Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

ИНФОРМАЦИОННЫЙ_РЕСУРС__АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ_МАГИСТРАТУРА_2 / Я.Д.Григорович ПРИКЛАДНАЯ КУЛЬТУРОЛОГИЯ

.pdf
Скачиваний:
115
Добавлен:
22.02.2016
Размер:
1.37 Mб
Скачать

5. Сацыяльна-культурная дзейнасць як грамадская с³стэма

101

 

 

 

шырокага распа¢сюджвання, можа быць, таму што ¸н за¢с¸ды звязва¢ся з вытворчасцю. Так, у Фiласофскiм энцыклапедычным сло¢н³ку зап³сана, што тэхналог³я – гэта сукупнасць метада¢ апрацо¢к³, вырабу, змянення стану, уласц³васцей, формы сырав³ны, матэрыялу ц³ па¢фабрыкату, ажыцця¢ляемых у працэсе вытворчасц³ прадукцы³. Даследаванне дзейнасц³ сацыяльнакультурных ³нстытута¢ паказала, што працэс культуратворчай дзейнасц³ прадугледжвае адказ не тольк³ на пытанне “Што?”, але ³ “Як?” Да таго ж элементам³ майстэрства работн³ка¢ куль- турна-асветных устано¢ з’я¢ляюцца веды, уменн³ ³ тэхн³ка, як³я пры ¢дала выкарыстаных знос³нах, спалучаных з прафес³йным захапленнем, пераканальнасцю, верай ³ ³мправ³зацыяй, лаг³чна аб’яднаць у тэрм³н “тэхналог³я”. Дзейнасць мног³х устано¢, прадпрыемства¢ культуры кра³ны стала базай для стварэння новых сацыяльных тэхналог³й у сферы культуры. Безумо¢на, распрацо¢ка сацыяльных тэхналог³й у сацыякультурнай сферы звязана з пэ¢ным³ складанасцям³, пакольк³ гэтая сфера характарызуецца дынам³змам, мае сацыяльна адкрыты характар, у ¸й дзейн³чае вял³кая колькасць разнапроф³льных сацыяльных ³нстытута¢. Тым не менш шэраг даследчыка¢ культурнай дзейнасц³ ¢вял³ ¢ свой тэза¢рус разглядаемае паняцце.

С.Бруса¢ разглядае тэхналог³³ як сродк³ абмену чалавечым³ здольнасцям³ ³ патрэбнасцям³ асобы, пам³ж духо¢най ³ матэрыяльнай вытворчасцю. Грунто¢нае ап³санне сучасных педагаг³ч ных тэхналог³й даецца Т.Стэфано¢скай у кн³зе “Педагогiка: навука i мастацтва”. Усебакова праанал³завана тэхналог³я метадычнага працэсу культурна-адпачынкавай дзейнасц³ В.Чыжыкавым. Працэс праектавання сацыяльных тэхналог³й раскрыты Ю.Крас³льн³кавым, Т.Лукманам, П.Бергерам, К.Манхеймам, У.²вановым. У ³х даследаваннях разглядаюцца пытаннi арган³зацы³ сацыяльна-культурнай дзейнасц³ ¢ адпаведнасц³ з канкрэтнай культуралаг³чнай парадыгмай, г.зн. сацыяльнай тэхналог³³ .

Тэарэтычнае ³ практычнае даследаванне розных методык сацыяльна-культурнай дзейнасц³ дазваляе сцвярджаць, што тэхналог³я ахопл³вае асно¢ныя заканамернасц³ распрацо¢к³ ³ выкарыстання сродка¢, форма¢ ³ метада¢ у цэлым, найбольш тыповыя ¢мовы ³ ун³версальныя спосабы культурнай дзейнасц³.

У аснове сацыяльна-культурных тэхналог³й ляжыць праграм намэтавы прынцып. Фарм³раванне ³ рэал³зацыя гэтых тэхналог³й вызначаюцца сацыяльным заказам, як³ вымагае педагаг³чна прав³льнай пастано¢к³ ³ ³нструменто¢к³ мэт ³ задач дзейнасц³. Мэта ¢ гэтым выпадку выступае як спосаб ³нтэграцы³ розных

102

Прыкладная культуралог³я

дзеяння¢ ³ намагання¢ суб’екта¢ сацыяльна-культурнай дзейнасц³

¢пэ¢най паслядо¢насц³. Яна вызначаецца з пункту гледжанн я канкрэтных задач, як³я стаяць перад соцыумам, з ул³кам спецыф³к³ ³ магчымасцей канкрэтнага сацыяльна-культурн ага ³нстытута, запыта¢ ³ ³нтарэса¢ насельн³цтва, характару ³х працо¢най дзейнасц³ ³ вытворчых умо¢, з ул³кам каардынацы³ намагання¢ з ³ншым³ сацыяльным³ структурам³ ³ ³нстытута м³.

Óсучасны перыяд наз³раецца ¢збагачэнне разв³цц¸вай, ³нфар- мацыйна-пазнавальнай тэхналог³й. У духо¢нае жыцц¸, сферу вольнага часу соцыуму арган³чна ¢вайшл³ дыялогавыя формы дзейнасц³, адзначаецца пераход аб’екта¢ сацыякультурнай сферы да больш ³нтэнс³¢нага выкарыстання новых носьб³та¢ ³нфармацы³, уключаючы в³дэа- ³ камп’ютэрную тэхн³ку. Пашыры¢ся дыяпазон ³нфармацыйнага працэсу, як³ побач з данясеннем ³нфармацы³ ¢ключае абмеркаванне, абмен ³ вытворчасць новай ³нфармацы³. Сацыяльныя ³нстытуты забяспечваюць свабодны доступ да ³нфармацы³ праз стварэнне незалежных б³бл³ятэк, збор ³ распа¢сюджванне альтэрнаты¢ных выдання¢, правядзенне сустрэч з людзьм³, як³я прытрымл³ваюцца неардынарных меркавання¢.

²стотныя змены адбываюцца ¢ методыцы культурна-творчай ³ мастацка-творчай дзейнасц³. Тэхналог³³ ¢збагац³л³ся за кошт калекцыйна-зб³ральн³цкай, анал³тычнай ³ навукова-даследчай дзейнасц³ ¢ гал³не культуры ³ мастацтва, а¢тарскай творчасц³. Напрыклад, у сферы музычнай самадзейнасц³ ¢зрасла цiкавасць да а¢тарскай песн³, рок-творчасц³, зб³ральн³цтва, апрацо¢кi ³ ¢зна¢лення музычнага фальклору. Узрасла цiкавасць да традыцый бытавога муз³цыравання, адраджаецца сямейная самадзейнасць.

Дыферэнцыяцыя мастацк³х патрэбнасцей ³ ³нтарэса¢ абумо в³ла з’я¢ленне шматл³к³х аматарск³х аб’яднання¢, школ народнай творчасц³, курса¢, цэнтра¢ эстэтычнага выхавання. Самадзейнае мастацтва, якое до¢г³ час ³снавала пераважна ¢ в³дов³шчна-сцэ- н³чных формах, вяртаецца да сва³х вытока¢.

Трансфармацыя сацыякультурнай сферы выкл³кала аб’екты¢- ную неабходнасць у новай тэхналог³³ к³равання мастацка-творчай дзейнасцю, створанай з ул³кам сучасных патрабавання¢ практык³

¢арган³чным спалучэнн³ з традыцыйным³ формам³. У Беларус³ разв³ваецца працэс дэмакратызацы³ с³стэмы к³равання ¢ с феры культуры. Канструяванне дэмакратычных механ³зма¢ к³рав ання ажыцця¢ляецца ¢ некалькiх к³рунках. Асно¢ным прынцыпам разв³цця сацыякультурнай дзейнасц³ станов³цца прынцып плюрал³зму. ¨н выя¢ляецца, у прыватнасцi, у цярпл³васц³ да куль - турных з’я¢, як³я раней адма¢лял³ся сацыяльна-культурным³

5. Сацыяльна-культурная дзейнасць як грамадская с³стэма

103

 

 

 

³нстытутам³. Нарматы¢ным³ дакументам³ замацавана права на мастацк³ эксперымент, стварэнне а¢тарскай школы.

