ИНФОРМАЦИОННЫЙ_РЕСУРС__АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ_МАГИСТРАТУРА_2 / Я.Д.Григорович ПРИКЛАДНАЯ КУЛЬТУРОЛОГИЯ

праявах, разнавiднасцях, формах. У адваротным выпадку для традыцыйнай культуры рэальнай становiцца пагроза паступовага затухання, а для сучасных вiда¢ мастацтва адры¢ ад каран¸¢ можа стаць прычынай страты глыбiнi i мнагамернасцi вынiка¢ розных форма¢ творчасцi. Менав³та таму сацыяльна-культурныя iнст ы- туты рэспублiкi сталi надаваць шмат увагi праблеме засваення традыцыйнай мастацкай культуры, стварэнню ¢мо¢ для яе захавання ³ самаразвiцця. У 90-я гады ХХ ст. бы¢ створаны шэраг рэгiянальных мэтавых праграм, скiраваных на падтрымку традыцыйнай культуры. Так, калектывам навуко¢ца¢ кра³ны па заказу Мiнiстэрства культуры распрацавана праграма “Адраджэнне традыцыйнай мастацкай культуры Палесся” па вынiках трохгадовага комплекснага даследавання Усходняга i Заходняга Палесся. З гэтай мэтай праведзены шэраг мерапрыемства¢, у якiх прынялi ¢дзел народныя майстры Гомельшчыны, Магiл¸¢шчыны i iншых рэгi¸на¢ Беларусi. У ³х л³ку:

•Рэспублiканская выста¢ка iнсiтнага (наi¢нага) мастацтва, навукова-практычная канферэнцыя (1994);

•² Мiжнародны фестываль фальклору (1994), дзе ¢першыню ва ¢сходнеславянскай супольнасцi была рэалiзавана навукова абгрунтаваная канцэпцыя трохзвеннявой структуры фальклорнага мастацтва Беларусi: а¢тэнтычнага, аматарскага, прафесiйнага, праведзены iх раздзельны паказ;

•рэспублiканская выста¢ка народнай творчасцi на тэму “Вечназял¸нае дрэва рам¸ства¢” (1996), якая паказала не толькi сучасны стан i ступень захаванасцi старада¢нiх традыцый народнага мастацтва, але i ¢зровень падрыхто¢кi, арганiзацыйнай работы з майстрамi;

•рэспублiканскае свята ганчарства “Ганчарны круг—96” у Бешанковiцкiм ра¸не Вiцебскай вобласцi (1996), яно было першым “вiдавым” святам рамяства на ¢зро¢нi рэспублiкi i паклала аснову для правядзення падобных свят рам¸ства¢ у далейшым;

•абласное свята ганчарства “Глiняны звон” у Любанi, якое адбылося па вынiках двухгадовай рэгiянальнай праграмы Любанскага ра¸на па адраджэннi традыцый ганчарства (1996);

•беларуска-польская выста¢ка “Падвойныя дываны са збора¢ Польшчы i Беларусi”, навукова-практычная канферэнцыя на тэму “Праблемы адраджэння падвойнага ткацтва ¢ Беларусi” (1996).

Была разгледжана праграма адраджэння ручнога ¢зорыстаг а ткацтва, распрацаваная Беларускiм iнстытутам праблем культуры

¢1994 г. Праграма грунтуецца на аналiзе праблем засваення а¢тэнтычных форма¢ ручнога ткацтва ¢ культурна-асветных устан овах.

Праграму “Беларускi ручнiк” можна лiчыць прыкладам канкрэтнай мэтавай праграмы асветнiцкага характару, якая мае навуковую аснову i пл¸нна рэалiзуецца. Па ¢с¸й рэспублiцы был³ арганiзаваны анкетаванне ³ работа па зборы iнфармацыi. У кожнай вобласцi прайшлi выста¢кi ручнiко¢, адбылiся рэспублiканская выста¢ка i навукова-практычная канферэнцыя.

У пачатку ХХ² ст. Беларуск³м ³нстытутам праблем культуры, БДУ культуры ³ мастацтва¢, Беларускай акадэм³яй мастацтва¢, Беларускай акадэм³яй музык³, Нацыянальным навукова-асветным цэнтрам ³мя Ф.Скарыны, ²нстытутам мастацтвазна¢ства, этнаграф³³ ³ фальклору ³мя К.Крап³вы, ²нстытутам мовазна¢ства ³мя Я.Коласа Нацыянальнай акадэм³³ навук сумесна з творчым³ саюзам³ распрацавана Дзяржа¢ная праграма “Функцыянаванне ³ разв³ц- ц¸ культуры Рэспубл³к³ Беларусь да 2005 года”. У ¸й вызначаны мэты ³ задачы, прыярытэты ³ асно¢ныя к³рунк³ дзейнасц³ па стварэнн³ ¢мо¢ для адна¢лення а¢тэнтычнай традыцы³ ³ натуральнага яе функцыянавання па сва³х спецыф³чных законах .

Жыццяздольнасць народнай мастацкай культуры, як мы адзначалi, залежыць ад функцыянавання сiстэмы пераемнасцi мастацкiх традыцый. У сучасных умовах яна арыентуецца на арганiзаваныя калекты¢ныя i iндывiдуальныя формы вывучэнн я, запiсу i асваення лепшых узора¢ народнай творчасцi. З гэтай мэтай у пачатку 90-х гадо¢ ХХ ст. пачалi стварацца праграмы захавання помнiка¢ гiсторыi i культуры. У лiку першых распрацаваны рэспублiканскiя комплексныя праграмы “Спадчына” i “Родная мова”. Асаблiвае месца займае Рэспублiканская праграма дз яржа¢най падтрымкi традыцыйнай культуры, якая распрацавана ¢ адпаведнасцi з законам Рэспублiкi Беларусь “Аб культуры” i рэкамендацыямi ЮНЕСКА аб захаваннi фальклору. Асно¢ныя яе раздзелы прадугледжваюць удасканаленне сiстэмы прававога забеспя- чэння; стварэнне сiстэмы эканамiчнай i фiнансавай падтрымкi; ажыцця¢ленне арганiзацыйных мер i мерапрыемства¢; стварэнне iнфармацыйных сiстэм у галiне фальклору i актывiзацыю навуковых даследавання¢; стварэнне сiстэмы пераемнасцi фальклорнага i мастацка-рамеснiцкага вопыту; папулярызацыю i распа¢ - сюджанне беларускага народнага мастацтва ¢ рэспублiцы i за яе межамi. Праграма з’явiлася стымулам для творчых i фiнансавых намагання¢ абласных i ра¸нных органа¢ культуры па падтрымцы традыцыйнай культуры ¢ рэгi¸нах. У гэты перыяд актывiзавалася даследчая работа па вывучэннi i фiксацыi традыцыйнай культуры родных мясцiн. Да гэтай работы далучылiся Дамы рам¸ства¢, Дамы фальклору i iншыя культурна-асветныя ¢становы.

Акты¢ным зборам фальклору, традыцыйных прылад працы, гiстарычных звестак па бытаваннi рам¸ства¢, апiсання¢ традыцыйных тэхналогiй, выраба¢ народных майстро¢ займаюцца Дамы рам¸ства¢. Яны ¢знiклi ¢ пачатку 90-х гадо¢ ХХ ст. i занялi належнае месца ¢ структуры ¢стано¢ культуры. У 2002 г. у Беларус³ нал³чвалася больш за 60 Дамо¢ рам¸ства¢ (з ³х 21 у сельскай мясцовасц³). Паступова ¢мацо¢ваецца сетка Дамо¢ (цэнтра¢) фальклору, народнай творчасц³, нацыянальнай культуры. У 2003 г. гэтых устано¢ нал³чвалася 46 (з ³х 37 у сельскай мясцовасц³).

