследаванням а¢стрыйскага ¢рача-псiхiятра i псiхолага З.Фрэйда, якi лiчы¢, што асно¢нымi прычынамi псiхiчных захворвання¢ з’я¢ляюцца нечаканасцi i страх. У першай палове ХХ ст.

праблемы посттра¢матычных стрэсавых парушэння¢ акты¢на распрацо¢вал³ амерыканскiя вучоныя Э.Лiндэман, В.Нiдэрланд , Р.Лiфтан, С.Леапольд, Н.Дзiлан. Даследаваннем псiхафункцыянальнага стану ¢дзельнiка¢ амерыкана-в’етнамскай вайны займа¢ся Б.Коладзiн. Аналiз, праведзены вучонымi Е¢ропы i ЗША, паказвае, што ¢ пацярпелых, нягледзячы на розны характар тра¢ма¢, назiраецца шэраг агульных сiмптома¢ псiхiчных захворвання ¢.

Высветлiлася, што стрэс з’я¢ляецца сапра¢дным бедствам грамадства. Па даных амерыканскiх вучоных, 2/3 наведвання¢ палiклiнiк выклiкана сiмптомамi, у аснове якiх знаходзiцца стрэ с. Большасць выпадка¢ часовай непрацаздольнасцi прыпадае на стрэс. Некаторыя амерыканскiя эканамiсты нават лiчаць, што ¢жо с¸ння стрэс абыходзiцца ЗША ¢ 150 млрд. долара¢ у год.

Да фактара¢, што выклiкаюць стрэс (стрэсара¢), адносяцца моцныя фiзiчныя i псiхiчныя тра¢мы, страта крывi, рэзкiя змены тэмпературы, шэраг фармакалагiчных уздзеяння¢. У развiццi посттра¢матычных стрэсавых расстройства¢ важную ролю адыгрываюць наступныя фактары: рапто¢насць i нечаканасць (вы бухi, катастрофы, стыхiйныя бедствы); жорсткасць дзеяння¢ (вайна , тэрарызм); псiхалагiчная або фiзiчная слабасць ахвяры; яе недастатковая сацыяльная падтрымка.

Так³м чынам, перад дзяржавай, грамадскiмi арганiзацыямi, прадпрыемствамi i ¢становамi культуры, адукацыi i навукi па¢- стала задача аказання сацыяльнай, псiхолага-педагагiчнай дапамогi пацярпеламу ад тэхнагеннай катастрофы насельнiцтву.

Вывучэнне вопыту псiхадыягностыкi i псiхакарэкцыi е¢рапейскiх краiн (Германii, Данii) паказвае, што там праблемы рэабiлiтацыi распрацо¢валiся медыцынскiмi навукамi i ¢ некаторай ступенi псiхалогiяй на стыку з медыцынай. У сучаснай сiтуацыi па¢стала задача стварэння комплексных праграм рэабiлiтацыi, якiя ¢ключалi б сiстэму розных па сваiх узро¢нях i задачах псiхалагiчных уздзеяння¢. Спецыяльная псiхалагiчная рэабiлiтацыя пацярпелых ад гуман³тарных ³ тэхнагенных катастроф павiнна быць шматбаковай, шматступеннай i разнастайнай.

У свеце ¢жо наз³раецца пэ¢ны вопыт арган³зацы³ пс³халаг³ч- най рэаб³л³тацыйнай дапамог³ дэзадапц³раванай асобе. Нягледзячы на асаблiвасцi кожнага в³ду сацыяльна-псiхалагiчнай дапамо гi, можна вылучыць агульныя асно¢ныя кiрункi i формы дзейнасцi. Гэта аказанне хворым псiхалагiчнай падтрымкi па пераадоленнi страху, актывiзацыя жыцц¸вай пазiцыi, лiквiдацыя рэнтных установак, творчая самарэалiзацыя, забеспячэнне iнтэнсi¢ных зносiн, псiхалагiчная асвета, сацыяльна-арганiзацыйная праца.

Вопыт жа, назапашаны ¢ нашай краiне i за мяжой, паказвае, што i культуралагiчныя, i псiхалагiчныя фактары адыгрываюць вялiкую ролю пры адаптацыi чалавека да неспрыяльных умо¢ жыцця. Псiхалагiчная адаптацыя з улiкам узрастання ролi яе культурных фактара¢ не менш важная, чым медыцынская прафiлактыка.

Даследаваннямi вучоных выя¢лена, што масавы сацыяльны стрэс выклiкае некалькi тыпа¢ адаптацыйных сiндрома¢. Найбольш пашыраныя з iх:

•павышаная саматызацыя трывожнага чакання, так званыя “¢ц¸кi ¢ хваробу”;

•засяроджванне на непрыемных перажываннях, якiя тра¢мiруюць псiхiку;

•абясцэньванне патрэбнасцей (так званая сацыяльна-псiха - лагiчная апатыя).

Названыя тыпы псiхiчных рэакцый спалучаюцца з ня¢стойлiвым, вельмi зменлiвым станам адаптацыйных працэса¢. У выпадку з’я¢лення новых або актуалiзацыi ранейшых трывожных уражання¢, перасцярогi, негаты¢нага чакання яны могуць трансфармавацца ¢ працэс дэзадаптацыi.

Аналiз псiхакарэкцыйнай работы цэнтра¢ i пункта¢ сацы- яльна-псiхалагiчнай дапамогi паказвае, што псiхалагiчная служба

¢апошн³ час выкарысто¢вае магчымасцi культуралагiчнай метадалогii.

9.2. Уплы¢ культуры на экз³стэнцыяльны стан свядомасц³ асобы

Карэннае змяненне ¢мо¢ жыццядзейнасцi, не толькi сацы- яльна-экалагiчных, але i сацыяльна-эканамiчных, сацыяльнакультурных, iстотна па¢плывала на лад жыцця i спосабы задавальнення асно¢ных патрэб насельнiцтва.

Асоба, якая фармiруецца ¢ такiх умовах, мае вострую патрэбу ¢ сацыяльна-псiхалагiчнай рэабiлiтацыi, у добра арганiзаванай рэадаптацыi да новых умо¢ жыццядзейнасцi. Да таго ж з дапамогай рэабiлiтацыi можна вярнуць чалавека ва ¢лонне сва¸й культуры i вiда¢ дзейнасцi, з якiх ¸н выключаецца па меры фармiравання псiхалагiчнага стрэсу.

У гэтых абставiнах важную ролю адыгрываюць культура i асаблiва мастацтва. Задача культуры, падкрэслiва¢ М.С.Каган, заключаецца ¢ тым, каб захаваць дасягненнi навукова-тэхнiчнага прагрэсу, але разам з тым пазбавiцца ад уласцiвай яму тэндэнцыi

да пачварнага разрастання утылiтарызму, iндывiдуалiзму, бездухо¢насцi i вылучыць у якасцi прыярытэта¢ маральныя i эстэтычныя кашто¢насцi i iдэалы. У духо¢най вытворчасцi культура выконвае шэраг функцый, якiя неабходныя для рэгуляцы i грамадства, чалавека i яго дзейнасцi. Полiфункцыянальнасць культуры адзначаюць мног³я вучоныя. Яны па-рознаму вызна- чаюць, класiфiкуюць i апiсваюць сацыяльныя функцыi культуры. Але сярод асно¢ных функцый многiя сучасныя культуролагi вылу- чаюць кампенсатарную. А.С.Каргiн лiчыць, напрыклад, што гэтую функцыю выконваюць формы дзейнасцi, звязаныя з пазiцыяй асобы ¢ грамадстве, а таксама формы адпачынку i псiхiчнай разрадкi. Б.С.Ераса¢ пад кампенсатарнай функцыяй разумее дзейнасць, якая забяспечвае розныя формы духо¢най i псiхалагiчнай разрадкi, ухiленне ад рэальных цяжкасцей i адпачынак ад жыцц¸вых праблем.