Гало¢ным ва ¢дасканаленнi с³стэмы к³равання ¢ сацыяльнакультурнай сферы з’я¢ляецца фактар яе самарэгуляцы³. Дзяржа¢ным³ ³ мясцовым³ органам³ ¢лады спрошчаны планаванне, ул³к ³ справаздачнасць, с³стэма рэг³страцы³ аматарск³х аб’яднання¢ ³ клуба¢ па ³нтарэсах, што, у сваю чаргу, уплывае на характар кантролю. Адменены жорстк³ кантроль за рэпертуарам, выставачнай ³ канцэртнай дзейнасцю, работай не³нстытуцыяналь ных форма¢ самадзейнай творчасц³. Гэта дазвол³ла пашырыць ма штабы самадзейнасц³, якая разв³ваецца па-за рамкам³ ¢стано¢ культуры.

Дзяржа¢ныя ³ мясцовыя органы ¢лады больш уваг³ надаюць дыягностыцы, прагназiраванню ³ праектаванню сацыяльна-куль- турных працэса¢, стварэнню неабходнага банка ³нфармацы³ даных аб сучасных тэндэнцыях ³ заканамернасцях вольнага часу. На пасяджэннях калег³³ М³н³стэрства культуры, абласных упра¢- лення¢ культуры ¢себакова вывучаюцца, глыбока анал³зуюцца праблемы культурнай дзейнасц³.

Важная роля ¢ даследаванн³ заканамернасцей разв³цця сацыякультурнай сферы, абагульненн³ ³ распа¢сюджванн³ вопыту работы ¢стано¢ культуры ³ мастацтва належыць Беларускаму ³нстытуту праблем культуры, вышэйшым навучальным установам культуры ³ мастацтва.

Так³м чынам, у канцы ХХ—пачатку ХХ² ст. адбыл³ся глыб³нныя змяненн³ ¢ культуралаг³чных працэсах, як³я патрабавал³ ¢дакладнення функцый, задач, мэт, метада¢ ³ сродка¢ дзейнасц³ сацыяльна-культурных ³нстытута¢. Трансфармацыя сацыяль накультурнага асяроддзя ¢несла ³стотныя карэктывы ¢ традыцыйныя тэхналог³i суб’екта¢ сацыякультурнай дзейнасц³.

104

Прыкладная культуралог³я

Пытанн³ ³ заданн³

1.Дайце азначэнне паняцця “сацыяльна-культурная дзейнасць”.

2.Якiя суб’екты сацыякультурнай дзейнасцi iснуюць у сучасны перыяд?

3.Вылучыце групы метада¢ дзейнасцi сацыякультурных iнстытута¢.

4.Назавiце вядомыя вам формы культурна-асветнiцкай i мастацка-творчай работы ¢стано¢ культуры.

5.Чым адрозн³ваюцца суб’ект-аб’ектная i суб’ект-суб’ектная мадэл³ арганiзацыi сацыякультурнай дзейнасцi?

6.Дайце азначэнне паняцця “сродкi сацыякультурнай дзейнасцi”.

7.У чым сутнасць працэсу праектавання сацыяльных тэхналогiй?

Лiтаратура

Бергер, П., Лукман, Т. Социальное конструирование реальности: трактат по социологии знания: пер. с англ.— М.: Медиум, 1995.— 323 с.

Иванов, В.Н. Социальные технологии в современном мире.— 2-е изд., испр. и доп.— М.: Славян. диалог, 1996.— 335 с.

Красильников, Ю.Д. Методика социально-культурного проектирования: учеб. пособие / Моск. гос. ун-т культуры.— М., 1993.— 73 с.

Смол³к, А.².Сацыяльна-культурная дзейнасць у постчарнобыльск³м соцыуме: вучэб. дапам. для вышэйш. ³ сярэдн³х спецыяльных навуч. устано¢.— М.: Бел. ун-т культуры, 1999.— 228 с.

Философский энциклопедический словарь / редкол.: С.С.Аверинцев и др.— 2-е изд.— М.: Сов. энцикл., 1989.— 815 с.

Чижиков, В.М. Методическое обеспечение культурно-досуговой деятельности: учеб. пособие.— М.: Моск. гос. ин-т культуры, 1991.— 142 с.

Социально-культурная деятельность: поиски, проблемы, перспективы: сб.ст.— М.: Моск. гос. ун-т культуры, 1996.— 148 с.

Хоруженко, К.М. Культурология: энцикл. словарь.— Ростов-на-Дону: Феникс, 1997.— 640 с.

6. МЕНЕДЖМЕНТ У СФЕРЫ КУЛЬТУРЫ

6.1. Сацыяльна-культурная сфера як аб’ект к³равання

Важнейшай асабл³васцю сацыяльна-культурнай сферы з’я¢ляецца тое, што к³руючыя сувяз³ ¢ ¸й ажыцця¢ляюцца праз аднос³ны людзей. К³раванне ³снуе ¢ кожнай с³стэме. Як мы ¢жо ¢станав³л³, культура таксама ¢я¢ляе сабой с³стэму, у якой гало¢нае не элементы, а ¢заемасувяз³ пам³ж ³м³, ³х узаемадзеянне, узаемааднос³ны. Таму к³раванне служыць ³нтарэсам узаемадзеяння элемента¢, як³я складаюць тую ц³ ³ншую с³стэму.

Асно¢ныя рысы, як³я характарызуюць агульнае паняцце “к³раванне”, могуць служыць асновай ³ для разумення к³равання ¢ сацыяльна-культурнай сферы. Гэта паняцце выкарысто¢ваецца для характарыстык³ грамадскай дзейнасц³ тых структур, у рамках як³х ажыцця¢ляецца сацыякультурнае ¢зна¢ленне. ²ншым³ словам³, гэта сукупнасць прадпрыемства¢, устано¢, арган³зацый

³органа¢, як³я ажыцця¢ляюць вытворчасць, размеркаванне, захаванне ³ арган³зацыю спажывання тавара¢ ³ паслуг сацыяльнакультурнага ³ ³нфармацыйнага прызначэння, забяспечваючы тым самым задавальненне культурных патрэбнасцей ³ ³нтарэса ¢ насельн³цтва.

Да яе прынята аднос³ць усе в³ды ³ гал³ны сацыяльнай дзейнасц³ па разв³цц³ чалавечага патэнцыялу як мэты грамадскага разв³цця (схема 6.1). У сучасных умовах сфера культурнай дзейнасц³ дасягнула пэ¢нага разв³цця, яна набывае самастойнасць

³пера¢твараецца ¢ асобную гал³ну народнай гаспадарк³. Функцыянаванне дадзенай гал³ны нак³равана на стварэнне прадукта, здольнага фарм³раваць ³ задавальняць культурныя патрэбнасц³ людзей. Гэтая новая гал³на грамадскай працы адрозн³ваецца ад ³ншых гал³н тым, што пэ¢ныя падс³стэмы ду-

106

Прыкладная культуралог³я

хо¢ных ³ культурных патрэбнасцей задавальняюцца асобым спосабам. З пункту гледжання як суб’екта, так ³ аб’екта ¢здзеяння, гэты асобы спосаб задавальнення патрэбнасцей ³ з’я¢ляецца асно¢- ным крытэрыем для вылучэння спецыф³чнага працо¢нага пра цэсу ¢ гал³не культуры.