7.2.Формы ³ спосабы навучання

³засваення традыцыйнай культуры

Установы культуры, акрамя фiксацыi помнiка¢ народнай спадчыны, займаюцца наладжваннем акты¢най творчай дзейнасцi майстро¢, забеспячэннем пераемнасцi вопыту народных майстро¢ моладдзю i падлеткамi. У цэнтрах рам¸ства¢ мног³х ра¸на¢ прадста¢лены традыцыйна развiтыя ганчарства, ткацтва, вышы¢- ка, разьба па дрэве, пляценне з розных матэрыяла¢; унiкальныя, амаль забытыя в³ды дэкараты¢на-прыкладнога мастацтва (падвойнае ткацтва, кавальская справа, роспiс ткан³ны, ручное пляценне паясо¢ ³ ³нш.); рам¸ствы, у якiх традыцыйная тэхналогiя спалучаецца з выкарыстаннем новых матэрыяла¢ або тэхналогi³, не характэрнай для тых ц³ ³ншых рэгi¸на¢ (чаканка, халодная апрацо¢ка металу, макрамэ, фрывалiтэ, пляценне з металiчнага дроту i iнш.); станковыя формы прафесiйнай мастацкай творчасцi, жывапiс, скульптура дра¢ляная i ляпная глiняная ³ ³нш.

У Дамах рам¸ства¢ ажыцця¢ляецца навучанне першасным навыкам ручной працы i асновам рамеснiцкай справы. Сярод навучэнца¢ ¸сць школьнiкi, моладзь, iнжынерна-тэхнiчныя работнiкi, беспрацо¢ныя. Для некаторых рамеснiцкая дзейнасць з’я¢ляецца нават гало¢ным сродкам заробку. У гуртках Дамо¢ рам¸ства¢ iснуюць як платныя, так i бясплатныя формы наву- чання. У якасцi выкладчыка¢ запрашаюцца або спецыялiсты, якiя маюць прафесiйна-тэхнiчную цi мастацкую падрыхто¢ку, або асобы, што авалодалi рамяством самастойна. Спецыфiка вучэбнага працэсу ¢ Дамах рам¸ства¢ заключаецца ¢ паглыбленай iндывiдуальнай працы майстра з кожным навучэнцам. Развiта сiстэма асваення рамяства пад кiра¢нiцтвам мясцовых умельца¢, а¢тэнтычных майстро¢ у сябе дома. Такая форма навучання характэрная для вясковых фiлiяла¢ Дамо¢ рам¸ства¢.

Установы культуры надаюць асаблiвую ¢вагу спосабам наву- чання i засваення традыцый. Гэтага вымагае своеасаблiвасць формы iснавання традыцыйнай культуры, якая прынцыпова адрознiваецца ад сучаснай культуры пiсьмовага тыпу. Этнiчная культура з’я¢ляецца мастацтвам вуснага тыпу, таму i перадача яе набытка¢ у асно¢ным адбываецца вусна. У гэтым напрамку ¢жо маюцца цiкавыя вопыт i здабыткi. У шэрагу рэг³¸на¢ з’явiлiся дзiцячыя калектывы, якiя засвойваюць асаблiвасцi народных спева¢, танца¢, iгру на музычных iнструментах не шляхам наву- чання, а вусным або шляхам iмiтацыi. У 90-я гады м³нулага стагоддзя пачалi стварацца школы народнай творчасцi, дзе дзецi асвойваюць майстэрства ткацтва, вышы¢кi, саломапляцення, разьбы па дрэве, народных спева¢, iгры на гармонiку i iнш. Да работы далучаны носьбiты традыцыi, i дзецi набываюць кашто¢ны вопыт, пераймаючы народную мастацкую спадчыну “з першых рук”. Спе¢ная, гульнявая, танцавальная, абрадавая часткi мерапрыемства¢ праходзяць на прыродзе. ² гэта нават не столькi навучанне традыцыi, колькi спроба арганiчнага ¢ваходжання ¢ яе.

Прыкладам мэтанакiраванай працы з дзецьмi па асваеннi традыцыйнага мастацтва можа служыць школа старажытнай i народнай культуры, створаная пры Ветка¢скiм музеi народнай твор- часцi. Заняткi ¢ ¸й праходзяць па спецыяльна распрацаванай праграме “Аз, букi, ведзi, глагол, дабро!”, якая дыферэнцыравана для дзяцей ад 5 да 17 гадо¢. Пры музеi працуе майстэрня па ткацтве. У Чачэрскiм ра¸не добра наладжана дзейнасць па вы ву- чэннi беларускага народнага танцавальнага этыкету. У гэтым жа ра¸не адно¢лены унiкальныя, амаль забытыя беларускiя старада¢нiя карагоды, карагодныя гульнi, народныя тэатральнахарэаграфiчныя прадста¢леннi i iнш.

Найбольш ц³кавым³ формам³ работы з дзецьм³ па пераемнасц³ традыцый народнага мастацтва вылучаецца Брэсцкая вобла сць. Тут дзец³ ¢ школах народнай творчасц³ навучаюцца пэ¢ным в³дам народнай культуры ¢ адпаведнасц³ з мясцовым³ асабл³васцям³ традыцы³. Па даных на 2002 г., у 12 ра¸нах вобласц³ ³снавал³ 47 школ народнай творчасц³; у 115 класах гэтых школ ад старэйшы х носьб³та¢ традыцы³ ³ маладых майстро¢ навучал³ся 1353 вучн³ .

Сярод мерапрыемства¢ па традыцыйнай культуры заслуго¢- вае ¢ваг³ ¢сталяванне традыцы³ правядзення абласных свят рам¸ства¢, як³я, безумо¢на, з’я¢ляюцца эфекты¢ным³ формам³ папулярызацы³ дасягнення¢ народнага мастацтва, промысла¢, рам¸ства¢. Так, у М³нскай вобласц³ часта праводзяцца святы “Мат- чыны кросны” (г.Старыя Дарог³), “Лазовыя карунк³” (г.В³лейка),

“Гл³няны звон” (г.п. Радашков³чы). У г.²ванава Брэсцкай вобласц³ папулярныя святы бандарства “Дубовая кл¸пка” ³ свята ганчарства “Гл³няны званочак”.

Важную ролю ¢ адраджэннi фальклорнай спадчыны адыгрываюць аматарск³я аб’яднанн³, як³я з’я¢ляюцца адной з найб ольш маб³льных народных форма¢ арган³зацы³ культуратворчай дзейнасц³. Па даных на пачатак 2004 г., у кра³не ³снавал³ 857 аматарск³х аб’яднання¢ па розных в³дах традыцыйнай культуры, шт о складала 19,4% ад агульнай колькасц³ аматарск³х аб’яднання¢ . Характэрна, што арган³зуюцца аматарск³я аб’яднанн³, дзе выву- чаюць так³я рэдк³я ³ складаныя для адна¢лення в³ды традыцыйнай мастацкай культуры, як народныя абрады (40 аб’яднання¢), народны касцюм (23 аб’яднанн³), ³нструментальны фальклор (23 аб’яднанн³), лялечны тэатр “Батлейка” (15 аб’яднання¢). Найбольш распа¢сюджаным³ в³дам³ традыцыйнага мастацтва, прадста¢леным³ ¢ аматарск³х аб’яднаннях, з’я¢ляюцца песенны фальклор (81 аб’яднанне), народныя промыслы ³ рам¸ствы (80 аб’яднання¢), народныя гульн³ (53 аб’яднанн³), народная проза (49 аб’яднання¢).

Аналiз развiцця фальклорна-этнаграфiчных гурто¢ у ХХ ст. у Беларусi паказвае, што абуджэнню цiкавасцi да нацыянальнай культуры, адраджэнню i развiццю рэгiянальнай харэаграфiчна й i музычнай спадчыны садзейнiчаюць фестывалi. Нягледзячы на аб’екты¢ныя складанасцi сацыяльна-эканамiчнага характару, у сучасны перыяд праводз³цца шмат фестываля¢ i конкурса¢ аматарскай творчасцi. Сапра¢днай энцыклапедыяй нацыянал ьнай духо¢най культуры можна назваць фестываль беларускага народнага танца “Палескi карагод”, як³ зб³рае аматарскiя калектывы, розныя па стылi i ¢зросце, з Вiцебскай, Гомельскай, Гродзенскай абласцей i Мiнска. Гасцямi свята бываюць творчыя калектывы Лiтвы, Расii, Украiны, Польшчы. Разам з харэаграфiчнымi калектывамi ¢дзельнiчаюць гурты народнай музыкi i песнi, народныя майстры музычных iнструмента¢, дэкараты¢напрыкладнога мастацтва. На фестывалi гледачы маюць магчымасць убачыць дзесяткi цiкавых мастацкiх праграм, сотнi самабытных а¢тэнтычных танца¢, мноства балетмайстарскiх пастановак, твор- чых знаходак, шмат выдатных выкана¢ца¢.