Некаторыя культуролагi не ¢жываюць паняцця “кампенсатарная функцыя”, а карыстаюцца тэрмiнам “рэкрэацыйная дзейнасць”. Толькi ва ¢мовах сацыяльна ¢стойлiвага грамадства, якое забяспечваецца дзякуючы эканамiчнаму росту i справядлiваму размеркаванню нацыянальнага прадукту, сацыяльныя iнстытуты здольныя ствараць сiстэму форма¢, традыцый i звычая¢, што рэгламентуюць спосабы зняцця псiхiчнай напружанасцi ¢ людзей. Такiмi формамi з’я¢ляюцца гульнi, спорт, масавае мастацтва, вячоркi, пiкнiкi, разнастайныя хобi i iнш. Важнейшую ролю адыгрываюць святы, правядзенне якiх прадугледжвае стварэ нне атмасферы раскаванасцi i творчасц³. Ва ¢мовах жа глабальных сацыяльных зруха¢ сацыякультурным установам неабходна клапацiцца не столькi аб арганiзацыi вольнага часу i адпачынку, колькi аб стварэннi асаблiвай сферы, у якой бы падтрымлiвалiся часовыя нiшы для эмацыянальна значнай рэалiзацыi тых чакання¢, якiя не могуць быць ажыцц¸¢лены на справе. Такую духо¢ную кампенсацыю чалавек можа атрымаць ад занятка¢ мастацкай культурай, творчай дзейнасцю, ад удзелу ¢ святах, фестывалях, конкурсах, ад зносiн з прыродай i г.д.

Кампенсатарная дзейнасць разлiчана ¢ асно¢ным на геданiстычна арыентаванага гледача, якi спадзяецца, што ¢спрыманне мастацтва не будзе патрабаваць ад яго асаблiвых намагання¢ i будзе адбывацца л¸гка, само па сабе. Сучасныя даследаваннi паказваюць, што сярод насельнiцтва прыкладна каля 50% геданiстычна арыентаваных людзей.

Культура ¢ гэтым выпадку павiнна стаць гаючай сiлай, здольнай вярнуць iндывiду цэласнасць: адчувальнага чалавека

зрабiць разумным, а рацыянальнага — эмацыянальным. На думку Гегеля, мастацтва iснуе як сапра¢дная творчасць i выконвае сваю вялiкую мiсiю да таго часу, пакуль яму ¢даецца пераадольваць сваiмi вобразамi негаты¢ны жыцц¸вы матэрыял, сцвярджаючы сiлу чалавечага духу. Яшчэ ¢ антычныя часы ¢знiкла меркаванне, што, нягледзячы на драматычныя i трагiчныя калiзii, творы мастацтва за¢с¸ды аказваюць ачышчальны эфект, гарманiзуюць страсцi i эмоцыi, асвятляюць душу чалавека. Так, Арыстоцель у вядомай “Паэтыцы” адзнача¢ выхава¢чае i ачышчальнае значэнне музыкi, дзякуючы якой людзi атрымлiваюць пал¸гку i вызваляюцца ад афекта¢, адчуваючы радасць.

Падобныя думкi выказва¢ i Л.С.Выгоцкi. Пад катарсiсам ¸н разуме¢ эмацыянальную рэакцыю, якая адбываецца ¢ двух супрацьлеглых кiрунках i ¢ завяршальным пункце, як бы ¢ кароткiм замыканнi, знаходзiць сва¸ заканчэнне. Вывучэннем працэсу мастацкага ¢спрымання займа¢ся нямецкi эстэтык Тэадор Лiпс, якi адзнача¢, што ¢спрыманне — гэта не пазнанне аб’екта, а своеасаблiвы катарсiс, якi дазваляе адчуць самакашто¢насць асабiстай дзейнасцi. Распрацо¢кай тэорыi мастацкага ¢здзе яння твора¢ выя¢ленчага мастацтва на асобу займалiся А.А.Патаб ня, М.А.Бярдзяе¢, Р.Арнхейм i iнш.

Прадста¢нiком эстэтычных тэорый ХХ ст. з’я¢ляецца Анры Бергсан, якi распрацава¢ канцэпцыю нерацыянальных перадумо¢ мастацкай творчасцi, дзе сцвярджае, што мастацтва здольнае паралiзаваць празмернае развiцц¸ рэфлексii i ¢ вынiку нейтралiзаваць страх чалавека перад жыцц¸м. Андрэ Мальро ¢ сваiх разважаннях зыходзi¢ з таго, што прырода мастацтва i яго асно¢ны сэнс заключаюцца ¢ ачалавечваннi чалавека. Сацыяльныя функцыi мастацтва адстойвалi Жан Поль Сартр i Альбер Камю. “Ня¢- ло¢ны i трывожны пошук, якi вядзе мастацтва, — сцвярджа¢ А.Камю, — змякчае лiхаманкавую напружанасць загнанага чалавека, дапамагае палюбiць гэты абмежаваны i смяротны свет”.

Такiм чынам, мастацкая культура адыгрывае адметную ролю ¢ iснаваннi i жыццядзейнасцi людзей, забяспечвае ¢ спалучэннi з рацыянальным кантынуумам неабходную цэласнасць быцця i стымулюе творчае выя¢ленне чалавека.

9.3.Карэкцыя пс³хафункцыянальнага стану асобы акты¢най ³ рэцэпты¢най музыкатэрап³яй

Выкарыстанне музыкi ¢ лячэбных мэтах (музыкатэрапiя) мае старажытную гiсторыю. Яшчэ ¢ “Каноне лекарскай навукi” Авi-

цэна сцвярджа¢, што музыка можа выкарысто¢вацца ¢ якасцi сродку вызвалення чалавека ад эмацыянальнага напружанн я i выратавання ад псiхалагiчнага надлому.

Дваццаць гадо¢ у польскiм горадзе Вроцлаве iснуе Iнстытут музычнай тэрапii. Iнстытут мае свае фiлiялы ¢ Варшаве, Гданьску, iншых гарадах. Эксперыментальна ¢стано¢лена: найлепшае ¢здзеянне на людзей, якiя знаходзяцца ¢ стане стрэсу, аказваюць творы I.Баха, Э.Грыга i Л.Бетховена. Псiхолагi многiх краiн свету адзначаюць дабратворны ¢плы¢ музыкi на хворых не¢розамi i шэрагам псiхiчных захворвання¢. Даследаваннi паказваюць: мелодыi, што ствараюць прыемны настрой, прыносяць чалавеку задавальненне, паскараюць яго пульс, павялiчваюць сiлу сардэчн ых скарачэння¢, панiжаюць артэрыяльны цiск, пашыраюць сасуды. У краiнах Е¢ропы вялiкая колькасць музыказна¢ца¢, псiхолага¢, псiхатэрапе¢та¢ займаюцца пытаннямi практычнага выкарыстання музыкi для зняцця псiхалагiчнага стрэсу. Створаны нават спецыяльныя музычныя праграмы, якiя транслiруюцца па рады¸ на прадпрыемствах, ва ¢становах.

Спецыфiчнай уласцiвасцю музык³ з‘я¢ляецца здольнасць ненавязлiва i разам з тым моцна ¢здзейнiчаць на асобу, выклiкаць глыбокiя рэакцыi. Музычнае мастацтва не толькi выя¢ляе суб‘екты¢ныя пачуццi iндывiда, але i з’я¢ляецца носьбiтам вялiкiх грамадскiх iдэй. Музыка дапамагае стварыць пэ¢ныя грамадскiя адносiны, уплывае на перакананнi чалавека i яго светапогляд. Вядома, што музычнае мастацтва ¢плывае не толькi на эмацыянальнае i эстэтычнае выхаванне, але i на пазнанне, эстэтычныя пачуццi i паводзiны чалавека, садзейнiчае камунiкацыi, умацо¢- вае чалавечыя адносiны. Душэ¢ныя ³мпульсы ³ пабуджэнн³, як³я ¢зн³каюць пры слуханн³ музык³, уплываюць на характар чалавека.