 

 

Схема 6.1

Структура сацыякультурнай сферы

 

Культура

 

Адукацыя

 

Ахова здаро¢я

Сацыяльна-

 

культурная

 

²ншыя сферы

сфера

Ф³зкультура ³ спорт

СМ² ³ камун³кацы³

Сацзабеспячэнне

Прыметай, па якой можна вызначыць, ц³ аднос³цца той або ³ншы в³д чалавечай дзейнасц³ да гал³ны культуры, з’я¢ляецца вырашэнне пытання аб тым, у як³х мэтах ажыцця¢ляецца яна ³ндыв³дам, — для сябе ц³ для ³ншых людзей. Справа ¢ тым, што культурная дзейнасць сфарм³равалася ¢ самастойную гал³ну менав³та таму, што яна ¢ шырок³м маштабе ¢ключылася ¢ працэс затрат грамадскай працы ³ стала пастаянным элементам у с³стэме грамадскага падзелу працы ³ абмену дзейнасцю.

Акрамя перал³чаных вышэй асабл³васцей гал³ны культуры, неабходна адзначыць, што ¢ гэтай сферы дзейнасць ажыцця¢ляецца на прафес³йнай, па¢прафес³йнай ³ нават на непрафес³йнай (аматарскай) аснове. У апошн³м выпадку яна адбываецца ¢ вольны час, ³ створаны ¢ вын³ку яе прадукт можа таксама прызначацца для ³ншых людзей. Ствараемы прадукт, як³ прызначаецца для задавальнення патрэбнасцей ³ншых людзей, у мног³х падс³стэмах дзейнасц³ ¢ гал³не культуры можа мець непасрэдныя аднос³ны да фарм³равання ³ задавальнення культурных патрэбнасце й самога суб’екта дзейнасц³.

Асабл³васцю сучаснай сацыякультурнай дзейнасц³ з’я¢ляецца тое, што яна ажыцця¢ляецца арган³зацыям³, установам³, прадпрыемствам³ рознай ведамаснай прыналежнасц³ (дзяржа¢- ным³, прыватным³, грамадск³м³) ³ формай ¢ласнасц³, а таксам а

6. Менеджмент у сферы культуры

107

 

 

 

прыватным³ асобам³. Сучасная сацыяльна-культурная сфера ¢жо не можа ³снаваць ³ разв³вацца як сфера выключна дзяржа¢ны х ³нтарэса¢. Выкарыстанне пазабюджэтных крын³ц ф³нансавання, ус¸ больш акты¢нае супрацо¢н³цтва сацыяльна-культурнай сферы з ф³нансавым, прамысловым ³ гандл¸вым кап³талам, грамадск³м³ рухам³ ³ арган³зацыям³ — адна з важнейшых умо¢ захавання культурнай спадчыны, узна¢лення творчага патэнцыялу, разв³цця культурнага жыцця. Супрацо¢н³цтва б³знесу ³ сферы культуры, камерцыйнай ³ некамерцыйнай, але сацыяльна значымых сфер , ³х сацыяльнае партн¸рства з’я¢ляюцца эфекты¢ным механ³змам ³ ³нструментам фарм³равання цыв³льнага грамадства, здольнага да самаразв³цця.

Уклад сферы культуры ¢ эканом³ку, адукацыю, навуку ³ ³ншыя сацыяльныя сферы вымяраецца ³ ³ншым³ паказчыкам³. Так, культура выступае сродкам цыв³л³зацыйнага ¢плыву ³ сацыяльнай арган³зацы³, стымулюе творчасць, павышае здольнасць грамадства да ¢спрымання ³ пошуку новага, пераадолення аджы¢- шых стэрэатыпа¢ свядомасц³ ³ паводз³н.

Роля культуры ¢зрастае ¢ сацыяльнай кумун³кацы³, адукацы³ ³ выхаванн³ моладз³. Яна садзейн³чае ³нтэлектуальнаму ³ эмацыянальнаму разв³ццю асобы, праф³лактыцы дэв³янтных паводз³н.

Так³м чынам, можна адзначыць, што культура з’я¢ляецца с³стэма¢тваральным фактарам кансал³дацы³ ³ разв³цця грамадства

¢нацыянальным ³ рэг³янальным маштабе.

Çул³кам таго, што культура ¢ сучасным грамадстве ¢с¸ больш усведамляецца не як вын³к сацыяльна-эканам³чнага ³ пал³т ычнага разв³цця, а як неабходная ¢мова, важнейшы фактар гэтага разв³цця, маральная апора асобы ³ грамадства, асабл³вую актуальнасць набывае вызначэнне метада¢ ³ прынцыпа¢ к³равання культу рай.

6.2. Сутнасць паняцця “менеджмент”

Вышэй нам³ адзначалася, што асабл³васцю сацыяльна-куль- турнай сферы з’я¢ляецца тое, што к³ра¢н³цк³я сувяз³ ¢ ¸й ажыцця¢ляюцца праз аднос³ны людзей. Грамадства — гэта сацыякультурная с³стэма, якая ¢я¢ляе сабой сукупнасць форма¢ сумеснай дзейнасц³ людзей, што склал³ся г³старычна. Яно характарызуецца працягласцю ³снавання ³ самадзейнасцю, г. зн. грамадства валодае ¢с³м³ неабходным³ ³ дастатковым³ рэсурсам³ для свайго ¢зна¢лення ³ нармальнага разв³цця. Сувязь ³ адз³нства сацыякультурных працэса¢ забяспечваюцца сацыяльным к³раванн ем, якое з’я¢ляецца адным з важнейшых умо¢ нармальнага функцыянавання культуры.

108

Прыкладная культуралог³я

К³раванне як атрыбут грамадскага жыцця мае шэраг прымет. Па-першае, яно ³снуе там, дзе адбываецца сумесная дзейнасць людзей, ³ забяспечвае неабходнае ³х узаемадзеянне, эфекты¢нае выкананне паста¢леных перад удзельн³кам³ задач ³ дасягн енне адз³най мэты.

Па-другое, дзякуючы к³раванню людз³ аб’ядно¢ваюцца для сумеснай дзейнасц³ ¢ пэ¢ныя калектывы. Яно закл³кана ¢парадкаваць гэтую дзейнасць, надаць узаемадзеянню людзей арган³заванасць, забяспечыць узгодненасць ³ндыв³дуальных дзеяння¢.

Па-трэцяе, у якасц³ гало¢нага аб’екта ¢здзеяння ¢ працэсе к³равання выступаюць паводз³ны ¢дзельн³ка¢ сумеснай дз ейнасц³, ³х узаемааднос³ны. К³раванне выступае ¢ рол³ рэгулятара гэтых паводз³н ³ дасягае пэ¢най мэты ¢ рамках грамадск³х сувязе й.

К³раванне сацыяльна-культурнай сферай ажыцця¢ляецца ¢ розных формах. Арган³зацыяй грамадск³х сувязей у першую чаргу займаюцца дзяржа¢ныя органы, незалежна ад ³х канкрэтнага прызначэння. У якасц³ аб’екта к³равання выступаюць усе формы ³ в³ды культурнай дзейнасц³, усе варыянты грамадск³х сувязей. Пытанн³ дзяржа¢нага к³равання сферай культуры разглядаюцца Нацыянальным сходам Рэспубл³к³ Беларусь, Саветам М³н³стра¢. Так, у перыяд з 1994 г. па цяперашн³ час был³ прыняты законы “Аб культуры ¢ Рэспубл³цы Беларусь”, “Аб музеях ³ музейным фондзе Рэспубл³к³ Беларусь”, “Аб ахове г³сторыка-культурнай спадчыны”, “Аб б³бл³ятэчнай справе ¢ Рэспубл³цы Беларусь”, “Аб народным мастацтве, народных промыслах (рам¸ствах) у Рэспубл³цы Беларусь” ³ ³нш. Распрацавана ³ дзейн³чае дзяржа¢ная праграма “Функцыянаванне ³ разв³цц¸ культуры Рэспубл³к³ Беларусь да 2005 года”. Саветам М³н³стра¢ ³ М³н³стэрствам культуры Рэспубл³к³ Беларусь у гэты ж перыяд прынята вял³кая колькасць нарматы¢на-прававых акта¢, як³я тычацца рэгулявання культурнай дзейнасц³ ¢ нашай кра³не.