Аб тым, што развiцц¸ фальклорнай музыкi iдзе паспяхова, сведчаць ³ ³ншыя фестывалi, якiя адбываюцца ¢ рэгi¸нах Беларусi. Так, традыцыйным³ стал³ фестывал³ фальклорных калектыва¢ “Траецкi фэст”, “Жыцень”, фестываль народнай музыкi “Звiняць цымбалы i гармонiк”, якому ¢ 1995 г. бы¢ нададзены статус мiж-

народнага, рэспублiканскi фестываль духавой музыкi “Беларускiя фанфары”, фестываль “²грай, гармонiк”, якому бы¢ нададзены статус рэспублiканскага, Усебеларуск³ фестываль народнага гумару ¢ А¢цюках, фестываль саламянага мастацтва. У апошн³я гады вял³кую папулярнасць атрымал³ рэспубл³канск³я фестывал³ выкана¢ца¢ народнай песн³ “Галасы Радз³мы”, як³я праводзяцца па ³н³цыятыве БДУ культуры ³ мастацтва¢.

Нараджэнню дз³цячых ³ маладз¸жных фальклорных калектыва¢, а¢тэнтычных гурто¢ садзейн³ча¢ рэспубл³канск³ эксперыментальны праект “Танцавальны фальклор ³ дзец³”, як³ ажыцця¢ля¢ся ¢ 2001—2003 гг. У яго рэал³зацы³ прынял³ ¢дзел 158 устано¢ культуры, 97 устано¢ адукацы³. У цэлым да праекта бы ло далучана 2700 дзяцей. У рэчышчы праекта адбывал³ся вывучэнне фальклорнай спадчыны, навучанне дзяцей мясцовым народным танцам, карагодам, гульням, стварэнне танцавальных фальклорных калектыва¢.

7.3. Народныя святы як форма рэгуляцы³ дзейнасц³ асобы

Óлюбым грамадстве святы iснуюць як абавязковы iнстытут.

Óкультурным кантэксце свята разглядаецца як частка арга нiзаванага i адрэгуляванага жыцця грамадства, яго сла¸¢ i груп. Святочнае дзейства з’я¢ляецца эфекты¢най формай кампен сацыi, таму што ¢ гэты час ствараецца атмасфера пры¢знятага настрою.

Увага да свят з боку ¢пра¢лення¢ культуры аблвыканкама¢, аддзела¢ культуры райвыканкама¢, устано¢ i арганiзацый культуры тлумачыцца тым, што святочнае дзейства ¢зна¢ляе ¢ памяцi групы або грамадства ¢ цэлым кашто¢насцi, дал¸кiя ад па¢сядз¸ннага быцця, з якiмi звязаны сэнс iснавання асобы. Менавiта таму ¢ час свята адбываецца канцэнтрацыя культурнага жыцця i мастацкай творчасцi. Яго правядзенне прадугледжвае архiтэктурнае i дэкараты¢нае афармленне тэатралiзаваных дзей , святочную драматургiю, паэзiю i прозу, музычныя мерапрыемствы, вiдовiшчы i працэсii, конкурсы i спаборнiцтвы.

Вядомы даследчык гульнявой дзейнасцi беларуса¢ А.Ю.Лозка разглядае народныя гульнi як вiд акты¢нага адпачынку, гiстарычна сфармiраванага на аснове драматызаваных, умо¢ных або творчых дзеяння¢, у якога склалiся пэ¢ныя правiлы i пры¸мы заба¢ i якi з’я¢ляецца сродкам фiзiчнага, разумовага i маральнаэстэтычнага выхавання. На тое, што мясцовыя старажытныя забавы ¢плывалi на адметнасць народных свят, указвае сучасны

фалькларыст П.А.Гуд. У в¸сках, мястэчках i гарадах Беларусi ¢ 90-я гады ХХ ст. узмацнi¢ся працэс адраджэння традыцыйных свят народнага календара, якiя былi забаронены цi зменены пад уплывам адпаведнай iдэалогii: Раство, Вялiкдзень, Тройца, Пятро, Пакравы i iнш. У народныя святы, абрады, звычаi ¢с¸ смялей улiваюцца гiстарычныя, духо¢на-царко¢ныя элементы, адначасова яны дапа¢няюцца разнастайным³ новымi фарбамi.

Вывучэнне рэжысуры тэатралiзаваных фальклорных свят, народных вiдовiшча¢, абрада¢, якiя пашыраны с¸ння ¢ Беларусi, паказала, што ¢ народных святах прысутнiчаюць амаль усе жанры мастацтва. Вельм³ папулярным³ ¢ нас з’я¢ляюцца святы Гуканне вясны, Купалле ³ ³нш. У iх яскрава прая¢ляюцца светапогляд i культура нашых продка¢, элементы абрада¢ спалучаюцца з аграр- на-магiчнымi дзеянням³. Гуканне вясны ¢ Беларусi звязваецца з тым часам, калi сонца падымаецца высока i пачынае вызваляць зямлю з-пад снегу. Свята Гукання вясны ¢ розных рэгi¸нах мае свае асабл³васц³. Напрыклад, на Чэрыка¢шчыне дзя¢чаты збiраюцца каля лазнi, дзе з iльняной i пяньковай кастрыцы раскладваюць агонь i спяваюць песнi-вяснянкi. У Рагачо¢скiм ра¸не дзя¢чаты дзеляцца на два гурты, кожны з ³х займае ¢згорак, дзе зямля падсохла, i гукаюць вясну, падаючы голас адз³н адному. На Магi- л¸¢шчыне ¢ гонар свята Гукання вясны выпякаюцца з цеста фiгуркi птушак i падкiдваюцца ¢гару з просьбай, каб хутчэй пры - ляцелi птушкi. У Клiча¢скiм ра¸не бытуе рытуал перакiдвання праз дах свайго дома трэсак. У Жыткавiчах з 1993 г. праводзiцца тэатралiзаванае фальклорнае свята ¢ маштабах усяго ра¸на пад назвай “Гу-у, вясна!”

Ва ¢сеагульную тэатралiзаваную iмпрэзу ператвараецца свята Купалле, удзел у якiм прымушае людскiя сэрцы суладна i радасна бiцца. Сведчанне таму — масавыя купальскiя святы ¢ Тураве i Баркалабаве (Быха¢скi ра¸н), адроджаныя ¢ пачатку 90-х гадо¢ ХХ ст.

Агляд культурнага жыцця краiны ¢ наш час паказвае, што па¢сюдна ¢ рэспублiцы iдзе адраджэнне беларускага кiрмашу. Рэгi¸нам, дзе беларускi кiрмаш ста¢ многафункцыянальным святам, атрыма¢ новае асэнсаванне, з’я¢ляецца Палессе. Восеньскiя кiрмашы ператварылiся ¢ яркiя формы падвядзення вынiка¢ працы, ушанавання лепшых праца¢нiко¢ калгаса¢ i са¢гаса¢. У час кiрмашо¢ наладжваюцца выста¢кi, фестывалi мастацтва¢, праводзяцца спарты¢ныя спаборнiцтвы, конкурсы народнай музыкi, атракцы¸ны, гульнi i забавы. Штогадовы палескi кiрмаш, якi з 80-х гадо¢ праводзiцца на Столiншчыне, збiрае жыхаро¢ не толькi са свайго ра¸на, але i з суседняга Дубровенскага (Украiна).