Чэшскiя музыкатэрапе¢ты З.Матэ¸ва i С.Машура падкрэслiваюць спецыфiчныя i унiкальныя магчымасцi мэтанакiраванага ¢здзеяння музыкi на змяненне псiхалагiчнага i саматычнага стану чалавека. Гэта ¢здзеянне не толькi ¢ невербальнай, разнастайнай па форме эмацыянальнай сувязi музыкi з чалавекам, але i ¢ спецыфiчным уздзеяннi рытму, мелодыi i гармонii, якiя складаюць аснову музыкi i пранiкаюць у глыбiню псiхiкi. Кожны музычны твор уя¢ляе сабой сiнтэз гэтых элемента¢. Чалавек непасрэдна рэагуе на рытмiчна-тактавы элемент працэсамi дыхання i кровазвароту, а працэсамi, што працякаюць ¢ вегетаты¢най нервовай сiстэме, i дзейнасцю рэцэптара¢ — на мелодыю.

Шырокiя магчымасцi лячэбнага ¢здзеяння музыкi на арганiзм чалавека паслужылi штуршком для ¢знiкнення новага навуков ага

кiрунку — музыкатэрапii як аднаго з лячэбна-выхава¢чых метада¢. Пад музыкатэрапiяй разумеецца псiхатэрапе¢тычны метад, якi выкарысто¢вае музычнае мастацтва ¢ якасцi лячэбнага сродку.

Тэорыя i практыка музыкатэрапii ¢ наш час вельмi разнастайныя. Гэтая галiна падрабязна i глыбока распрацавана i паста¢лена на клiнiчную i эмпiрычную асновы. Яна выкарысто¢- ваецца ¢ Галандыi, Данii, Германii, ²сландыi, ²спанii, Нарвегii, Фiнляндыi, Польшчы, Чэхii, Швецыi, ЗША, Расii i iншых краiнах свету. У заходнее¢рапейскiх краiнах i ЗША створаны таварыствы музыкатэрапе¢та¢. Шырока вядомая дзейнасць трох е¢рапейскiх музыкатэрапе¢тычных цэнтра¢, якiя шмат зрабiлi для развiцця музыкатэрапii: Лонданскага, Капенгагенскага i Ратэрдамскага. Музыкатэрапiя як вучэбны прадмет выкладаецца ¢ Венскай музычнай акадэмii, Гданьскай кансерваторыi i iншых е¢рапейскiх вышэйшых навучальных установах. Яе акты¢на выкарысто¢валi расiйскiя тэрапе¢ты В.А.Гiляро¢скi, Л.С.Брусiло¢скi, В.Ю.За¢- яла¢ i iнш.

Тэарэтыкi i практыкi лiчаць, што музыка ¢ пара¢наннi з iншымi вiдамi мастацтва валодае больш абстрактнымi i менш прадметнымi сродкамi выя¢лення, яны аказваюць непасрэднае i iнтэнсi¢нае эмацыянальнае ¢здзеянне. Музыка належыць да невербальнай формы камунiкацыi, але ¢ пэ¢най сферы пачуцця¢ i мiжасобасных зносiн яна больш рэзультаты¢ная, чым мо¢ныя зносiны. На падставе тэарэтычных уя¢лення¢ i вопыту мэтанакiравана выкарысто¢ваюцца разнастайныя магчымасцi акты¢най i пасi¢най музычнай камунiкацыi ад яе прасцейшых форма¢ i да самастойнай творчай iмправiзацыi, якая мае лячэбныя мэты.

Вызначаюць акты¢ную i рэцэпты¢ную музыкатэрапiю. Пад а к т ы ¢ н а й разумеецца тэрапе¢тычна накiраваная, акты¢ная музычная дзейнасць: узна¢ленне, фантазiраванне, iмправiзацыя з дапамогай чалавечага голасу i музычных iнструмента¢. Р эц э п - ты¢ная музыкатэрапiя прадугледжвае працэс успрымання музыкi з тэрапе¢тычнай мэтай. Яна можа iснаваць у камунiкаты¢най, рэакты¢най i рэгуляты¢най формах. Камунiкаты¢ная форма музыкатэрапii прадугледжвае сумеснае праслухо¢ванне музыкi, накiраванае на падтрыманне ¢заемных кантакта¢, узаемаразумення i даверу. Мэта рэакты¢най тэрапii музыкай — дасягненне катарсiсу. З дапамогай рэгуляты¢най формы музыкатэрапii можна дабiцца знiжэння нервова-псiхiчнай напружанасцi. У лекарскай практыцы найчасцей ужываецца рэцэпты¢ная музыкатэрапiя. Усе формы музыкатэрапii сваiмi спецыфiчнымi метадамi

i сродкамi ¢плываюць на людзей з сацыяльнымi, псiхiчнымi або саматычнымi адхiленнямi, дапамагаюць выхо¢ваць i перавыхо¢- ваць iх, падрыхто¢ваюць да стано¢чай адаптацыi ¢ нармальны х жыцц¸вых умовах.

ÓБеларусi назапашаны пэ¢ны вопыт выкарыстання музыкатэрапii па-за клiнiкай, у музыкатэрапе¢тычных цэнтрах, якiя створаны ¢ 90-я гады м³нулага стагоддзя пры санаторыях, школах, рэабiлiтацыйных пунктах. Даследчык музычнага мастацтва Беларусi А.².Смагiн л³чыць, што спевы аказваюць стано¢чы ¢плы¢ на дыханне, сардэчную дзейнасць, страваванне. ¨н адзначае лячэбнае ¢здзеянне спева¢ на дзяцей з псiхiчнымi, саматычнымi, рухальнымi, мо¢нымi i iншымi парушэннямi. Асаблiва карысныя групавыя спевы, якiя з‘я¢ляюцца дзейсным сродкам зняцця напружання , гарманiзацыi асобы дзiцяцi, даюць яму магчымасць заняць у групе выгаднае стабiльнае становiшча.

Музыкатэрапе¢там³ за¢важана, што эфекты¢насць спева¢ залежыць ад асяроддзя, адпаведнага атмасферы расслаблення, камфорту, непасрэдных знос³н ³ творчай радасц³ ад спева¢ у групе. Спосаб ³ формы спева¢ пав³нны быць прыемным³, разнастайным³ па выразнасц³. Гэтаму могуць садзейн³чаць музычная ³мправ³зацыя

³музычнае суправаджэнне, розныя камб³нацы³ спева¢ з рытм³чнай, светлавой с³гнал³зацыям³, групавым³ гульням³, музыкамаляваннем.

Найбольш эфекты¢нымi i папулярнымi сярод дзяцей i дарослых з’я¢ляюцца праграмы музычнай рэлаксацыi. На занятках выпрацо¢ваюцца свядомае i пачуцц¸вае ¢спрыманне рытму, здольнасцi псiхiчна i саматычна падпарадко¢вацца ¢плыву рытму музыкi. Эмоцыi, выклiканыя гарманiчным злiцц¸м рытму руха¢ з рытмам музыкi, разам з паступовым паглыбленнем iнтэнсi¢насцi псiхiчнага, саматычнага перажывання аказваюць непасрэднае стано¢чае ¢здзеянне, ствараюць спецыфiчныя ¢мовы для по¢нага расслаблення i змены псiхiчнага стану дзяцей, якiя перанеслi стрэсавую сiтуацыю.

Óзмесце музыкатэрапе¢тычнага практыкуму гульнi займаюць значнае месца. Пры дапамозе iх зместу рухальная энергiя вызваляецца i адначасова рэгулюецца. У музычна-рухальных гульнях гало¢ным невербальным стымулам з‘я¢лялася музыка з вызначальнай, рэгулюючай i каардынуючай сiлай музычнага рытму. Дзякуючы рэгулюючай сiле рытму музыка расслабляе i стымулюе ¢здзеянне на рухi ¢дзельнiка¢ гульнi, як³я адпавядаюць рытмам музыкi. Менавiта гэтым дасягаецца псiхiчная i саматычная рэлаксацыя.