Акты¢ны ¢дзел у к³раванн³ культурай прымаюць грамадск³я аб’яднанн³. Адной з найбольш масавых грамадск³х арган³зацый, як³я праводзяць значную работу па стварэнн³ ¢мо¢ для разв³цця культуры, з’¢ляюцца прафсаюзы. Акрамя ³х, ³снуе вял³кая колькасць ³ншых грамадск³х арган³зацый, фонда¢ ³ руха¢, як³я даюць л ю- дзям магчымасць займацца мастацкай ³ прыкладной творчас цю.

Так³м чынам, у с³стэме к³равання наз³раецца пэ¢ная ¢парадкаванасць у выглядзе ³ерарх³чнай структуры органа¢ к³равання.

К³раванне ¢ сферы культуры мае сваю спецыф³ку, якая вын³кае з асабл³васцей “духо¢най вытворчасц³”. Прадуктам культурнай дзейнасц³ ¢ласц³вы не тольк³ рэчавы характар, пакольк³ янызвя-

6. Менеджмент у сферы культуры

109

 

 

 

заны з феноменам свядомасц³ (успрымання, разумення, мыслення, перажывання ³ г.д.), не паддаюцца непасрэднаму ¢л³ку, звычайнаму назапашванню. У адрозненне ад прадукта¢ матэрыяльнай вытворчасц³, як³я ¢ працэсе спажывання зн³шчаюцца, культурныя кашто¢насц³ ¢ працэсе спажывання павял³чваюць сваю кашто¢насць.

Сфера сацыяльна-культурнай дзейнасц³ з’я¢ляецца пераважна некамерцыйнай сферай. Яе ф³нансавыя сродк³ ¢твараюцца гало¢- ным чынам за кошт прыцягнення сродка¢ самых розных с³л ³ ³нстанцый: органа¢ улады, спонсара¢, дабрачынных арган³зацый ³ ³ншых донара¢. Гэта спецыф³ка, безумо¢на, накладвае адб³так на змест, прынцыпы, формы ³ метады к³равання культурай.

Навука, якая займаецца выя¢леннем заканамернасцей, распрацо¢кай прынцыпа¢, функцый ³ метада¢ мэтанак³раванай дзейнасц³ людзей у сферы культуры ¢ працэсе к³равання, называецца менеджментам. Менеджмент уласц³вы практычна ¢с³м сферам жыццядзейнасц³ грамадства: эканом³цы, пал³тыцы, навуцы, адукацы³ ³ ³нш. Але пран³кненне рыначных аднос³н у сацыяльнакультурную сферу постсацыял³стычных кра³н абумов³ла неабходнасць пошуку мэт ³ задач яе функцыянавання, абна¢лення метада¢ ³ прынцыпа¢ к³равання культурай.

Заснавальн³кам навуковага менеджменту л³чаць амерыканскага вучонага Фрэдэрыка У³нсло¢ Тэйлара. Яшчэ ¢ Х²Х ст. ¸н распрацава¢ ³ рэал³зава¢ на практыцы метады к³равання, як³я выкладзены ¢ яго фундаментальнай працы “Прынцыпы ³ метад ы навуковага к³равання”. Тэйлар ³ яго прых³льн³к³ займал³ся пытанням³ павышэння эфекты¢насц³ работы на канкрэтных працо¢ных месцах. Па-³ншаму да гэтай праблемы падыходз³¢ французск³ навуковец Анры Фа¸ль, стваральн³к адм³н³страцыйнай школы менеджменту. ¨н спрабава¢ вырашыць праблему ¢дасканалення к³ра¢н³цтва ф³рмай у цэлым. У шырокавядомай працы “Агульнае ³ прамысловае к³раванне” ¢першыню даецца клас ³ф³кацыя к³ра¢н³цк³х функцый, выконваемых на ф³рме.

Тэорыя к³равання, створаная Тэйларам ³ Фа¸лем, мела ³стотны недахоп: яна не ¢ по¢най меры ¢л³чвала ролю чалавечага фактара як асно¢нага элемента працэсу дасягнення высокай эфекты¢насц³ работы ф³рмы. ²м³ вылучал³ся ¢ асно¢ным два стымулызаахвочвання да працы — пагроза пакарання ³ грашовае стымуляванне.

Амерыканск³ сацы¸лаг Мэры Паркер Фалет прытрымл³валася супрацьлеглых погляда¢. Яна л³чыла, што функцы³ к³равання заключаюцца ¢ стымуляванн³ творчасц³ працо¢ных, у далучэнн³ рабочых да к³равання прадпрыемствам, вырашэння канфл³кта¢ у працо¢ных калектывах. Разам з Элтанам Ме¸, прафеса-

110

Прыкладная культуралог³я

рам Гарвардскай школы б³знесу, яна разв³вае гуман³стычны к³рунак у менеджменце. Названыя вучоныя сцвярджал³, што важным³ фактарам³, як³я ¢плываюць на вытворчасць працы, з’я¢ляюцц а пс³халаг³чны кл³мат ³ маральныя стымулы. Паслядо¢н³к³ школы чалавечых аднос³н Дуглас Мак Грэгар, Абрахам Н. Масло¢, Роберт Р. Блэйк, Рэмс³с Лайкерт, Фрэдэрык Грэнберг рэкамендавал³ адм³н³страцы³ ¢стано¢ прая¢ляць больш клопату аб падначаленых, даваць ³м шырок³я магчымасц³ для стасунка¢ на працы, пазбягаць жорсткасц³, к³раваць аднос³нам³ пам³ж удзельн³кам³ дзей насц³.

Шырокае распа¢сюджванне мел³ таксама ³ ³ншыя падыходы да к³равання. Разв³цц¸ атрымал³ колькасныя (эканом³ка-матэры- яльныя) метады, працэсны, с³стэмны, с³туацыйны падыходы.

Вяршыняй разв³цця сучаснага менеджменту можна л³чыць ма ркетынгавае к³раванне, пры як³м у цэнтры ¢ваг³ арган³зацы³, установы, прадпрыемства знаходзяцца патрэбы ³ запыты як канкрэтнага сегмента рынку, так ³ грамадства ¢ цэлым.

Вышэйсказанае дае падставу для азначэння паняцця “менеджмент”. Пад менеджментам разумеецца сукупнасць сучасных прынцыпа¢, метада¢, сродка¢ ³ форма¢ к³равання, як³я забяспечваюць паспяховае функцыянаванне сацыяльных ³нстытут а¢, закл³каных ажыцця¢ляць пэ¢ную сацыяльна значную дзейнасць.

Менеджмент на постсавецкай прасторы ¢зн³к ³ аформ³¢ся ¢ своеасабл³вую канцэпцыю як тып к³равання, што нарадз³¢ся ва ¢мовах пераходу да свабоднага прадпрымальн³цтва, канкурэнцы³, эканам³чнай матывацы³. Яго антыподам з’я¢ляецца камандн а- адм³н³страцыйнае, тэхнакратычнае, планава-дырэкты¢нае, а¢тарытарнае к³раванне. Ва ¢мовах нармальна функцыянуючай рынач- най эканом³к³ гэта найбольш эфекты¢ны тып к³равання.