Улука¢скi вясковы кiрмаш на Гомельшчыне ператвары¢ся ¢ мiжнародны: у iм прымаюць удзел творчыя калектывы Расii i Украiны. Цiкавымi i змясто¢нымi па сва¸й структуры сталi кiрмашы ¢ Валожыне, Жыткавiчах, Тураве, ²вянцы, Мсцiславе, Гомелi i iншых гарадах. Беларускiя кiрмашы, заснаваныя на лепшых народных традыцыях, выклiкаюць вялiкую цiкавасць ва ¢дзельнiка¢, вельм³ папулярныя ¢ насельнiцтва.

Зна¸мства з гiсторыяй развiцця кiрмашо¢ Беларусi паказвае, што ¢ iх акты¢на ¢дзельнiчаюць людзi розных узроста¢. Асаблiвую ¢вагу рэжыс¸ры кiрмашовых святочных дзей надаюць наладжванню сюжэтна-гульнявых праграм для дзяцей, розных пацех i заба¢. Абавязковым атрыбутам кiрмашо¢ з’я¢ляюцца дзiцячыя пляцо¢кi, на якiх прадаюцца дз³цячыя вырабы, праводзяцца конкурсы юных майстро¢, спаборнiцтвы, канцэрты дзiцячых калектыва¢ мастацкай самадзейнасцi. Гэтым самым кiрмашы спрыяюць далучэнню дзяцей да традыцыйнай культуры, выхаванню ¢ iх павагi i любовi да народнай спадчыны.

Даследаванне форма¢ i структуры сучаснага беларускага кiрмашу дазволiла вылучыць i такую яго адметнасць, як прапаганда дасягнення¢ народных майстро¢. У некаторых выпадках кiрмашы ператвараюцца ¢ сапра¢дныя святы народных рам¸ства¢ (Гомель, Мсцiсла¢, Воранава i iнш.). Нярэдка тэрыторы³, дзе праводзяцца кiрмашы, афармляюцца як гарады майстро¢, дзе з вазо¢, фурманак, брычак, падвод прадаюцца вырабы ¢мельца¢. Тут жа ганчарамi робiцца посуд, жанчыны ткуць посцiлкi i дываны, майстры па дрэве прапануюць лыжкi, бочкi. На кiрмашах ладзяцца конкурсы народных майстро¢, праводзяцца фестыв алi фальклорнага мастацтва, iгрышчы з традыцыйнымi забавамi.

Ц³кава святкуюцца Каляды, Вялiкдзень, С¸муха, Мiкола, Шчодрык, Юр’е ³ ³нш. Часцей за ¢с¸ святы адзначаюцца ¢ сям’i цi разам з блiжэйшымi сваякамi. Нярэдка традыцыйныя святы ператвараюцца ¢ масавае дзеянне, у арганiзацыi якога бяруць удзел работнiкi ¢стано¢ культуры, мясцовыя ¢лады, царква i насельнiцтва прылеглых да пэ¢нага месца в¸сак ³ мястэчак. Так, на Магiл¸¢шчыне бытуе разнастайная калядная абраднасць з наступнымi кампанентамi святочных абрада¢: куцця, абход дваро¢ калядо¢шчыкамi з вiншавальнымi песнямi i гульнявымi тэатралiзаванымi прадста¢леннямi калядных персанажа¢, варажба. Каляды ператварылiся ¢ стыхiйны народны карнавал.

Самым урачыстым i радасным святам з’я¢ляецца Вялiкдзень (Пасха).

На восьмы дзень пасля Вялiкадня святкуецца Рада¢нiца. У гэты дзень па рэлiгiйным язычнiцкiм звычаi здзяйсняюць трызну — пам³нк³ па нябожчыку.

С¸муха святкуецца праз сем тыдня¢ пасля Вялiкадня. На Магiл¸¢шчыне яе часцей за ¢с¸ называюць Духам, Тройцай, Гранай нядзеляй. Асно¢ны сэнс гэтага свята — ушанаванне расл iннасцi i яднанне чалавека з прыродай. С¸муха лiчыцца жаночым святам, дзя¢чаты i маладыя жанчыны ³дуць у лес упрыгожваць бярозу, па дарозе водзяць карагоды i спяваюць. На Духа ладзяцца кiрмашы, на якiх прадаюць свае вырабы народныя ¢мельцы. Амаль у кожную хату прыязджаюць сваякi, зна¸мыя, частуюцца, спяваюць, танцуюць, гуляюць.

Паэтычнасцю i маля¢нiчасцю вызначаюцца рытуалы беларуса¢, звязаныя з Купаллем. Свята Купалы прыпадае на перыяд летняга сонцазвароту. У гэты дзень гаспадынi старанна вымятаюць хаты, двары i так³м чынам нiбыта выдаляюць ус¸ нячыстае, нядобрае. Пад вечар дзя¢чаты i жанчыны збiраюць травы i лугавыя кветкi, з якiх плятуць прыгожыя вянкi. Вечарам ладз³цца вогнiшча, вакол якога водзяць карагоды i спяваюць купальскiя песнi.

Óкупальскую ноч варожаць i шукаюць папараць-кветку.

Óдругой палове жнi¢ня тры разы адзначаецца свята Спаса. Першы Спас, цi Макавей, — 14 жнi¢ня; другi Спас, Яблычны, свята садавiны, — 19 жнi¢ня; трэцi, Хлебны, Спас, свята заканчэння жнiва, — 29 жнi¢ня.

Абрадава-вiдовiшчнымi сталi i некаторыя сямейныя ¢рачыстасцi — хрэсьбiны, вяселле. На гэтых святах адбываюцца абрадавыя пераапрананне i маскаванне. Так, у большасцi ра¸на¢ Гомельшчыны, Магiл¸¢шчыны пераапранутыя з’я¢лялiся на хрэсьбiнах, калi дзялiлi абрадавую страву — бабiну кашу. Хрэсьбiны ператвараюцца ¢ сапра¢дны карнавал, бабу-павiтуху вязуць на калясцы па в¸сцы, а потым да крамы i патрабуюць выкупу.

Даследаванне форма¢ традыцыйнай культуры i яе бытавання ¢ розных ра¸нах Беларус³ паказвае, што ¢ ³х шырока выкарысто¢ваюцца разнастайныя традыцыйныя святы i абрады. Для многiх жыхаро¢ кра³ны народныя традыцыi з’я¢ляюцца неад’емнымi элементамi iх ладу жыцця, яны арганiчна ¢пiсваюцца ¢ быт i нават не ¢сведамляюцца на рацыянальным узро¢нi. Народ - ныя святы i абрады аказваюць значны ¢плы¢ на фармiраванне i задавальненне эстэтычных патрэбнасцей насельнiцтва. Вельмi важна тое, што iнiцыятарамi арганiзацыi i правядзення каляндарных свят выступаюць перш за ¢с¸ клубы, бiблiятэкi, музеi i iншыя ¢становы культуры.

Пытанн³ ³ заданн³

1.Назав³це адметнасц³ традыцыйнай культуры беларуса¢.

2.Вызначце асно¢ныя задачы сацыяльных ³нстытута¢ у гал³не аховы ³ адраджэння г³сторыка-культурнай спадчыны Рэспубл³к³ Беларусь.

3.Як³я формы ³ спосабы вывучэння, ф³ксацы³ ³ асваення лепшых узора¢ народнай творчасц³ ³снуюць у цяперашн³ час?

4.Назав³це найбольш значныя праграмы захавання ³ адраджэння беларускай традыцыйнай культуры.

5.Што вы ведаеце пра асно¢ныя функцы³ святочна-абрадавай культуры?

Л³таратура

Воловик, А.Ф., Воловик, В.А. Педагогика досуга: учебник.— М.: Флинта, 1998.— 240 с.

Гуд, П.А., Гуд, Н.². Беларуск³ к³рмаш.— Мн.: Полымя, 1996.— 270 с.

Гуд, П.А. Тэхналог³я стварэння свята: вучэб. дапам.— Мн.: Бел. дзярж. ун-т культуры, 2004.— 224 с.