Музычна-рухальныя гульн³ з‘я¢ляюцца крынiцай новых прыемных уражання¢, дзякуючы чаму ¢мацо¢ваецца агульная псiхiчная стабiльнасць.

Вопыт сацыяльна-псiхалагiчнай рэабiлiтацыi ¢ рэабiлiтацыйным цэнтры, якi створаны ¢ клiнiцы НД² радыяцыйнай медыцыны ¢ Аксака¢шчыне, сведчыць аб эфекты¢ным лячэбным уздзеяннi iгры на музычных iнструментах, рытмiчнага дэкламавання, якiя дапа¢няюць, развiваюць вакальную, музычна-рухальную, мо¢ную формы музыкатэрапii. Гало¢ная кашто¢насць яе — не толькi ва ¢себаковай актывiзацыi асобы, але i ¢ мэтанакiраваным лячэбнавыхава¢чым уздзеяннi на паталагiчна зменены рытм хворага з псiхiчнымi i саматычнымi парушэннямi. Хворым прапано¢валася групавая iгра на прымiты¢ных музычных iнструментах: барабанах, тымпанах, дра¢ляных бразготках, талерках, кастаньетах, маракасах, тамбурынах з талерачкамi i трохвугольнiках. У дал ейшым прымянялiся джазавы барабан, металафон, кларнет, бубен. Папярэдняе зна¸мства хворых з iнструментамi заключалася ¢ запамiнаннi iх назва¢, вызначэнн³ характару гучання, спосаба¢ пр а- вiльнай ³гры на iх. Для найлепшага засваення матэрыялу музыкатэрапе¢ты звярталiся да мо¢най дзейнасцi, адначасовай з гучаннем iнструмента. Хворы, у руках якога знаходзi¢ся iнструмент, iгра¢ на iм у рытме дэкламавання, уся група называла iнструмент. Гэтак жа арганiзо¢валася дэкламацыя вядомых верша¢ з выкарыстаннем розных музычных iнструмента¢.

Разам са спевамi, iгрой на музычных iнструментах у акты¢ную частку музыкатэрапii нярэдка ¢ключалася музыкамаляванне . Практыкi адзначаюць, што музыкамаляванне з‘я¢ляецца не толькi выразным сродкам, але i спосабам асэнсавання канфлiкта¢, якiя глыбока пранiкаюць у псiхiку дзяцей.

Для зняцця псiхiчнага напружання, развiцця фантазii тэрапе¢ты часта спалучалi музыку з пантамiмай як формай, у якой мову замяняюць рухi, жэсты i мiмiка. У якасцi музычнага суправаджэння выкарысто¢валася звычайна iмправiзацыя на фа р- тэпiяна. На падрыхто¢чым этапе хворым расказвалi простыя, даступныя i блiзкiя iх iнтарэсам маленькiя апавяданнi або драматычныя эцюды, як³я суправаджала музычная iмправiзацыя. Затым тэрапе¢т, выкарысто¢ваючы пры¸мы пантамiмы, паказва¢ тое, што закладзена ¢ змесце, прапано¢ва¢ хворым па чарзе працягваць яго апавяданне. Паступова заданне ¢складнялася. Тэрапе¢т расказва¢ гiсторыю або змест драматычнага твора ¢ суправаджэннi музычнай iмправiзацыi, потым з дапамогай адной толькi музыкi заахвочва¢ хворых паказваць некаторыя элементы яго

расказу. ², нарэшце, змест апавядання тлумачы¢ся толькi музыкай. Не разма¢ляючы з хворымi, тэрапе¢т прымуша¢ iх прыдумаць выпадак, паказаць яго ¢ пантамiме. У вынiку з дапамогай музыкi, пантамiмы ¢змацня¢ся працэс зняцця псiхiчнага напру - жання, рэгулявалася дзейнасць механiзма¢ прыроднага iндывiдуальнага i штучнага музычных рытма¢.

Так³м чынам, музыка займае асобнае месца сярод мастацтва¢ па с³ле эмацыянальнага ¢здзеяння на чалавека, яна знаходз³цца на вышэйшай ступен³ эстэтычных кашто¢насцей ³ па сва³м пачуцц¸вым выя¢ленн³ найбольш бл³зка ¢спрыманню чалаве ка.

Выя¢ленне эфекты¢насц³ ¢здзеяння музык³ на пс³хафункцыянальны стан чалавека дае падставы сцвярджаць, што рэцэпты¢ная ³ акты¢ная музыкатэрап³я пав³нна акты¢на вы карысто¢вацца ¢ дачыненн³ да шырокага кола насельн³цтва нашай кра³ны, якое мае патрэбу ¢ карэкцы³ пс³халаг³чнага стану. У Беларус³ неабходна ствараць разгал³наваную сетку музычных цэнтра¢, як³я б ажыцця¢лял³ эмацыянальную разрадку ³ рэгуляванне эмацыянальнага стану розна¢зроставага насельн³цтва. Цэнтры музычнай тэрап³³ магл³ б стварацца на аснове ¢стано¢ клубнага тыпу. Рэаб³л³тацыя насельн³цтва сродкам³ музычнага мастацтва

³творчай дзейнасц³ можа быць адным з к³рунка¢ клубнай работы.

9.4.Арттэрап³я як спосаб пераадолення фрустрацы³ ³ змянення самаацэнк³ асобы

Óсучасны перыяд вял³кую папулярнасць набыла дзейнасць па выкарыстаннi прыкладных вiда¢ мастацкай творчасц³ для самавыя¢лення асобы. Асабл³ва эфекты¢ным з’я¢ляецца метад арттэрап³³, як³ разглядаецца як сродак адаптацы³ чалавека з дапамогай пластычнай выя¢ленчай творчасц³. Тэрм³н ‘‘арттэрап³я’’ прапанаваны ¢ пачатку ХХ ст. руск³м урачом А.².Яроцк³м для абазначэння спецыяльнага пс³хатэрапе¢тычнага метаду, якi ¢здзейн³чае на асобныя бак³ душэ¢нага жыцця. Творчыя в³ды рэаб³л³тацы³, у прыватнасц³ разьба па дрэве, чаканка, лепка, маляванне, выпальванне, выраб мазаiк³, в³тражо¢, цацак з ткан³ны, гл³ны, акты¢на ¢караняюцца ¢ практыку рэаб³л³тацыйных цэнтра¢, пс³х³ятрычных ³ агульнасаматычных шп³таля¢, кл³н³к, школ, турма¢ ³ iнш. У л³таратуры, прысвечанай рэаб³л³тацыйным функцыям прыкладных в³да¢ мастацкай творчасц³, падкрэсл³ваецца асабл³вае значэнне мастацтва як гарман³зуючага фактару. Далучэнне да мастацтва садзейн³чае ¢збагачэнню духо¢нага свету

чалавека, стымулюе яго творчую акты¢насць ³ сацыякультурную дзейнасць.

Аматарская выя¢ленчая творчасць, якая разв³ваецца ¢ рэг³¸нах, найбольш пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы, з’я¢ляецца акты¢най формай далучэння насельн³цтва да мастацтва.