Абазначым важнейшыя прыметы менеджменту як тыпу к³равання.

1.У падыходах, прынцыпах ³ метадах к³равання перавага аддаецца эканам³чным сродкам ³ метадам к³равання. Найбольш яскрава гэта прая¢ляецца ¢ маркетынгу, дзе ¢ цэнтры ¢ваг³ знаходзяцца ³нтарэсы спажы¢ца.

2.Тэорыя ³ практыка менеджменту зыходзяць з таго, што чалавечы фактар аказвае значны ¢плы¢ на вын³к³ працы. Таму чалавек, яго ³нтарэсы, патрэбнасц³, матывы, кашто¢насц³, устано¢к³ з’я¢ляюцца зыходным момантам у арган³зацы³ к³равання ³ яго ажыцця¢ленн³.

3.Менеджмент патрабуе прафес³янал³зму к³равання. Менав³та прафес³янал³зм — адно з гало¢ных патрабавання¢ да менеджэра ³ персаналу. Гало¢ным³ асаб³стым³ якасцям³ менеджэра пав³нны быць камун³кабельнасць, упэ¢ненасць, прадпрымальнасць.

6. Менеджмент у сферы культуры

111

 

 

 

4. Менеджмент характарызуе гнуткая арган³зацыя к³равання, здольная хутка перабудо¢вацца ¢ адпаведнасц³ са зменай умо¢, арган³зацыя ³навацыйнага тыпу.

Так³м чынам, менеджмент — гэта тып к³равання, як³ ¢ найбольшай ступен³ адпавядае патрэбнасцям ³ ¢мовам сучаснага грамадства. К³раванне як складаная з’ява ¢ разв³цц³ грамадства можа быць вельм³ разнастайным. Гэта разнастайнасць вызначаецца мног³м³ фактарам³. Яна залежыць ад узро¢ню разв³цця аб’екта к³равання, яго асабл³васцей, узро¢ню яго тэхналаг³чнага, сацыяльнапс³халаг³чнага ³ ³ншага разв³цця. Важную ролю адыгрываюць фактары сацыяльна-культурнай сферы, у якой функцыянуе аб’ект к³равання, яго аднос³ны да дзяржавы, а таксама чалавечы фактар, яго роля ¢ к³раванн³, ступень прафес³янал³зму праца¢н³ко¢, сацы- яльна-арган³зацыйныя традыцы³.

У сферы культуры нельга выкарысто¢ваць камандныя, гал³новыя ³ нават тэрытарыяльныя прынцыпы к³равання. Менеджмент у сферы культуры пав³нен заключацца ¢ стварэнн³ арган³зацыйных ³ эканам³чных умо¢ самаразв³цця культурнага жыцця. У гэтым ³ ¸сць сапра¢дны змест спецыф³к³ менеджменту ¢ сферы культуры.

6.3. Прынцыпы ³ функцы³ менеджменту

Менеджмент як навука аб рэгуляванн³ сацыяльна-культурных працэса¢ мае свае асно¢ныя, зыходныя палажэнн³ ³ прав³лы, як³я прынята называць прынцыпам³. У адпаведнасц³ з ³м³ ажыцця¢ляецца к³раванне сацыяльна-культурнай сферай, ³х прытрымл³ваюцца менеджэры ¢ сва¸й практычнай дзейнасц³.

Прынцыпы пав³нны адпавядаць законам разв³цця прыроды ³ грамадства, адлюстро¢ваць гало¢ныя палажэнн³, характэрныя для ¢с³х в³да¢ прадпрыемства¢ ³ ¢стано¢, аб’екты¢на адлюстро¢ваць сутнасць з’я¢ ³ рэальных працэса¢ к³равання арган³зацыя й ³, нарэшце, быць асновай к³равання. Гэтыя прынцыпы прадвызначаюць перш за ¢с¸ разуменне працэсу к³равання, яго элемента¢, у прыватнасц³ мэт, спосаба¢ ³ сродка¢ уплыву на калекты¢, прав³ла¢ дзеяння суб’екта ³ аб’екта к³равання.

Да асно¢ных прынцыпа¢ менеджменту адносяцца:

мэтанак³раванасць, зыходным пунктам якой з’я¢ляецца неабходнасць дасягнення мэты арган³зацы³;

ул³к ³нтарэса¢: вельм³ важна, каб супрацо¢н³ка ц³кав³¢ не тольк³ практычны ³нтарэс, але ³ дасягненне мэты арган³зац ы³;

адз³наначалле: кожная асоба не пав³нна даваць справаздачу больш чым перад адным к³ра¢н³ком ³ атрымл³ваць наказ тольк³ ад аднаго ³ таго ж к³ра¢н³ка;

112

Прыкладная культуралог³я

спецыял³зацыя ¢ сферы к³равання: усе дзеянн³, што рэгулярна па¢тараюцца, неабходна размярко¢ваць пам³ж супрацо¢- н³кам³ апарату ³ не дубл³раваць ³х;

пастаяннае абмежаванне колькасц³ ³ерарх³чных узро¢ня¢

óструктуры арган³зацы³: чым больш вял³кая ¢станова, тым складаней к³раваць;

дэлег³раванне па¢намоцтва¢: к³ра¢н³к не пав³нен раб³ць сам таго, што можа зраб³ць падначалены;

эканам³чнасць: эканам³чнасць на ¢с³х узро¢нях арган³зацы³ з’я¢ляецца важным фактарам для таго, каб яна магла выжыць ³ дасягнуць поспеху ва ¢мовах рынку.

Безумо¢на, на к³раванне сацыяльна-культурнай сферай распа¢сюджваюцца ³ так³я прынцыпы, як планавасць, аператы¢- насць, аб’екты¢насць, канкрэтнасць, аптымальнасць, эфекты¢- насць ³ ³нш.

У працэсе сва¸й дзейнасц³ менеджэрам даводз³цца выконваць шэраг функцый, пад як³м³ разумеюцца адносна адасобленыя напрамк³ к³ра¢н³цкай дзейнасц³, што дазваляюць у сукупнасц³ажыцця¢ляць неабходнае ¢здзеянне. Функцы³ цесна звязаны пам³ж сабой, выконваюцца бесперапынна ³ паслядо¢на, ад пастано¢к³ задачы да яе вырашэння, ³ ¢твараюць так званы к³ра¢н³цк³ цыкл. Сярод важнейшых функцый менеджменту вылучаюць наступныя:

стратэг³чнае планаванне, з дапамогай якога вызначаюцца мэты дзейнасц³, неабходныя для гэтага сродк³, а таксама распрацо¢ваюцца метады, найбольш эфекты¢ныя ¢ канкрэтных умовах. Пачатковым элементам планавання з’я¢ляецца складанне прагноза¢, як³я паказваюць магчымыя к³рунк³ будучага разв³цця сацыякультурнага аб’екта. З дапамогай прагноза¢ на будучае ³ стратэг³чных плана¢ ажыцця¢ляецца работа ¢стано¢ культ уры;

арган³зацыя, яна прадугледжвае фарм³раванне структуры аб’екта культуры, а таксама забеспячэнне ¢с³м неабходным для яго нармальнай дзейнасц³ — кадрам³, матэрыялам³, абсталяваннем, будынкам³, ф³нансавым³ сродкам³ ³ ³нш. Так³м чынам, функцыя арган³зацы³ заключаецца ¢ тым, каб стварыць рэальныя ¢мовы для дасягнення запланаванай мэты;

матывацыя, яе роля — у актыв³зацы³ працуючых. Для гэтага ажыцця¢ляецца матэрыяльнае ³ маральнае стымуляванне супрацо¢н³ка¢, ствараюцца ¢мовы для прая¢лення творчага патэнцыялу работн³ка¢ ³ ³х разв³цця;