Гульн³, забавы, ³грышчы / склад. А.Ю.Лозка.— Мн.: Бел. навука, 1996.— 534 с. Культурно-досуговая деятельность: учебник / под науч. ред. А.Д.Жаркова,

В.М.Чижикова.— М.: Мос. гос. ун-т культуры, 1998.— 461 с.

Сахута, Я.М. Народнае мастацтва Беларус³.— Мн.: БелЭн, 1997.— 287 с. Смол³к, А.². Сацыядынам³ка культуры ¢ посткатастрофным соцыуме.— Мн.:

Бел. ун-т культуры, 1999.— 247 с.

8. ЗАДАВАЛЬНЕННЕ ДУХО¡НЫХ ² РЭКРЭАЦЫЙНЫХ ПАТРЭБНАСЦЕЙ АСОБЫ ¡ ПРАЦЭСЕ АМАТАРСКАЙ ТВОРЧАСЦ²

8.1. Аматарская творчасць як сацыяльна-педагаг³чная с³стэма

Адметную ролю ¢ сцвярджэннi Дабра, Iсцiны, Хараства адыгрывае мастацкая культура. Яна акты¢на i пл¸нна ¢здзейнiчае на фармiраванне грамадскай думкi, дапамагае чалавеку ¢ пераадоленнi цяжкасцей быцця. Анры Бергсан адзнача¢, што мастацтва здольнае дапамагчы працэсу самаiдэнтыфiкацыi чалавека, вырашыць найбольш глыбокiя ¢нутраныя праблемы, дзякуючы ¢менням выказваць iнтуiты¢на жыцц¸вы пары¢, непасрэдна выя¢- ляць субстанцыю быцця. Рэчаiснасць ХХ² ст. характарызуецца зменай структуры асно¢ных жыцц¸вых кашто¢насцей i ¢сталяваннем маральнасцi, мiласэрнасцi, спагадлiвасцi, у чым можа дапамагчы мастацтва. Культура неаднаразова паказвала пл¸ннасць сваiх мастацкiх iдэй i прынцыпа¢, iх творчую невычарпальнасць у спасцiжэннi i адлюстраваннi чалавека, яго душы, складаных узаемасувязей з грамадствам i прыродай.

Прафес³йная ³ аматарская мастацкая творчасць выконвае функцы³ рэал³зацы³ духо¢ных ³нтарэса¢ ³ патрэбнасцей асобы. У сiстэме мастацкай культуры аматарская творчасць з’я¢ляецца складанай, шматграннай з’явай. С¸ння яна ¢я¢ляе сабой масавы сацыякультурны рух, як³ выступае сродкам далучэння мас да культуры, эстэтычнага, маральнага выхавання, гарман³чнага разв³цця чалавека, з’я¢ляецца адным са шляхо¢ стварэння м астацтва, пакольк³ многае з непрафес³йнай творчасцi стала неад’ем-

най часткай агульначалавечай духо¢най культуры. Рас³йск ³ мастацтвазна¢ца Б.Асаф’е¢ неаднаразова звярта¢ увагу на асабл³вае пс³халаг³чнае ¢здзеянне мастацкай творчасц³. “Чалавек, як³ спазна¢ радасць творчасц³ нават у самай м³н³мальнай ступен³, паглыбляе свой жыцц¸вы вопыт ³ станов³цца iншым паводле пс³х³чнага складу, чым чалавек, якi тольк³ iмiтуе дзеяннi ³ншых”, — пiса¢ ¸н.

Адным з механ³зма¢ чалавечай пс³х³к³, як³ задавальняе эстэтычную патрэбнасць, з’я¢ляецца здольнасць чалавека да мастацкага ¢спрымання, мастацкага выя¢лення ¢нутранага свету. Мастацкая дзейнасць уя¢ляе складаны с³нтэз пазнавальнай, камун³каты¢най, кашто¢насна арыентаванай ³ пера¢тваральнай дзейнасц³. У ¸й умо¢на вылучаюць рэпрадукты¢ную, кагн³ты¢ную ³ камб³наваную разнав³днасц³. Першая характарызуецца па¢торам у той ц³ ³ншай мастацкай форме раней ³снуючых прадмета¢, спосаба¢ перадачы дзеяння¢, з’я¢. Камб³наваная дапускае стварэнне новых вобраза¢ не тольк³ на аснове вядомага, таго, што ³снавала ц³ ³снуе, але ³ пры дапамозе ¢я¢лення ³ фантаз³³. Менав³та гэтая разнав³днасць дзейнасц³ чалавека ³ з’я¢ляецца сапра¢ды творчай. Яна грунтуецца на самых разнастайных аспектах дзейнасц³ чалавека, мысленнi, уя¢леннi.

Óпрацэсе разв³цця мастацкай самадзейнасц³ сфарм³равалася пэ¢ная с³стэма рэгулявання мастацкай творчасц³ насельн³цтва, прадста¢ленай розным³ в³дам³ ³ формам³ дзейнасц³, розным³ ¢зро¢ням³ ³ ступеням³ кашто¢насцей. Яна ахопл³вае дзейнасць розных устано¢ культуры: дзяржа¢ных, прафсаюзных, ведамасных, а таксама камерцыйных; дамо¢ адпачынку; дз³цячых устано¢. Суб’ектам³ гэтай дзейнасц³ з’я¢ляюцца аматарск³я гуртк³, суполк³, разнастайныя грамадск³я аб’яднанн³ ³ ¢становы культуры.

Óсучасных умовах значна пашырыл³ся межы ³нстытуцыянал³зацы³ самадзейнасц³. Цяпер яна разв³ваецца не тольк³ ¢ клубах, але i на базе самых розных устано¢ культуры, дз³цячых пазашкольных, а таксама працо¢ных калектыва¢. Тольк³ дзяржа¢ная с³стэма ¢стано¢ клубнага тыпу мае каля 40 мадэлей.

Арган³зацыяй мастацкай творчасц³ займаюцца цэнтры i Дамы вольнага часу, Дамы мастацкай творчасц³, рам¸ства¢, цэнтры фальклору, Дамы сацыяльна-культурных паслуг, цэнтры моладз³, абласныя грамадска-культурныя цэнтры, культурна-спарты¢ ныя, культурна-дзелавыя, культурна-камерцыйныя цэнтры, цэнтры ткацтва, Цэнтр нацыянальных культур, школы народнай твор- часц³ ³ ³нш. Так³м чынам, цесная сувязь аматарскай мастацкай творчасц³ з сацыяльным³ ³нстытутам³ — характэрная яе рыс а.

Анал³з мастацкай самадзейнасц³ з паз³цый прыкладной культуралог³³ дае падставы сцвярджаць, што яна з’я¢ляецца саста¢ной часткай духо¢най культуры грамадства, якая спрыяе яе ¢збага- чэнню ³ дэмакратызацы³, а таксама фарм³раванню с³стэмы вы - творчасц³ ³ распа¢сюджванню эстэтычных кашто¢насцей. Самадзейную творчасць можна л³чыць ³ сацыяльна-педагаг³чнай с³стэмай, якая функцыянуе ва ¢мовах вольнага часу ³ ск³равана на маральна-эстэтычнае выхаванне людзей шляхам далучэння ³х да непасрэднай акты¢на-творчай мастацкай практык³. М³н³стэ рства культуры Рэспубл³к³ Беларусь пры распрацо¢цы агульных прынцыпа¢ дзейнасц³ дзяржа¢ных клубных устано¢ у якасц³ ³х асно¢- най задачы вызначыла дзейнасць у сферы вольнага часу. Гэта дзейнасць прадугледжвае стварэнне спрыяльных умо¢ для самадзейнай творчасц³ ¢с³х, хто жадае разв³ць свае мастацк³я ³ iнтэлектуальныя здольнасц³, задавальненне культурных запатрабавання¢ розных груп насельн³цтва ¢ адна¢ленн³ ³ ¢змацненн³ духо¢ных ³ ф³з³чных с³л.