Мастак³, калекцыянеры шэрага заходнее¢рапейск³х кра³н практыкавал³ правядзенне выста¢ у бальн³цах, хосп³сах. Выву- чэнне лячэбнага ¢здзеяння мастацтва на людзей з не¢ратыч ным³ расстройствам³ сведчыць, што суз³ранне твора¢ жывап³су, граф³к³ дабратворна ¢плывае на пс³хафункцыянальны стан хворых. Аднак шматл³к³я кл³н³чныя даследаваннi пс³хатэрапе¢та¢ паказваюць, што розныя творы выя¢ленчага мастацтва па-рознаму ¢здзейн³чаюць на хворых. Так, М.Е.Бурно пры тэрап³³ сродкам³ выя¢- ленчага мастацтва рэкамендуе выкарысто¢ваць творы Рафаэля, Веласкеса, Гойi, Рубенса, Ван Дэйка, Ляв³цкага, Шышк³на, Ф¸дарава, Леанарда да В³нчы, Батычэл³, Пусэна, Ван Гога, П³касо, Дал³, Шагала, Рабушк³на, М³келанджэла, Брулова, Сурыкава, Маляв³на. М.Я. Луп³ча¢ сцвярджае, што творы Батычэл³ добра здымаюць болевы с³ндром, карц³ны Матыса карысныя пры хваробе нырак, П³касо — пры парушэннях у кары гала¢нога мозга.

Арттэрапе¢ты прыйшл³ да высновы, што на хворых дабратворна ¢плываюць не тольк³ суз³ранне твора¢ жывап³су, але яшчэ ¢ большай ступен³ непасрэдны ¢дзел у маляванн³, лепцы ³ iншых занятках. Шматл³к³я даследаванн³ кл³н³цыста¢ паказваюць, што маляванне дапамагае хвораму перш за ¢с¸ тым, што адцягвае яго ад перажывання¢ прыемным, эмацыянальным заняткам, як³ патрабуе затраты ³ эмацыянальных, ³ ³нтэлектуальных с³л. Рас³йск³я пс³хатэрапе¢ты Г.В.Бурко¢ск³ ³ Р.Б.Хайк³н падкрэсл³вал³ камун³каты¢ную ролю сумеснага малявання. Яны адзначал³, што з яго дапамогай можна пераадолець фрустрацыю, змян³ць самаацэнку чалавека.

Аматарская творчасць ³снуе ¢ дзвюх формах: арган³заванай, дзе пэ¢ная частка мастако¢-аматара¢ аб’яднана ¢ студы³, г уртк³, творчыя клубы, i ¢ форме самастойнай працы. Першая характарызуецца тым, што ¢ ¸й самадзейныя а¢тары працуюць у калекты¢ных аб’яднаннях пад непасрэдным к³ра¢н³цтвам прафес ³йных ц³ вопытных самадзейных мастако¢. У гэтым выпадку з’я¢ляецца добрая магчымасць арган³зацы³ праекты¢най арттэрап³³, д зе задачай выступае атрыманне дадатковай ³нфармацы³ аб пра блемах асобных людзей ц³ групы ¢ цэлым. Праекты¢ны малюнак садзейн³чае выя¢ленню ³ асэнсаванню цяжка вербал³зуемых пра-

блем ³ перажывання¢ чалавека. Для праекты¢най арттэрап³³ якасць не мае ³стотнага значэння. Тэмы, што прапануюцца для малявання, могуць быць разнастайным³ ³ тычыцца як ³ндыв³дуальных, так ³ агульных праблем.

Кожны мастак-аматар у сва³х творах, як прав³ла, адлюстро¢- вае тыя бак³ жыцця, што з’я¢ляюцца для яго найбольш вядомым³ ³ бл³зк³м³. Аб’ект невычэрпных тэм — перш за ¢с¸ сам характар вытворчай дзейнасц³, якой пастаянна заняты мастак. Самадз ейнаму мастаку вельм³ важна паказаць зна¸мую ³ бл³зкую яму працу ¢ яе натуральнай абалонцы, без дадатковых упрыгожання¢ ³ падмал¸вак. Кампаз³цы³ на вытворчую тэматыку ствараюцца з вялiкай сур’¸знасцю ³ адказнасцю, пакольк³ мастак не тольк³ адлюстро¢вае знешн³ бок, але i ³мкнецца раскрыць унутраную сутнасць справы, з якой звязана ¢с¸ яго жыцц¸.

Вобраз чалавека ¢ творчасц³ “на³¢ных” мастако¢ займае адно з асно¢ных месца¢. Тыя абстав³ны, у як³х мастак³ штодз¸нна працуюць, жывуць, адпачываюць, даюць найбагацейшы матэрыял для работы над партрэтам. Унутраная патрэба ¢ тым, каб адлюстраваць на палатне ц³ паперы сва³х сябро¢, калег, суседзя¢, сваяко¢, зна¸мых, стымулюе творчае самавыя¢ленне мастака. Творам самадзейных мастако¢ уласцiвыя стыл³заванасць, спрош- чанасць малюнка, каларыстычная абагульненасць, якая набл³жаецца да дэкараты¢на-плоскаснага рашэння, аднолькавасць апрацо¢к³ асно¢ных ³ другарадных дэталей, ³х ярка выя¢леная дыспрапорцыя. Тут значную ролю адыгрываюць асабл³васц³ пачуц- ц¸вага ¢спрымання выкана¢цы. Не менш важнымi з’я¢ляюцца ³ пошук³ знешняга падабенства партрэтаванага. А¢тары ³мкнуцца падкрэсл³ць найбольш характэрныя рысы мадэл³, заф³ксаваць асабл³васц³ твару, ф³гуры, як³я магл³ быць нават ³ не ³стотным³ для рашэння партрэта ¢ вобразным сэнсе. У рабоце над партрэтам, напрыклад, мала выкарысто¢ваюцца колеры, “не падобныя на натуру”, аднак смела ³ ³нтэнс³¢на малююцца дэтал³ адзення, фон. У вын³ку партрэт набывае прыметы хутчэй партрэта-тыпу, чым канкрэтнага чалавека.

Творчасць для большай масы самадзейных мастако¢ з’я¢ляецца крын³цай арган³зацы³ вольнага часу. Пэ¢ная частка ³х мастацтвам займаецца не выпадкова, таму што патрэбнасць у творчым самавыя¢леннi закладвалася яшчэ ¢ дз³цячыя гады, ³ тольк³ з прычыны сямейных, бытавых ³ ³ншых абстав³н не было магчымасц³ прысвяц³ць дадатковы час люб³маму захапленню. Ужо значна пазней, кал³ был³ вырашаны мног³я жыцц¸выя пытанн³, з’яв³л³ся ¢мовы для практычных занятка¢ творчай дзейнас цю.

Некаторыя самадзейныя мастак³ адносяцца да “спадчыннай” катэгоры³ людзей з прыроджаным³ здольнасцям³ да выя¢ленчай творчасц³. Патрэба ¢ творчай дзейнасц³ ¢ ³х сфарм³равалася праз працэс мастацкага афармлення насценных газет, лозунга¢, святоч- ных транспаранта¢ ц³ праз кап³раванне паштовак, рэпрадукцый з карц³н вядомых майстро¢ жывап³су. Адным словам, рухальнай с³лай людзей да творчага працэсу з’я¢ляюцца спантаннае ж аданне сказаць сва¸ слова сродкам³ мастацтва, адкрыць штосьц³ новае, раб³ць са штодз¸ннага прыгожае, ц³кавае, унутраная патрэба ¢ мастацкiм самавыя¢леннi, рэал³зацы³ таленту, прыроднага дару.

Спецыял³сты адзначаюць важнасць абмеркавання малюнка¢ для пераадолення дэзадапты¢ных паводз³н людзей з пс³хаг енным³ расстройствам³. Мэтазгодна абмеркаванне пачынаць з выступлення члена гуртка або студы³ аб тым, што хаце¢ паказаць а¢тар малюнка, што ¸н жада¢ выказаць. Члены гуртка або студы³ выказваюць свае думк³ аб тым, як яны зразумел³ задуму мастака, як³я пачуцц³ выкл³кае малюнак ц³ карц³на. Пасля а¢тар твора расказвае аб уласнай задуме i сваiм разуменнi малюнка. Асаблiвую цiкавасць уя¢ляюць разыходжаннi ¢ разуменнi i iнтэрпрэтацыях члена¢ гуртка i мастака, якiя могуць быць абумо¢лены як ная¢насцю

¢малюнку не асэнсаваных а¢тарам элемента¢, так i праекцыяй праблем iншых удзельнiка¢ абмеркавання. Пры iнтэрпрэтацыi малюнка важна звяртаць увагу на змест, колер, форму, кампазiцыю, спецыфiчныя асаблiвасцi малюнка ³ ³нш.