кантроль, яго задача заключаецца ¢ якаснай ³ колькаснай ацэнцы ³ ¢л³ку вын³ка¢ працы. Гало¢ныя ³нструменты выканання гэтай функцы³ — наз³ранне, праверка ¢с³х бако¢ дзейнасц³, ул³к

6. Менеджмент у сферы культуры

113

 

 

 

³анал³з. Сярод функцый к³равання кантроль выступае як элемент зваротнай сувяз³, па яго даных карэкц³руюцца раней прынят ыя рашэнн³, планы, а таксама нормы ³ нарматывы;

каардынацыя, гэта цэнтральная функцыя, якая забяспечвае бесперабойнасць ³ бесперапыннасць к³равання. Гало¢ная задача каардынацы³ — дасягненне ¢згодненасц³ ¢ рабоце ¢с³х зв¸на¢ с³стэмы шляхам устана¢лення рацыянальных сувязей пам³ж ³м³. Найбольш часта выкарысто¢ваюцца справаздачы, ³нтэрв’ю, сходы, сродк³ масавай ³нфармацы³, дакументы. З дапамогай гэтых ³ ³ншых форма¢ устана¢л³ваецца ¢заемадзеянне пам³ж падс³стэмам³, ажыцця¢ляецца мане¢раванне рэсурсам³, забяспечваюцца адз³нства ³ ¢згодненасць ус³х функцый к³равання.

Безумо¢на, мы разгледзел³ дал¸ка не ¢се функцы³ к³равання, ³х значна больш. ¨сць шэраг спецыяльных функцый, як³я вын³каюць са спецыф³к³ работы прадпрыемства¢ розных гал³н, устано¢

³арган³зацый. К³раванне тэатрам, музеем, клубам значна адрозн³ваецца ад к³равання трактарным заводам, бальн³цай, вышэйшай навучальнай установай. Падрабязна функцы³, прынцыпы менеджменту разглядаюцца ¢ вучэбных дысцыпл³нах, звязаных з падрыхто¢кай менеджэра¢ для сацыякультурнай сферы. Такая падрыхто¢ка ¢ нашай кра³не вядзецца ¢ Беларуск³м дзяржа¢ным ун³верс³тэце культуры ³ мастацтва¢.

6.4. С³стэма механ³зма¢ менеджменту

Нам³ ¢жо адзначалася, што к³раванне сферай культуры ³ мастацтва мае пэ¢ную спецыф³ку. Перш за ¢с¸ неабходна ¢л³чва ць, што ³х разв³цц¸ адбываецца не ³залявана, а залежыць ад ³ншых сфер грамадства. Так, у эканам³чнай сферы вырабляюцца матэры- яльна-тэхн³чныя прылады ³ рэсурсы для фарм³равання матэр ыяльнай базы ¢стано¢ культуры. Неабходна таксама фарм³раваць ³ разв³ваць каардынацыйныя сувяз³ арган³зацый культуры са сферам³ адукацы³, аховы здаро¢я, ф³зкультуры ³ спорту ³ ³нш. У сучасных умовах важнае значэнне набывае дзейнасць па фар м³раванн³ эфекты¢ных механ³зма¢ ³ ³нструмента¢, як³я дазваляюць рэгуляваць работу ¢стано¢ культуры ³ спрыяць самарэгуляванню ³х дзейнасц³.

Сучасны менеджмент у сферы культуры можна разглядаць як с³стэму, якая складаецца з чатырох асно¢ных механ³зма¢ .

Эфекты¢нае разв³цц¸ сацыяльна-культурнай сферы немагчыма без эканам³чнага механ³зма (ф³нансавых, матэрыяльнатэхн³чных рэсурса¢, гаспадарчага разл³ку, эканам³чнага стымулявання ³ ³нш.). Пераход да рыначных аднос³н суправаджаецца

114

Прыкладная культуралог³я

стварэннем новых рыначных структур ³ ³нфраструктур розн ых форма¢ уласнасц³. Гэта дазваляе некамерцыйным ³ камерцыйным структурам у статусе розных аб’яднання¢ самастойна вызн ачаць формы гаспадарання, в³ды дзейнасц³, спосабы выкарыстання прыбытку. На практыцы некамерцыйныя сацыякультурныя ¢становы звычайна маюць мноства крын³ц ф³нансавання: бюджэтнае, ахвяраванн³ карпарацый ³ прыватных асоб, прыбытак ад продажу тавара¢ ³ паслуг, членск³я ¢зносы, добраахвотная (бясплат ная) праца. У сувяз³ з гэтым менеджэр абавязаны не тольк³ выяв³ць ³стотныя крын³цы рэсурса¢, як³я ¢плываюць на дзейнасць установы культуры, але ³ знайсц³ спосабы ³х захавання.

У сферы культуры пераходнага грамадства, у тым л³ку ³ беларускага, значную ролю адыгрывае арган³зацыйна-адм³н³- страцыйны механ³зм, як³ ¢я¢ляе сабой с³стэму размеркавання па¢намоцтва¢ (пра¢ ³ абавязка¢), заф³ксаваных у дакументах (статутах, палажэннях, ³нструкцыях). Пры стварэнн³ арган³зацыйных структур у сацыякультурнай сферы фарм³руюцца службы, аддзелы, сектары, групы ¢стано¢, як³я надзелены адпаведным³ функцыянальным³ абавязкам³. Пам³ж ³м³ ³снуюць пэ¢ныя сувяз³: вертыкальныя, гарызантальныя, л³нейныя, функцыянальныя ³ кааператы¢ныя.

Структура к³равання выконвае аб’яднальную ролю, надае сацыякультурнай установе цэласнасць, стварае ¢заемазалежнасць аб’екта¢ к³равання. К³раванне аб’ектам³ культуры пав³нны здзяйсняць менеджэры з ул³кам якасных карэнных змен, як³я адбываюцца на рынку культуры ³ мастацтва. Кал³ гэтыя змены не ¢л³чваюцца менеджэрам³ па суб’екты¢ных прычынах, тады такая арган³зацыйная структура к³равання перастае адпа вядаць рэальным умовам дзейнасц³ ¢стано¢ ³ прыходз³ць у заняпад .

К³раванне не можа заключацца тольк³ ¢ стварэнн³ арган³- зацыйна-адм³н³страцыйнага механ³зма. Мы ¢жо адзначал³, што сучасны менеджмент арыентуецца на чалавечы фактар, у адпаведнасц³ з як³м работн³к успрымаецца не як вытворчая с³ла, а як творчая асоба. У сувяз³ з гэтым ва ¢становах культуры значная ¢вага надаецца рабоце з персаналам. У савецк³ час спецыял³ст фарм³рава¢ся ¢ асно¢ным як выкана¢ца ¢казання¢, установак, а то ³ непасрэдных загада¢, як³я зыходз³л³ з розных узро¢ня¢ дзяржа¢най ³ партыйнай ³ерарх³³. У сучасных умовах складваюцц а персанала-арыентаваныя тэхналог³³, задача як³х заключаецца ¢ фарм³раванн³ ³ разв³цц³ матывацы³ да акты¢най дзейнасц³, с³стэматычным пошуку новага ³ ¢дасканаленн³ якасц³ вын³ка¢ працы. С¸нняшн³ спецыял³ст пав³нен самастойна, у межах сва¸й кам-

6. Менеджмент у сферы культуры

115

 

 

 

петэнцы³, вызначаць сутнасць, к³рунк³, мэты, задачы, сродк³, метады, формы, ³ншыя параметры культурнай дзейнасц³.