8.2. Культура ³ забеспячэнне сферы вольнага часу

Праблема вольнага часу належыць да л³ку найбольш значных праблем чалавечага быцця, бо ¢ сва¸й глыб³ннай сутнасц³ яна ¢б³рае ¢ сябе як мног³я “адвечныя пытанн³”, што неадступна стаяць перад асобай, грамадствам, чалавецтвам, так ³ запатрабаванн³ практычнай дзейнасц³ людзей. У гэтай сферы наз³раецца ня¢х³льная тэндэнцыя да ¢с¸ большага вызвалення чалавека ад несп рыяльных жыцц¸вых акал³чнасцей. Культура ¢ шырок³м сэнсе вызначае ¢се асно¢ныя параметры вольнага часу як для грамадства ¢ цэлым, так ³ для асобы ¢ прыватнасцi. Культуралаг³чны аспект праблемы ¢ наш час значны ¢ такой жа ступен³, як ³ аспект эканам³чны. Менав³та ¢ адпачынкавай дзейнасц³ станов³цца маг- чымай свабодная творчасць. Дзякуючы ¸й аптымальна рэалiзуюцца ³нтэлектуальныя ³ эмацыянальныя, духо¢ныя ³ ф³з³чныя рэсурсы чалавека, што стварае пс³халаг³чную стаб³л³зацыю яго жыцця ва ¢с¸й разнастайнасц³ форма¢.

Духо¢на-маральная ³ матэрыяльная эфекты¢насць вольнага часу ¢ значнай ступен³ залежыць ад узро¢ню ³ структуры сацыяльных ³ духо¢ных патрэб чалавека, разв³цця яго самадзейнасц³ на аснове ¢сталявання адпаведных знос³н пам³ж людзьм³.

Для значнай частк³ насельн³цтва вольны час ста¢ адной з важнейшых жыцц¸вых кашто¢насцей. У сучасных умовах людз³ маюць ад 2 да 5 гадз³н вольнага часу штодня, аднак мног³я з ³х

гэты час выкарысто¢ваюць не за¢с¸ды рацыянальна. Сацыяльнаэканам³чная с³туацыя, якая склалася ¢ кра³не, па¢плывала на “адамашнiванне” вольнага часу ³ культурнага спажывання. Мног³я арыентуюцца на адпачынак у сям’³. Яны рэдка ходзяць у к³но , тэатр, музе³, больш глядзяць перадачы па тэлебачаннi, слухаюць рады¸, чытаюць газеты, часоп³сы ³ мастацкую л³таратуру. Так³м чынам, перавага ¢ арган³зацы³ вольнага часу аддаецца дастаткова пас³¢наму адпачынку. У той жа час практыка сведчыць ³ пра тое, што пэ¢ная частка людзей хацел³ б авалодваць мастацк³м³ ¢менням³, быць удзельн³кам³ харавых калектыва¢, вакальна³нструментальных ансамбля¢, удзельн³чаць у рабоце аб’яднання¢ аматара¢ музык³, л³таратуры, тэатра ³ к³но.

Сфера вольнага часу мяжуе з так³м³ катэгорыям³, як матэрыяльная ³ духо¢ная вытворчасць, сэнс людскога ³снавання , аддаленыя мэты чалавечай дзейнасц³. Паняцце “вольны час” як метафара абазначае менав³та той час у жыцц³ чалавека, кал³ ¸н можа жыць натхн¸на, без турбот аб хлебе надз¸нным, можа пры¢- зняцца над па¢сядз¸ннасцю, адчуць узл¸т свайго духу, пазнаць прывабл³васць разнастайнасц³ жыцця.

Праблема вольнага часу звязана са структурай ³ якасным³ характарыстыкам³ грамадства, у як³м асоба атрымл³вае права ³ магчымасць мець адпаведны вольны час ³ бав³ць яго згодна з традыцыям³, законам³, рэгламентацыям³, уласным³ поглядам³ ³ звычкам³. Сацыяльная важнасць таго, як асоба або пэ¢ны соцыум распараджаецца сва³м вольным часам, яго ¢нутраная структ ура ¢ значнай ступен³ прадвызначаюцца тым³ магчымасцям³, як³я дае асобе грамадства. Асно¢ная задача сацыякультурных ³н стытута¢ заключаецца ¢ тым, каб выхаваць у асобы патрэбнасць ³ ¢свядомленае ¢менне размярко¢ваць вольны час не тольк³ з ул³кам уласнага жадання ³ магчымасцей, але ³ з арыентацыяй на аднос³ны “асоба—грамадства”, як³я ¢ ная¢ным выглядзе за¢с¸ды прысутн³чаюць у нашым жыцц³ ³ шмат у чым вызначаюць нашы паводз³ны. Вольны час, як ³ час увогуле, — гэта прастора для разв³цця асобы, яе здольнасцей, для фарм³равання ¢ласнага ладу жыцця.

Адным з фактара¢, як³я вызначаюць стан грамадства, а зна- чыць, ³ шматстайныя працэсы, што адбываюцца ¢ ³м, з’я¢ляецца дзяржа¢ная пал³тыка. Яе ¢стойл³васць, паслядо¢насць, нак³раванасць знаходзяць свой адб³так у эканом³цы ³ масавай свядомасц³, культуры ³ навуцы, выхаванн³ ³ сямейным ладзе — ва ¢с³х чалавечых узаемадачыненнях. Значыць, дзяржа¢ная пал³тыка уплывае на паводз³ны людзей, ³х ³нтарэсы ³ запатрабаванн³.

Вопыт паказвае, што шматл³к³я правапарушэнн³, асабл³ва ¢ асяроддз³ моладз³, адной з першакрын³ц маюць “вольны час, як³ няма чым запо¢н³ць”. На жаль, крым³налаг³чная праблематык а пры разглядзе пытання¢ вольнага часу не выказвае тэндэнцы³ да скарачэння. Зразумела, што яна шчыльна звязана з праблематыкай эканам³чнай, культуралаг³чнай, педагаг³чнай ³ ³нш.

Вял³к³ сацыяльны здабытак, як³м для грамадства з’я¢ляецца вольны час, пры н³зкай культуры яго арган³зацы³ ³ ненапо¢ненасц³ шматл³к³м³ в³дам³ ³ формам³ занятка¢, пера¢твараецца ¢ сапра¢- дную сацыяльную небяспеку. Таму гало¢ным застаецца пытанне зместу ³ структуры вольнага часу. Зразумела, што кожная дзяржава пав³нна быць зац³ка¢лена ¢ тым, каб вольны час ме¢ адпаведную кашто¢насць як для асобы, так ³ для грамадства ¢вогуле.

Як ³ кожная ³ншая справа чалавечага жыцця, вольны час можа мець акс³ялаг³чнае вымярэнне. Час жыцця чалавека можа “расцягвацца ³ сц³скацца” ¢ залежнасц³ ад таго, чым ¸н напо¢нены, як³я прапорцы³ склал³ся ¢ асобасным жыцц³ пам³ж “нявольным” ³ “вольным” часам.

Так³м чынам, уя¢ленне пра вольны час як сферу жыццядзейнасц³ грамадства, што рэал³зуе патрэбнасц³ асобы ¢ арган³заваным адпачынку, гульн¸вай ³ святочнай дзейнасц³, у сумесным вырашэнн³ сацыяльна-культурных праграм, дазваляе зняць з паняцця “вольны час” вузкае яго тлумачэнне як заба¢ляльнага занятку.

Культурная сфера вольнага часу с¸ння мае давол³ разв³тую ³нфраструктуру ³ прадста¢лена шырокай сеткай культурна - асветных устано¢. Што тычыцца ³х якаснай характарыстык³, то можна адзначыць, што ¢ кра³не давол³ акты¢на ³дзе пошук ³х новых мадэлей, тыпа¢ мона- ³ шматпроф³льных устано¢ культуры ³ вольнага часу, а таксама новых падыхода¢ да арган³зацы³ ³х дзейнасц³.