Амерыканскiя арттэрапе¢ты Л.Гант i М.С.Шмаль адзначаюць, што, акрамя малявання, для самавыя¢лення, самасцвярджэння i духо¢нага ¢збагачэння асобы можна эфекты¢на выкарысто¢ваць iншыя прыкладныя вiды мастацкай творчасцi, якiя добра развiтыя

¢соцыуме.

Наша кра³на адметная багаццем i разнастайнасцю рам¸ства¢, промысла¢ i дэкараты¢на-прыкладнога мастацтва. Апошняе адлюстро¢вае светапогляд людзей, пры¢носiць духо¢ны пачатак у штодз¸ннасць. Па¢сюдна ¢ нашай рэспубл³цы шырока развiтыя такiя вiды рам¸ства¢, як апрацо¢ка дрэва, чорных i каляровых метала¢, ганчарства, вырабы з саломкi, лазы, бяросты, паперы, роспiсы па дрэве, шкле, тканiне, ткацтва i вышы¢ка. Дзейнасць органа¢ i ¢стано¢ культуры Рэспубл³к³ Беларусь скiравана ¢ асно¢ным на адраджэнне i развiцц¸ нацыянальнай традыцыйнай культур ы. Жанр дэкараты¢на-прыкладнога мастацтва набы¢ шырокую папулярнасць сярод насельнiцтва i падтрымку з боку ¢стано¢ кул ь- туры. У рэспубл³цы вядзецца работа па аб’яднаннi народных майстро¢ i мастако¢-аматара¢ у клубы, студыi, майстэрнi, аматарс кiя

аб’яднаннi, Дамы рам¸ства¢ i цэнтры народных промысла¢. Асваенне традыцыйнага мастацтва ажыцця¢ляецца пры бiблiятэках, музеях, школах i ³ншых установах. Па статыстычных даных, у 2002 г. у Беларусi iснавал³ 32 Дамы (цэнтры) рам¸ства¢, з iх сельскiх — 14; 30 Дамо¢ (цэнтра¢) фальклору, з iх на сяле — 25; школ народнай творчасцi — 40, з iх сельскiх — 39. Найбольшая колькасць новых тыпа¢ устано¢ культуры iснавала ¢ Гомельскай вобласцi — 17 адзiнак, з iх адзiн ра¸нны цэнтр фальклору (у Жыткавiчах), 16 — сельскiя.

Разгал³наваная сетка ¢стано¢, дзе праводзяцца занятк³ па асваеннi традыцыйных ³ сучасных в³да¢ мастацкай творчасц³, сведчыць аб тым, што ¢ сацыякультурных ³нстытута¢ нашай кра³ны ¸сць рэальная магчымасць выкарыстання ¢ рэаб³л³тацыйных мэтах метаду гештальттэрап³³.

9.5. Творчасць як сродак карэкцы³ кагн³ты¢най, эмацыянальнай ³ паводз³нскай сфер асобы

Выкарыстанне творчай работы для выя¢лення ³ раскрыцця асобы праз мастацк³я ³ стваральныя занятк³ абгрунтава¢ амерыканск³ пс³хатэрапе¢т Ф.С.Перлс. Гэты метад узн³к у рэчышчы фенаменалаг³чнага падыходу, як³ патрабуе неабходнасць асэнсавання пацыентам ³снуючага ³ важнасць непасрэднага эмацы я- нальнага перажывання. Фенаменалаг³чны падыход у гештальттэрап³³ супрацьпаста¢ля¢ся традыцыйнаму падыходу, пры як³м намаганн³ пс³хатэрапе¢та нак³ро¢вал³ся на пошук³ прычын расстройства¢ у пацыента ¢ м³нулым. Узн³кненне ³ задавальненне патрэбнасцей Перлс ³ яго прых³льн³к³ разглядал³ як рытм фарм³равання ³ завяршэння гештальта¢. Функцыянаванне матывацыйнай сферы пав³нна ажыцця¢ляцца па прынцыпе самарэгуляцы³ арган³зма. Чалавеку трэба знаходз³цца ¢ ра¢навазе з сабой. Для захавання гармон³³ неабходна тольк³ прыслухо¢вацца да патрэбнасцей арган³зма ³ не перашкаджаць ³х рэал³зацы³. Быць сабой, рэал³зо¢ваць сва¸ “Я”, свае патрэбнасц³, сх³льнасц³, здольнасц³ — гэта шлях да гарман³чнай, здаровай асобы.

Парушэнне працэсу самарэгуляцы³, паводле а¢тара¢ метаду гештальттэрап³³, наз³раецца ¢ тых выпадках, кал³ як³я-небудзь патрэбнасц³ не могуць быць задаволены па прычыне ³х блак³равання сацыяльным асяроддзем. Тады энерг³я, назапашаная арган³змам для ман³пул³равання ¢ знешн³м асяроддз³, нак³ро¢ваецца на самога сябе. У гэтым выпадку чалавек адма¢ляецца ад рэал³-

зацы³ свайго “Я”. У вын³ку ¢ласныя мэты ³ патрэбнасц³ яго аказваюцца незадаволеным³, ¸н перажывае фрустрацыю, расча- раванне ³ адчуванне бессэнсо¢насцi ³снавання.

Нямецк³ пс³хатэрапе¢т Е.Б³н³ек абазначае тэрм³нам “гештальттэрап³я” тэрапе¢тычнае ¢мяшанне праз выя¢ленчыя паводз³ны (Gestaltenlossen). Мэта гештальттэрап³³, паводле Е.Б³н³ека, заключаецца ¢ тым, каб з дапамогай творчай дзейнасц³ абудз³ць спантаннасць, арыг³нальнасць, здольнасць раскрывацца душэ¢на. Значыць, далучэнне да творчай дзейнасц³ неабходнае не само па сабе, а ¢ якасц³ перадумовы аднаго з магутнейшых сродка¢ уплыву на фарм³раванне акты¢нага супрацi¢лення захворванню.

У вызначаным кантэксце пад творчасцю разумеецца асобая форма творчай прадукцыйнай дзейнасц³ ¢ розных в³дах дэкара- ты¢на-прыкладнога мастацтва, якая адпавядае патрабаванням сацыяльнай рэаб³л³тацы³ ³ ¢ канчатковым вын³ку нак³рава на на адна¢ленне дынам³чнай ра¢наваг³ с³стэмы гомеастатычных самарэгулюемых механ³зма¢ арган³зма чалавека, пашкоджанага ¢ вын³ку стрэсавага ¢здзеяння.

Так³м чынам, знос³ны чалавека з творчасцю не тольк³ крын³ца абуджэння здольнасц³ ¢спрымаць ³ ствараць прыгожае. Твор- часць можна разглядаць як сродак разв³цця спецыф³чнай ³ разам

çтым ун³версальнай здольнасц³, якая можа быць выкарыстана ¢ любой сферы чалавечай дзейнасц³ ³ пазнання. Навык³, набытыя ¢ працэсе творчасц³, чалавек можа перанос³ць у працо¢ную, вучэбную, сацыяльную дзейнасць, сферу быту ³ знос³ны.

Значыць, далучэнне дэзадаптаваных людзей да творчасц³ стымулюе ¢ по¢най меры ³х разв³цц¸, таму што творчая дзейнасць выступае, з аднаго боку, як сродак актыв³зацы³ ³ ¢мацавання ¢ласц³васцей ³ здольнасцей, неабходных у iншых в³дах дзейнасц³,

çдругога — як спецыф³чная форма пазнання рэча³снасц³, неад’емная частка культуры, без авалодання якой немагчым ая акты¢ная сацыяльная дзейнасць.