Са сказанага вын³кае, што работу з кадрам³ трэба разглядаць як адносна самастойны механ³зм менеджменту, прав³льнае выкарыстанне якога прынос³ць радыкальныя вын³к³ ¢ маштабах як асобнай установы, так ³ сацыякультурнай сферы ¢ цэлым. Названы механ³зм уя¢ляе с³стэму работы па падрыхто¢цы, падбору ³ расстано¢цы кампетэнтных спецыял³ста¢, а таксама ¢л³ку, фарм³раванн³ ³ разв³цц³ матывацы³ да ³н³цыяты¢най, адказнай ³ эфекты¢най працы. Прав³льна спраектаваны працэс к³равання прыводз³ць арган³зацыю да значных поспеха¢. Вын³к дзейнасц³ ¢становы культуры ¢ мног³м залежыць ад рашэння¢, як³я прымаюць к³ра¢н³к³. Уласна кажучы, у прыняцц³ прав³льнага рашэння ³ заключаецца гало¢нае звяно менеджменту. Кожны менеджэр адыгрывае пэ¢ную ролю ¢ м³жасобасных стасунках, ³нфармацыйных абменах ³ прыняцц³ рашэння¢.

Прынятыя рашэнн³ звычайна дапа¢няюцца заданнем кантролю над ³х выкананнем. Кантроль — гэта працэс, звязаны з дасягненнем установай паста¢ленай мэты, працэс, з дапамогай якога менеджэры ¢с³х узро¢ня¢ правяраюць прав³льнасць сва³х рашэння¢, абгрунтаванасць прынятых стандарта¢, крытэрыя¢ ³ паказчыка¢, як³я даведзены да выкана¢ца¢. Рашэнн³ часта звязваюцца з пэ¢ным³ мэтам³, чакаемым³ вын³кам³ ³ шляхам³ ³х дасягнення, г. зн. з планаваннем. Апошняе, у сваю чаргу, прадугледжвае с³стэму ¢л³ку ³ справаздачнасц³: тое, што плануецца, пав³нна ¢л³чвацца. Ул³к ³ справаздачнасць з’я¢ляюцца перадумовам³ дзейснага кантролю, як³ абап³раецца, з аднаго боку — на прыняцце рашэння, а з другога — на даныя ¢л³ку ³ справаздачнасц³.

Схема 6.2

С³стэма механ³зма¢ менеджменту

ЭКАНАМ²ЧНЫЯ АРГАН²ЗАЦЫЙНАМЕХАН²ЗМЫ: АДМ²Н²СТРАЦЫЙНЫ

рэсурснае забеспячэнне, МЕХАН²ЗМ:

гаспадарчы разл³к, размеркаванне па¢намоцтва¢ эканам³чнае стымуляванне (пра¢, абавязка¢)

²НФАРМАЦЫЙНЫ РАБОТА МЕХАН²ЗМ: З ПЕРСАНАЛАМ

суаднос³ны ³ ¢заемасувязь рашэння¢, кантролю, справаздачнасц³, дакументаабароту

116

Прыкладная культуралог³я

Так³м чынам, суаднос³ны ³ ¢заемасувязь к³ра¢н³цк³х рашэння¢, планавання, кантролю, ул³ку ³ справаздачнасц³, дакументаабароту ³ ¢твараюць ³нфармацыйны механ³зм. ²нфармацыйным яго прынята называць па двух прычынах. Па-першае, сутнасць гэтага механ³зма заключаецца ¢ падрыхто¢цы адпаведнай ³нфармацы³ ³ дакументальным яе афармленн³. Па-другое, сама гэта ³нфармацыя структуруецца як бы ¢ “с³лавым пол³ напружанн я” пам³ж двума полюсам³: характарыстыкай чакаемага вын³ку ³ характарыстыкай рэальна атрыманага вын³ку (схема 6.2).

С³стэма разгледжаных чатырох механ³зма¢ з’я¢ляецца неа б- ходнай ³ дастатковай для рэал³зацы³ менеджменту ¢ сферы культуры. Вопыт укаранення сучасных прынцыпа¢ ³ метада¢ к³равання ¢ сацыяльна-культурную сферу паказвае, што адсутнасць ц³ бяздзейснасць хаця б аднаго з механ³зма¢ прыводз³ць да таго, што паспяхова арган³заваць працу немагчыма.

6.5. Менеджмент як гал³на прыкладной культуралог³³

Высвятленне сутнасц³, прынцыпа¢, функцый ³ механ³зма¢ менеджменту дае падставу сцвярджаць, што дадзены тып к³равання культурай адыгрывае значную ролю ¢ арган³зацы³ ³нстытуцыянальных сацыякультурных узаемадзеяння¢. А гэта прабл ема, як адзначалася нам³, з’я¢ляецца аб’ектам вывучэння прыкл адной культуралог³³. Названая праблема актуал³зуецца ¢ сувяз³ з узмацненнем рол³ вольнага часу ¢ духо¢ным жыцц³ сучаснага грамадства. Па даных Арган³зацы³ Аб’яднаных Нацый, мног³я заходн³я кра³ны ¢кладваюць у матэрыяльную базу ³ працэс арган³зацы³ адпачынкавай дзейнасц³ каля 50% свайго бюджэту. У нашай кра³не ¢становам³ культуры асвойваецца пакуль вельм³ нязначная частка вольнага часу людзей. Гэта абумо¢лена тым, што сацыякультурныя ³нстытуты займаюцца ¢ асно¢ным арган³зацыяй традыцыйных форма¢ культурна-адпачынкавай дзейнасц³. У той жа час рэальная творчасць розных груп насельн³цтва, ³х ³нтарэсы ³ патрэбнасц³ да¢но перарасл³ гэтыя рамк³.

У цяперашн³ час адбываецца пераасэнсаванне сутнасц³ вольнага часу як сацыяльна-культурнай катэгоры³ ¢ жыцц³ грамадства. На працягу мног³х дзесяц³годдзя¢ ¸н з’я¢ля¢ся дадаткам вытворчай сферы. С¸ння вольны час ператвараецца ¢ самастойную гал³ну сацыякультурнай дзейнасц³, дзе адбываецца самарэал³зацыя творчага ³ духо¢нага патэнцыялу грамадства. Н ая¢- насць культурна-адпачынкавых патрэбнасцей насельн³цтва, рост попыту на шматл³к³я в³ды адпачынку непазбежна патрабуюць стварэння спецыяльнай гал³ны культурна-адпачынкавага, рэа-

6. Менеджмент у сферы культуры

117

 

 

 

крэацыйнага абслуго¢вання ³ разв³цця сферы адпачынкавых паслуг, ³ндустры³ вольнага часу ³ заба¢.

Так³м чынам, наспела вострая неабходнасць стварэння разгал³наванай ³нфраструктуры культурна-адпачынкавай сферы, пераходу на прынцыпова ³ншыя сацыяльна-к³ра¢н³цк³я канцэпцы ³.

У савецк³ перыяд канцэпцыя к³равання культурай грунтавалася на жорсткай рэгламентацы³ дзейнасц³ сацыякультурных устано¢, ус³х в³да¢ ³ форма¢ адпачынку з дапамогай рознага роду норма¢ ³ нарматыва¢. Прыярытэтную ролю адыгрывал³ грамад- ска-пал³тычныя, ³дэалаг³чныя, адм³н³страцыйныя, пазаэканам³ч- ныя рычаг³ к³равання сацыякультурнай сферай. У вын³ку ¢ арган³зацы³ культурна-адпачынкавай дзейнасц³ склал³ся пэ¢ныя стэрэатыпы ³ ³дэалы, як³я не адпавядаюць патрабаванням нашага часу.