8.3. Мастацка-творчая дзейнасць сацыякультурных ³нстытута¢

Выхаванне ¢ сферы вольнага часу з пункту гледжання гуман³стычнага падыходу — гэта спецыяльна арган³заваныя знос³ ны з мэтай разв³цця сутнасных с³л чалавека, яго ³ндыв³дуальнасц³, самакашто¢насц³ ³ самабытнасц³. Сацыяльна-педагаг³чны падыход да разв³цця тэоры³ баз³руецца на ¢сведамленн³ таго, што ва ¢мовах дэмакратызацы³ ³ гуман³зацы³ ¢с³х бако¢ жыцця нашага гра мад-

ства чалавек станов³цца мерай ус³х кашто¢насцей. Менав³та гэтае палажэнне трэба разглядаць як асно¢нае ³ прынцыпова значнае ³ ¢ разв³цц³ тэоры³ арган³зацы³ вольнага часу. Таму адной з гало¢ных прафес³йных задач тут бачыцца стварэнне пераду мо¢, неабходных для самаразв³цця асобы праз арган³зацыю духо¢натворчай дзейнасц³ ва ¢мовах культурнай сферы вольнага часу. Агульнавядома, што сфера вольнага часу дае магчымасць асаб³стага, ³ндыв³дуальнага выбару сродка¢, спосаба¢ ³ форма¢ дзейнасц³.

Лог³ка разв³цця сучаснага грамадства прывяла да прынцып ова новага, ³ншага, чым гэта было раней, разумення сутнасц³ культурнай дзейнасц³ ¢ вольны час, выкл³кала неабходнасць абна¢- лення падыхода¢ да ¢с¸й с³стэмы яе арган³зацы³. Не клуб, не клубная ³ не культурна-асветн³цкая работа, а культурна-творчая дзейнасць ва ¢с³х яе в³дах ³ формах, што адбываецца ¢ сферы вольнага часу, з’я¢ляецца с¸ння прасторай прафес³йнай дзейнасц³ спецыял³ста¢ з адпаведнай адукацыяй. Менав³та таму ¢ дзейнасц³ ¢стано¢ культуры гало¢ная роля адводз³цца падтрымцы ³ разв³ццю розных форма¢ мастацкай творчасц³, якая аб’ядно¢вае ¢ сва ³х радах 309 тысяч чалавек, згуртаваных амаль у 27 тысяч суполак розных в³да¢ ³ жанравай нак³раванасц³.

Найбольш распа¢сюджанымi жанрамi аматарскай мастацкай творчасц³ з’я¢ляюцца харавое мастацтва, вакальныя ансамбл³, сямейныя калектывы, ансамбл³ народнай музык³ ³ песн³, студы³ эстраднай песн³, фальклорна-этнаграф³чныя ансамбл³. У наш час наз³раецца тэндэнцыя да павел³чэння колькасц³ вакальнахаравых калектыва¢. Гэта сведчыць аб тым, што групавыя спевы, як³я з’я¢ляюцца традыцыйным³ для беларуса¢, па-ранейшаму карыстаюцца папулярнасцю сярод людзей розных узроста¢.

Вывучэнне мастацка-творчай дзейнасц³ калектыва¢ вакальнахаравога жанру паказвае, што жыцц¸ спарадз³ла новую форму народнай творчасц³ — канцэртна-ф³ларман³чную дзейнасць, якая ¢зн³кла на базе ³снуючых клубных структур. Гэтая форма спрыяе павышэнню ¢зро¢ню выканальнiцкага майстэрства, развiццю жанравай разнастайнасцi мастацк³х аб’яднання¢.

Ц³кавасць да народнай творчасц³ найбольш разв³та ¢ моладз³ (ад 21 да 30 гадо¢) ³ людзей сярэдняга ¢зросту (ад 41 да 50 гадо¢), як³я адносна вольныя ад хатн³х спра¢ ³ ³мкнуцца праводз³ц ь свой вольны час ва ¢становах культуры. Выкананнем народных песень ахвотней займаюцца жанчыны, у харавым мастацтве наз³раецца тэндэнцыя да фем³н³зацы³ харавога аматарства. Паз³ты¢най з’явай з’я¢ляецца тое, што ¢ пачатку ХХ² ст. наз³раецца рост дз³цячых

харавых ³ вакальных калектыва¢. Так, у 2004 г. сярод 8103 удзельн³ка¢ вакальна-харавых калектыва¢ было 2779 дзяцей.

Адметную ролю ¢ сацыяльна-культурным жыцц³ кра³ны адыгрываюць i працягваюць адыгрываць мастацк³я самадзейныя к а- лектывы ³нструментальна-аркестравага жанру. Па даных статыстык³, на 01.01.2002 г. у Беларус³ нал³чвалася больш за 1028 ³нструментальных калектыва¢.

У апошняе дзесяц³годдзе ХХ ст. у Беларус³ эфекты¢на пача¢ разв³вацца працэс адраджэння нацыянальных вытока¢ ³нст рументальнага народнага музiцыравання. Стал³ стварацца капэлы беларускай народнай музык³, а¢тэнтычныя гурты народных музыка¢, з’яв³лася шмат таленав³тых сал³ста¢-³нструментал³ста¢. Гэты працэс выя¢ляецца ¢ шматл³к³х фестывалях ³ конкурсах народнай музык³. У рамках фестываля¢ арганiзуюцца конкурсы гарман³ста¢, ансамбля¢ народнай музык³ ³ аркестра¢ народных ³нструмента¢.

Асно¢ным³ крытэрыям³ для вызначэння пераможца¢ з’я¢ляюцца сцэн³чная культура, выканальн³цкае майстэрства, адпаведнасць выконваемай праграмы асабл³васцям менав³та таго рэг³¸ну, як³ прадста¢ляюць музычныя калектывы ц³ ³ндыв³дуальныя выкана¢цы. Падчас фестываля¢ нярэдка працуюць адкрытыя творчыя лабараторы³ выкана¢ца¢ на народных ³нструмента х.

Арган³чнай часткай нацыянальнай культуры са сва³м спецыфiчным прызначэннем з’я¢ляецца народная тэатральная твор- часць. У яе структуры больш за 200 аматарск³х драматычных тэатра¢, тэатра¢ лялек, тэатра¢ м³н³яцюр ³ пантам³мы ³ ³ншых, як³я маюць званн³ “народны”, “узорны”, ³ 3,5 тысячы тэатральнадраматычных гуртко¢. Прычым пераважная большасць з ³х функцыянуе ¢ сельскай мясцовасц³, дзе няма альтэрнаты¢ных тэатральных устано¢, ³ таму насельн³цтва, што жыве дал¸ка ад тэатральных цэнтра¢, можа далучыцца да мастацтва тэатра выключна праз аматарскую творчасць. Ул³чваючы невял³кую колькасць прафес³йных тэатра¢ у Беларус³, можна сцвярджаць, што аматарск³ тэатр — прыярытэтнае народнае мастацтва, якое захо¢ваецца ³ разв³ваецца пад уплывам сучаснай сацыяльн а- культурнай с³туацы³ ¢ дзяржаве.

Нягледзячы на матэрыяльныя нястачы, самадзейныя тэатры жывуць акты¢ным жыцц¸м, выконваюць сваю сацыяльную ³ мастацка-творчую функцы³.

Ц³кавай з’явай тэатральнага аматарства можна л³чыць паш ы- рэнне спектра дзейнасц³ такой шматграннай жанравай формы, як тэатр м³н³яцюр. Хуткае ¢караненне гэтага жанру абумо¢лена

яго маб³льнасцю, шырок³м³ магчымасцям³ рэжыс¸ра¢ знайсц³ матэрыял для пастано¢к³.