Мэтам ³ задачам гештальттэрап³³ найбольш адпавядаюць Дамы (цэнтры) рам¸ства¢, як³я маюць прыстасаваныя да творчай дзейнасц³ будынк³, класы, майстэрн³. Яны ¢ пара¢нанн³ з сельск³м³ клубам³ лепш забяспечаны квал³ф³каваным³ кадрам³, абсталяваннем ³ ³нструментам, неабходным³ матэрыялам³ ³ сырав³най, метадычнай л³таратурай па рам¸ствах. Менав³та гэтым тлума- чыцца шырокае распа¢сюджванне аматарскай мастацкай твор- часц³, якая характарызуецца значным³ змясто¢ным³, вобразнапластычным³ ³ тэхн³ка-выкана¢чым³ дасягненням³ ¢ засваенн³

набытага багажу народнага мастацтва, атрыманн³ яго ¢ спадчыну, пераасэнсаванн³ ³ далейшым разв³цц³.

ÓДамах рам¸ства¢, гуртках ³ студыях папулярны так³ в³д творчай дзейнасц³, як скульптура, што разв³ваецца ¢ разнастайных формах, матэрыялах ³ мастацка-вобразных манерах. Найбольш распа¢сюджанай ³ даступнай для непрафес³йных творца¢ з’ я¢ляецца скульптура малых форма¢. Майстры-аматары аб’¸мнай пластык³ акты¢на ³ паспяхова асвойваюць так³я матэрыялы, як дрэва, г³пс, а таксама керам³ку.

Óтворах аматара¢-скульптара¢ атрымл³ваюць самае шырокае адлюстраванне рэальныя ³ актуальныя бак³ жыцця. Значнае месца

¢скульптуры, ³ асабл³ва ¢ дра¢лянай пластыцы, займаюць фа льклорныя матывы. Мног³я майстры звяртаюцца да клас³чнага народнага мастацтва. Яны быццам нанава пераасэнсо¢ваюць яго эстэтычныя каноны, бяруць тэмы ³ ¢зоры, праламляючы ³х праз прызму сучаснага жыцця.

Óвыставачных экспаз³цыях прыметна павял³чылася колькасць работ гумарыстычнага ³ сатырычнага зместу. У сюжэты сва³х твора¢ а¢тары ¢водзяць жыв¸л, птушак, расл³нны свет. Яны кампануюць адз³ную сэнсавую карц³ну. Для сва³х шматф³гурных кампаз³цый часта запазычваюць сюжэты ³ тэмы з л³таратурных крын³ц, казак, прымавак, многае бяруць з фальклору, па-свойму яго перапрацо¢ваюць ³ трактуюць. Можна адзначыць, што творчасць кожнага майстра ¢я¢ляе сабой адз³н са шляхо¢ пазнання матэрыяльнага свету. Некаторыя з iх звяртаюцца да г³сторыi дал¸кага м³нулага нашага народа, спрабуюць раскрыць яго невычэрпны па багаццi ³ с³ле духо¢ны патэнцыял, друг³я выкарысто¢ваюць ³ перапрацо¢ваюць сучасны матэрыял, трэц³я выдатна адчуваюць сябе ¢ свеце легенда¢ ³ фантаз³й. Ус¸ гэта садзейн³чае расслабленню, зняццю напружанасц³, умацаванню ¢пэ¢ненасц³ ¢ сабе, абуджэнню творчых с³л.

Арттэрапе¢ты за¢важыл³ дабратворны ¢плы¢ на пс³х³ку дэзадаптаваных людзей так³х мастацка-прыкладных работ, як лепка, пляценне, вязанне, вышы¢ка. Асабл³вага разв³цця дас ягнула керам³чная творчасць. Пад к³ра¢н³цтвам майстро¢-аматара¢ ³ квал³ф³каваных выкладчыка¢ засвойваюцца розныя спосабы вытворчасц³ ганчарных выраба¢ ³ ³х апрацо¢к³. Пры дапамозе ганчарнага круга ³ ручной лепк³ вырабляюцца посуд ³ утыл³тарна-дэкара- ты¢ная керам³ка. Папулярным в³дам самадзейнага мастацтва з’я¢ляецца выраб разнастайных рэча¢ бытавога прызначэн ня ³ дэкараты¢нага ¢прыгожання саломы, лазы, лубу, бяросты, чароту ³ ³нш.

Так³м чынам, дзейнасць сацыяльна-культурных ³нстытута¢ па вывучэннi, захаваннi ³ разв³ццi народнага мастацтва стварае перадумовы для акты¢нага выкарыстання арттэрап³³ ³ гештальттэрап³³ ¢ мэтах карэкцы³ кагн³ты¢най, эмацыянальнай ³ паводз³нскай сфер дэзадаптаванага чалавека.

Адным з к³рунка¢ сучаснай арттэрап³³ з’я¢ляецца выкарыстанне танца, пластык³ ³ рытм³к³ ¢ лячэбных ³ праф³лактыч ных мэтах. Разв³цц¸ i стана¢ленне харэатэрап³³ пачал³ся ¢ 30-я г ады ХХ ст. i был³ звязаны з пс³хатэрапе¢тычнай дзейнасцю Чэйза. Распрацо¢кай гэтага арттэрапе¢тычнага метаду займал³ся Т.Менегец³ ³ С.Сла¢сан, як³я аднос³л³ харэатэрап³ю да форма¢ тэрап³³ ф³з³чнай акты¢насцю.

У працэсе пс³хадынам³чнай харэатэрап³³, па меркаваннi спецыял³ста¢, вырашаецца ³залявана або комплексна шэраг задач: тэрап³я занятасц³ ³ павышэння рухальнай акты¢насц³, камун³каты¢ны трэн³нг ³ арган³зацыя сацыятэрапе¢тычных знос³н, расслабленне ³ рост дэзадаптаванай асобы, пошук а¢тэнтычных шляхо¢ разв³цця. Харэаграф³чныя занятк³ маюць некальк³ аспекта¢, пс³хатэрапе¢ты разглядаюць ф³з³чны, пс³х³чны ³ сацыяльны. У кл³н³чнай практыцы харэатэрап³я ажыцця¢ляецца ¢ форме акты¢най групавой ³ ³ндыв³дуальнай пс³хатэрап³³. У пазак л³н³чных умовах выкарысто¢ваецца ¢ масавых танцавальных рытуала х i фестывалях м³жгрупавая, сацыядраматычная ³ сацыяльная харэатэрапiя. Па прычыне акты¢нага адраджэння культуры народнага танца, разв³цця спарты¢на-бальных ³ сучасных танца¢ магчымае выкарыстанне харэатэрапе¢тычнага метаду для пераадолення пачуцця трывог³, безабароннасц³ ³ бессэнсо¢насц³ ³снава ння.

Анал³з метада¢ ³ пры¸ма¢ рэаб³л³тацыйных праграм, як³м³ карыстаюцца заходнее¢рапейск³я медыцынск³я ³ сацыякультурныя ¢становы, сведчыць аб ³х эфекты¢ным уздзеянн³ на працэс адна¢лення стано¢чага ¢спрымання жыцця, сям’³ ³ грамадства. Сацыяльна-пс³халаг³чная рэаб³л³тацыя сродкам³ мастацтва ³ творчай дзейнасц³ ¢ апошняй чвэрц³ ХХ ст. выйшла за межы медыцынск³х устано¢ ³ з’я¢ляецца адным з к³рунка¢ працы ¢стано¢ мастацтва ³ культуры.