Прыкладная культуралог³я ³мкнецца вызначыць шлях³ эфекты¢нага выкарыстання культурастваральнага патэнцыялу в ольнага часу, выпрацаваць навуковыя падыходы да рэал³зацы³ эфекты¢ных тэхналог³й задавальнення культурных ³нтарэса¢ ³ патрэбнасцей насельн³цтва. Прынцыпы, заканамернасц³ ³ метады прыкладной культуралог³³ з’я¢ляюцца метадалаг³чнай асн овай менеджменту, з дапамогай якой вызначаюцца функцы³, задачы, формы, сродк³, тэхналог³³ к³равання сацыяльна-культурнай сферай. Разуменне працэса¢ фарм³равання культурнага асяроддзя, механ³зма¢ сацыял³зацы³ ³ ³нкультурацы³ асобы, метадалог³³ ³ методык³ ¢цягнення ³ндыв³да або сацыяльнай супольнасц³ ¢ свет культуры, у сацыякультурную творчасць дазваляе менеджэру выкарысто¢ваць эфекты¢ныя механ³змы к³равання сацыяльн а- культурнай сферай.

118

Прыкладная культуралог³я

Пытанн³ ³ заданн³

1.Вызначце структуру сацыяльна-культурнай сферы.

2.Як³я тэоры³ арган³зацы³ вытворчасц³ Х²Х—ХХ стст. вы ведаеце? Назав³це ³х а¢тара¢.

3.Назав³це асно¢ныя прынцыпы ³ функцы³ менеджменту.

4.Вызначце спецыф³ку к³равання сацыякультурнай сферай.

5.З як³х механ³зма¢ складаецца менеджмент як с³стэма?

6.Як³я змены ¢носяць рыначныя аднос³ны ¢ структуру к³равання сферай культуры?

Л³таратура

Мескон, М.Х., Альберт, М., Федоури, Ф. Основы менеджмента.— М., 1992.— 386 с.

Михеева, Н.А., Галенская, А.Н. Менеджмент в социально-культурной сфере: учеб. пособие.— СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2000.— 170 с.

Поплавский, М.М. Менеджер культури: п³дручн³к.— Ки³в: МП “Леся”, 1996.— 416 с.

Словарь-справочник менеджера / под ред. М.Г.Лапусты.— М.: ИНФРА-М, 1996.— 680 с.

Тульчинский, Г.Л. Менеджмент в сфере культуры.— СПб.: Лань, 2000.— 384 с.

7. ФАРМ²РАВАННЕ ДУХО¡НЫХ КАШТО¡НАСЦЕЙ У ПРАЦЭСЕ ЗАСВАЕННЯ ТРАДЫЦЫЙНАЙ КУЛЬТУРЫ

7.1. Дзейнасць сацыякультурных ³нстытута¢ па захаванн³ ³ разв³цц³ народнай спадчыны

Неацэннай кашто¢насцю, на якую не ¢плываць сацыяльнапалiтычныя змены, у культуры кожнага грамадства, кожнага народа з’я¢ляецца спадчына. Размова iдзе аб культуры ¢ яе апрадмечанай форме — помнiках, вырабах майстро¢ традыцыйных рам¸ства¢, малюнках, паданнях, абрадах, звычаях i iнш. У культурнай спадчыне захо¢ваецца ¢с¸ тое, што на тым або iншым этапе было створана ¢ духо¢най культуры народа, нават i тое, што часова было адкiнута, не выкарысто¢валася, але з цягам часу можа знайсц³ сва¸ месца ¢ с³стэме кашто¢насцей грамадства. Пад культурнай спадчынай мы разумеем суму ¢сiх культурных дасягнення¢ дадзенага грамадства, яго гiстарычны вопыт, якi захо¢ваецца ¢ грамадскай памяцi ³ выкарысто¢ваецца ¢ матэрыяльным ³ духо¢ным жыцц³. Такая спадчына мае пазачасавую кашто¢насць. Да яе адносяцца дасягненнi розных этапа¢ у жыцц³ народа, якiя пераходзяць да новых пакалення¢, у новыя эпохi. Ад старажытных, стагоддзямi назапашаных традыцый шмат у чым залежаць своеасаблiвасць духо¢нага аблiчча сучасных н ацыянальных культур ³ ³х далейшае разв³цц¸.

Традыцыйная культура ¢ключае ¢се вiды творчай дзейнасцi народа (вусную паэзiю, музыку, танец, абрады, звыча³, народны тэатр, рам¸ствы), якiя пераходзяць рознымi шляхамi з пакалення ¢ пакаленне, захо¢ваюць асаблiвасцi сва¸й мясцовасцi. Традыцыйная культура iснуе ¢ двух вiдах: першасным — а¢тэнтычны

120

Прыкладная культуралог³я

фальклор — i другасным — апрацаваныя, стылiзаваныя, сцэнiчныя формы вусна-паэтычнай творчасцi. Фальклор — гэта самастойны тып культуры, якi мае самагодную матэрыяльную i духо¢ную кашто¢насць. Народнае мастацтва мiнулага вылучаецца цэласнасцю, сiнкрэтычнасцю, арганiчнай сувяззю з жыцц¸м.

З’я¢ляючыся культурнай спадчынай мiнулага, яно застаецца важнай часткай сучаснага культурнага працэсу, мае магутны культуратворчы патэнцыял, назапашаны за шматвяковы перыяд свайго бытавання. Народная творчасць у розных формах уя¢ляе сабой невычэрпную крынiцу для стварэння мастацкiх кашто¢- насцей, з’я¢ляецца эфекты¢най формай далучэння насельнiцтва да працэсу развiцця нацыянальнай культуры. Вельмi важна захаваць здабыткi народнай культуры для нашчадка¢, каб яны ведалi, як калiсьцi жылi людз³, якiя песнi спявалi, якiя абрады выконвалi, як ткалi i вышывалi, якое адзенне насiлi, як³м³ рэчам³ карыстал³ся i ³нш.

Для збору, ф³ксацы³ ³ даследавання традыцыйных здабытка¢ культуры ¢ канцы ХХ ст. ²нстытутам мастацтвазна¢ства, этнаграфii i фальклору, а таксама Iнстытутам мовазна¢ства НАН Беларусi створана навуковая праграма даследавання i фiксацыi фа ль- клорна-этнаграфiчнай спадчыны. Да сур’¸знага даследавання фальклорнай спадчыны далучыл³ся таксама Беларускi iнстытут праблем культуры, Беларускi дзяржа¢ны унiверсiтэт культуры ³ мастацтва¢, Беларускi дзяржа¢ны унiверсiтэт, Беларуск³ дзяржа¢ны педагагiчны унiверсiтэт iмя Макс³ма Танка, Беларускi саюз фалькларыста¢, абласныя i ра¸нныя метадычныя цэнтры народнай творчасцi, музеi i iншыя ¢становы i арганiзацыi М³н³стэрства культуры.

Паколькi фальклор — гэта не музейны або архi¢ны матэрыял, а жывая культура, таму асно¢ная мэта сацыяльна-культурных iнстытута¢ — падтрымлiваць яе, надаваць новыя iмпульсы iснаванню ¢сiх вiда¢ а¢тэнтычнага фальклору. Важнейшыя задачы ¢ гэтай сувязi — мэтанакiраваная работа з традыцыяй у культурнаасветных i навучальных установах, адраджэнне забытых або рэдкiх тэхналогiй народнага рамяства, стварэнне сiстэмы пераемнасцi фальклорнага i рамеснiцкага вопыту, падтрымка носьбiта¢ i зна¢- ца¢ традыцыi, трансляцыя ¢зора¢ i кашто¢насцей фальклору ¢ мастацкай самадзейнасцi i прафесiйнай творчасцi, iх прапаганда i папулярызацыя.

Важнай задачай устано¢, прадпрыемства¢ i арганiзацый культуры павiнна стаць наладжванне пераемнасцi памiж традыцыйнай культурай i сучасным культурным працэсам ва ¢сiх яг о