Анал³з дзейнасц³ аматарск³х тэатра¢, тэатральна-драма- тычных гуртко¢ сведчыць, што яны звяртаюцца да нацыянальнай драматург³³, айчыннага л³таратурна-драматычнага матэрыялу. ² кал³ раней клас³чны рэпертуар народных тэатра¢ складал³ агульнавядомыя беларуск³я п’есы “Па¢л³нка”, “Прымак³”, “М³к³та¢ лапаць” ³ iншыя, то цяпер аматарск³я тэатральныя калек тывы пачал³ ставiць незаслужана забытыя творы: “Салдат ³ яго жо нка”, “Свецк³ чалавек”, “Атрута” М.Гарэцкага, “Конск³ партрэт” (Краснапольск³ тэатр), “П³льнуй сваю хату” Л.Родзев³ча (Капаткев³цк³ народны драматычны тэатр), “П³саравы ³мян³ны” У.Галубка (П³нск³ тэатр); новыя п’есы сучасных а¢тара¢: А.Дударава, Г.Мар- чука, У.Саул³ча, С.Законн³кава (Рэчыцк³, Лое¢ск³ ³ ³ншыя тэатры). Вывучэнне рэпертуару аматарск³х тэатра¢ паказвае, што яны выступаюць як носьб³ты самабытнага народнага тэатральнага мастацтва, дзякуючы якому эфекты¢ней фарм³руецца нацыянальная свядомасць, ³дзе працэс эстэтычнага ³ маральнага выхавання.

У творчым разв³цц³ ³ самарэал³зацы³ асобы значная роля належыць аматарскай харэаграф³чнай творчасц³ ¢ розных яе в³дах ³ жанрах. Формы выя¢лення танцавальнага мастацтва на аматарскай сцэне самыя разнастайныя. Анал³з стану аматарскага харэаграф³чнага мастацтва ¢ Беларус³ дазвол³¢ вылучыць у сучаснай харэаграф³³ клас³чны, народны, эстрадны, бальны ³ сучасны танцы. У ансамблях ³ студыях танца пры клубных установах у 2002 г. нал³чвалася 2540 харэаграф³чных калектыва¢ з агульнай колькасцю ¢дзельн³ка¢ 33011. З ³х 101 калекты¢ ме¢ званн³ “народны” ³ “¢зорны”.

У выкананн³ шматл³к³х этнаграф³чных калектыва¢ папулярны а¢тэнтычны фальклор. У Беларус³ захавал³ся асяродк³ традыцыйнай культуры з характэрным³ фальклорным³ асаблiвасцям³, што прывабл³вае мастацк³я калектывы.

Адметнай з’явай харэаграф³чнага мастацтва з’я¢ляецца стана¢ленне такога жанру, як спарты¢на-бальны танец. Выключ- ную ролю ¢ разв³цц³ гэтага жанру адыгрывае БДУ культуры ³ мастацтва¢, дзе ¢ 1995 г. было створана аддзяленне бальнага танца. Па ³н³цыятыве ун³верс³тэта пачал³ праводз³цца м³жнародныя рэйтынгавыя турн³ры па спарты¢ных бальных танцах “Minsk Open”, у як³х прымаюць удзел больш за 400 пар з мног³х кра³н свету. У рэспубл³цы ³снуе шмат ансамбля¢ бальнага танца, як³я хара ктарызуюцца ц³кавым для сцэн³чнай ³нтэрпрэтацы³ рэпертуар ам.

Папулярнасць, асабл³ва ¢ моладз³, набыл³ ансамбл³ сучаснага эстраднага танца. Зна¸мства з мастацка-творчай дзейнасцю ансамбля¢ сучаснага танца паказвае, што ¢ гэтым жанры наз³раецца тэндэнцыя да с³нтэзу форма¢ танца мадэрн з фальклорным³ матывам³, элементам³ клас³чнага танца. Адметным³ рысам³ харэаграф³чных кампаз³цый, што паказваюцца на эстраднай сцэне, з’я¢ляюцца маб³льнасць сцэн³чных форма¢, лакан³чнасць афармлення, заба¢ляльнасць, дэмакратычнасць. Ус¸ гэта садзейн³чае пера¢тварэнню танцавальнай эстрады ¢ своеасабл³вую лабараторыю, дзе ствараецца шмат новага ³ ц³кавага.

Разв³ццю самадзейнага харэаграф³чнага мастацтва ¢ значнай ступен³ садзейн³чаюць фестывал³ ³ конкурсы, як³я с³стэматычна праводзяцца ¢ кра³не: “Сожск³ карагод”, “Беларуская польк а”, “Беларусь — мая песня”, “В³цебская сняжынка”, “Брэсцк³ баль” ³ ³нш.

Акрамя разгледжаных в³да¢ ³ жанра¢ мастацкай творчасц³, папулярнасцю ¢ насельн³цтва карыстаюцца аматарск³я аб’яднанн³, гуртк³, майстэрн³ ³ ³ншыя самадзейныя фарм³раванн³.Так, у 2001 г. ³х нал³чвалася ¢ рэспубл³цы 26 400 адз³нак, у як³х брал³ ¢дзел 308 813 чалавек. Аматарск³я аб’яднанн³ з’я¢ляюцца найбольш перспекты¢ным³ формам³ арган³зацы³ вольнага часу, ³х дзейнасць спрыяе творчай акты¢насц³ людзей. Менав³та аб’яднанн³ па ³нтарэсах ³ клубныя суполк³ дал³ штуршок для стварэння новых тыпа¢ устано¢ культуры. Ствараюцца клубы народных майстр о¢, Дамы рам¸ства¢, маладз¸жныя цэнтры, Дамы тэхн³чнай творчасц³ ³ ³нш. У 2002 г. у кра³не ³снавал³ 857 аматарск³х аб’яднання¢.

Яны адыгрываюць значную ролю ¢ разв³цц³ сутнасных с³л чалавека, яго ³ндыв³дуальнасц³, самакашто¢насц³ ³ самабытнасц³, таму што ³х дзейнасць будуецца з ул³кам культурных ³ сацыяльных патрэбнасцей асобы, ³нтарэса¢ ³ жадання самарэал³зацы³ ¢ сферы вольнага часу.

Так³м чынам, аматарск³я аб’яднанн³ ¢я¢ляюць сацыяльныя згуртаванн³ людзей з агульным³ ³нтарэсам³ ³ патрэбнасцям³, духо¢- ным³ кашто¢насцям³ ³ кашто¢насным³ арыентацыям³, сацыяльным³ ¢стано¢кам³ ³ матывам³ творчай дзейнасц³. Аматарск³я аб’яднанн³ ³ ¢становы культуры новага тыпу маюць добрую аснову для пера¢тварэння ³х ва ¢становы фарм³равання адпаведных знос³н пам³ж людзьм³, самасцвярджэння асобы.

Пытанн³ ³ заданн³

1.Назав³це асно¢ныя сацыяльныя функцы³ аматарскай мастацкай творчасц³.

2.Дайце азначэнне паняцця “вольны час”.

3.Як³я формы аматарскай творчасц³ ³снуюць у наш час?

4.Як³я жанры аматарскай мастацкай творчасц³ найбольш распа¢сюджаныя ¢ Беларус³?

5.Ахарактарызуйце ³нфраструктуру культурнай сферы вольнага часу.

Л³таратура

Грыгаров³ч, Я.Д. Эстэтычная нак³раванасць асобы студэнта: педагаг³чны аспект.— Мн.: Бел. дзярж. ун-т культуры, 2002.— 403 с.

Каргин, А.С. Самодеятельное художественное творчество: история, теория, практика.— М.: Высш. шк., 1988.— 271 с.

Кузьм³н³ч, М.Л. Мастацкая творчасць: ун³верс³тэцкая падрыхто¢ка кадра¢: вучэб. дапам.— Мн.: Бел. навука, 1998.— 142 с.

Мишуров, Г.С. Белорусское народно-инструментальное искусство: традиции и современность.— Мн.: Бел. гос. ун-т культуры, 2002.— 301 с.

Яканюк, Н.П., Кузьм³н³ч, М.Л. ²нструментазна¢ства ³ ³нструменто¢ка для аркестра¢ ³ ансамбля¢ беларуск³х народных ³нструмента¢: вучэб.-метад. дапам. для студэнта¢ спецыяльнасц³ “народная творчасць”.— Мн.: Бел. дзярж. ун-т культуры, 2001.— 230 с.

Яконюк, Н.П. Народно-инструментальная музыкальная культура письменной традиции в Беларуси: опыт системного анализа.— Мн.: Бел. гос. ун-т культуры, 2001.— 270 с.