9.6. Б³бл³ятэрап³я як метад змянення экз³стэнцыяльнага стану асобы

Рэгуляванне эмацыянальнага стану, павышэнне сацыяльнай акты¢насц³ чалавека з дапамогай л³таратуры ³ мастацтва а жыцця¢лял³ яшчэ антычныя вучоныя. Арыстоцель, у прыватнасцi,

выказва¢ меркаванне аб уздзеянн³ душы на цялесныя праявы ³ падкрэсл³ва¢, што праз суперажыванне ³ страх трагедыя даб³ваецца ачышчэння (катарс³су) духу. Мноства пс³хакатарс³сных пры¸ма¢ выкарысто¢валася ¢ сярэднявеччы, дзе змяншэння афекты¢най напружанасц³ ³ пачуцця пал¸гк³ даб³вал³ся праз удзел у пэ¢ных рытуалах, абрадах, святах ³ звычаях. Вялiкае ¢здзеянне на людзей аказваюць пропаведз³, замовы ³ закл³нанн³.

Дабратворнай эмацыянальнай усхваляванасцю, уражл³вымi, захапляльным³ заняткам³ ¢ ХVШ ст. спрабавал³ лячыць хворых мног³я вучоныя.

Вялiкае значэнне для ажыцця¢лення нацыянальнай праграмы псiхiчнага аздара¢лення насельнiцтва Е¢ропы мае бiблiятэра пiя. Бiблiятэрапiя знаходзiцца на стыку бiблiятэказна¢ства i медыцыны, прычым апошняя аб’ядно¢вае бiблiяпсiхалогiю i медыцынскую псiхалогiю. Мэтанакiраванае чытанне садзейнiчае развiццю эмацыянальнай сталасцi, падтрымцы псiхiчнага здаро¢я. Бiблiятэрапiя выкарысто¢ваецца для папярэджвання росту псiхiч- ных захворвання¢. Заснавальнiца бiблiятэрапii ¢ ЗША А.Браен лiчыць бiблiятэрапiю навукай псiхалагiчнай дыетэтыкi.

У шматл³кай л³таратуры па б³бл³ятэрап³³ не ³снуе адз³най думк³ наконт рол³ б³бл³ятэк³ ¢ медыцынскай ³ пс³халаг³чнай рэаб³л³тацы³. Паводле У.М.Мяс³шчава, б³бл³ятэрап³я ¢я¢ляе сабой складанае спалучэнне кн³газна¢ства, пс³халог³³ ³ пс³хатэрап³³. М.Мiлер, па методыцы якой працуюць урачы ³ б³бл³ятэкары ¢ мног³х санаторыях кра³н СНД, выводз³ць б³бл³ятэрап³ю з кн³газна¢ства. Шэраг заходнее¢рапейск³х пс³хатэрапе¢та¢ л³чаць, што б³бл³ятэрап³я з’я¢ляецца кампанентам пс³хатэрап³³ хворых не¢- розам³ ³ некаторай частк³ пс³х³чных хворых. Яна пав³нна ажыцця¢ляцца тольк³ ¢рачом-пс³хатэрапе¢там ц³ пс³х³ятрам без удзелу б³бл³ятэкара. Усе гэтыя выказванн³ выводз³л³ся з назалаг³чна-дыферэнцыраваных, кл³н³ка-б³бл³ятэрапе¢тычных даследавання¢, як³я высвятлял³ ¢здзеянне л³таратуры на хворага ¢ працэсе кл³н³ка-пс³хатэрапе¢тычнага лячэння. Менав³та гэтым к³равалася Асацыяцыя бальн³чных б³бл³ятэк ЗША, вызначаючы паняцце “б³бл³ятэрап³я” як выкарыстанне спецыяльна адабранага для чытання матэрыялу ¢ якасц³ тэрапе¢тычнага сродку ¢ агульнай медыцыне ³ пс³х³ятры³ з мэтай вырашэння асаб³стых праблем пры дапамозе нак³раванага чытання.

Так³ падыход да б³бл³ятэрап³³, безумо¢на, мае права на жыцц¸, кал³ разглядаць яе як метад кл³н³чнага лячэння псiхiчна хворых. Сярод насельн³цтва, пацярпелага ад розных узрушэння¢, безумо¢на, ¸сць саматычныя ³ пс³хасаматычныя пацыенты, ³ пры

³х лячэнн³ ¢ кл³н³чных умовах неабходна выкарысто¢ваць метад нак³раванага чытання, ажыцця¢ляемы пс³хатэрапе¢там. Але ¢ значнай часткi насельн³цтва (86,7%) невысокая ступень прая¢лення пс³халаг³чнага стрэсу, стан так званай сацыяльна-пс³халаг³чнай апаты³. Да гэтай катэгоры³ больш падыходз³ць б³бл³ятэрап³я, якая мае выхава¢чы, асветн³цк³ характар. У дадзеным выпадку б³бл³ятэрап³я пав³нна садзейн³чаць духо¢наму росту асобы, яе пс³халаг³чнай падтрымцы, абуджэнню ц³кавасц³ да новай самарэал³зацы³.

Так³м чынам, у б³бл³ятэказна¢чым аспекце б³бл³ятэрап³я — гэта адна з форма¢ к³равання чытаннем, якая став³ць перад сабой лячэбныя мэты. Яна з’я¢ляецца таксама часткай лячэбнай пе дагог³к³, таму што самым шырок³м чынам выкарысто¢вае кн³гу на ¢с³х этапах лячэбнага ³ выхава¢чага працэсу. Б³бл³ятэрап³я — пс³хатэрапе¢тычны метад, у аснове якога ляжыць выкарыстанне спецыяльна падабранай л³таратуры, пераважна мастацкай, для духо¢най падтрымк³, пс³халаг³чнай ра¢наваг³, захавання с тану душэ¢нага камфорту.

Б³бл³ятэкар можа рэкамендаваць чытачу белетрыстыку ³ л³таратуру ³ншага характару з мэтай адцягнення ад заклапо- чанасц³, трывог³, выкл³каных вын³кам катастрофы. Кн³га пав³нна дапамагаць людзям зразумець свае пс³халаг³чныя ³ ф³з³ял аг³чныя рэакцы³, папо¢н³ць або выправ³ць веды пра свой пс³хафункцыянальны стан ³ тым самым садзейн³чаць iх спрыяльнаму эмацыянальнаму фону. Б³бл³ятэкар з дапамогай спецыяльна падабранай л³таратуры можа ¢змацн³ць уя¢ленне чытача аб агульнапрынятых сацыяльных ³ культурных узорах, прыкладах паводз³н, пада¢ляючы так³м чынам некаторыя ³нфантыльныя ¢стано¢к³, стымуляваць яго ¢я¢ленне ³ даць замену — задавальненне, якое ¢ рэальнасц³ чытач не змог бы выкарыстаць без прыняцця пэ¢ных мер бяспек³.

Пакольк³ ¢ публ³чных б³бл³ятэках невял³к³х гарадо¢ ³ в¸с ак выкарысто¢ваюцца ¢ асно¢ным мастацк³я творы ³ вельм³ рэдка папулярныя кн³г³ ¢ белетрыстычнай форме, б³бл³ятэрап³ю можна аднесц³ да метада¢ эстэтатэрап³³. У сувяз³ з тым, што масавая б³бл³ятэка зус³м не звязана з лячэбным працэсам, б³бл³ятэрап³я прапануе выкарыстанне мэтанак³раванага, спецыяльна падабранага чытання дзеля вырашэння асаб³стых праблем. Творчыя б³бл³ятэкары-практык³ разглядаюць б³бл³ятэрап³ю як адну з форма¢ работы з карыстальн³кам³ ³ ¢ключаюць у гэтае паняцце ¢весь комплекс б³бл³ятэчных мерапрыемства¢, нак³раваных на тое, каб дапамагчы людзям далучыцца да здабытка¢ сусветнай культуры. Б³бл³ятэрапе¢тычным³ паслугам³ могуць карыстацца