ИНФОРМАЦИОННЫЙ_РЕСУРС__АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ_МАГИСТРАТУРА_2 / Я.Д.Григорович ПРИКЛАДНАЯ КУЛЬТУРОЛОГИЯ

Важным к³рункам прыкладной культуралог³³ з’я¢ляецца распрацо¢ка тэоры³ ³ методык³ паза³нстытуцыянальных узаемадзеяння¢. У гэтым выпадку культуролагам даводз³цца мець справу не з пал³тычным³ ³ ³ншым³ сацыякультурным³ ³нстытутам³, а са слаба с³стэматызуемым³ ³ фармал³зуемым³ па сва³м характары м³жасобасным³ сацыякультурным³ кантактам³ ³ ¢заемадзеянням³ рознага ¢зро¢ню ³нтэнс³¢насц³. М³ж ³ншым гэтыя недахопы не сведчаць аб н³зкай эфекты¢насц³ такога ¢здзеяння. Кожны з нас добра ведае, накольк³ эфекты¢ным можа быць уздзеянне на падлетка “дваровай кампан³³” — аднаго з найбольш тыповых узора¢ паза³нстытуцыянальных сацыякультурных ячэек узаемадзеяння.

Культуралаг³чны аспект гэтага кола праблем звязаны з даследаваннем механ³зма¢ фарм³равання ³ функцыянавання ¢ сацыяльных сетках, ³х ячэйках ³ ³ншых малых сацыяльных групах агульных ³ спецыф³чных кашто¢насна-нарматы¢ных установ ак, абумо¢ленасц³ ³х характарыстык тыпалог³яй гэтых груп. Перад навуко¢цам³ ста³ць задача выпрацаваць прынцыпы ³ метады апасродкаванага рэгуляты¢нага ¢плыву на сацыяльна-кашто¢н асную нак³раванасць установак падобных груп.

Нарэшце, да прадмета прыкладной культуралог³³ неабходна аднесц³ ³ндыв³дуальныя м³жасобасныя сацыякультурныя ¢заемадзеянн³. На гэтым узро¢н³ вядзецца пошук ³ндыв³дуальных форма¢ пс³халаг³чна камфортных м³жасобасных стасунка¢, агульных ³нтарэса¢, супадзення¢ у поглядах, ацэнках, ³нтэрпрэтацыях.

Падсумо¢ваючы вышэйсказанае, адзначым, што прыкладная культуралог³я — гэта навука, якая знаходз³цца на стыку фундаментальнай культуралог³³ з пал³талог³яй, юрыспрудэнцыяй, сацыялог³яй, пс³халог³яй, педагог³кай, выкарысто¢вае ³х методык³ ³ тэхналог³³ па практычным уздзеянн³ на свядомасць ³ паводз³ны людзей у ³нтарэсах рэгулявання ³х культурна-кашто¢насных установак.

У апошн³ час з’яв³лася шмат навукова-тэарэтычных прац па сацыяльным праектаванн³, сацыяльным удзеле, як³я арыента ваны на распрацо¢ку метада¢ ³ форма¢ далучэння насельн³цтва да сацыяльна карыснай дзейнасц³. Пашыраецца таксама навуко ваметадычная праца па вызначэнн³ структуры ³ функцый сацыяльнай работы як гал³ны дзейнасц³. У некаторых работах даследуюцца асабл³васц³ яе асобных к³рунка¢: дабрачыннасць, арган³зацыя ¢заемадапамог³ ¢ лакальных супольнасцях, сямейнае кансультаванне, пазашкольная работа з падлеткам³, работа з групам³ рызык³.

Анал³з такога роду даследавання¢ дае падставу сцвярджац ь, што сацыяльнае праектаванне, сацыяльная работа, сацыяльны ¢дзел, тэхналог³я арган³зацы³ сацыяльнага ¢заемадзеяння складаюць аснову фарм³равання прыкладных веда¢.

1.5. Метадалаг³чныя асновы прыкладной культуралог³³

Фарм³раванне прыкладной культуралог³³ абумо¢лена аб’екты¢ным³ патрэбнасцям³ грамадскага разв³цця. Ва ¢мовах с³стэмнай трансфармацы³ постсавецк³х кра³н яна з’я¢ляецца звя ном, што злучае культуру як ³нтэгральную з’яву духо¢нага жыцця ³ канкрэтнага ³ндыв³да, уключанага ¢ сацыякультурную дзейнасць.

Як навука аб культурных працэсах, заканамернасцях ³х разв³цця ³ механ³змах рэгулявання прыкладная культуралог³я абап³раецца на канцэпцы³, абгрунтаваныя фундаментальнай ку льтуралог³яй. Важнае значэнне для разв³цця гэтай гал³ны культуралаг³чных веда¢ маюць канцэпцы³ эвалюцыян³зму (Э.Тайлар, Л.Морган, А.Басц³ян, Ш.Летурно), дыфуз³ян³зму (Ф.Рашцэль, Л.Фрабен³ус, Т.Хеердал), этн³чныя канцэпцы³ культуры ³ гуль- н¸выя формы сацыякультурнай дзейнасц³ (Э.Берн, Й.Х¸йз³нга), канцэпцыя фарм³равання духо¢нага свету чалавека ³ асоба сна арыентаванага працэсу далучэння ³ндыв³да да культуры (Л.Карсав³н, К.Маркс, В.В.Разана¢, С.Л.Франк, З.Фрэйд, Э.Фром, Ф.Энгельс ³ ³нш.).

Навуковае вызначэнне механ³зма¢ культурна-асветн³цкай дзейнасц³ ³ методык³ стымулявання сацыяльна-культурнай твор- часц³ магчыма з дапамогай ф³ласофск³х ³дэй аб захаванн³ ³ далейшым разв³цц³ духо¢нага жыцця ³ духо¢най спадчыны народа (².Абдз³ралов³ч, М.Бярдзяе¢, М.Багданов³ч, Я.Купала, Д.Л³хачо¢, У.Сала¢¸¢ ³ ³нш.).

²стотную ролю ¢ навуковым асэнсаванн³ сацыяльна-куль- турнай дзейнасц³ адыграл³ вучэнне аб прынцыпах сацыядынам³к³ культуры (М.Вэбер, А.Моль, П.Сарок³н), закон прыярытэтнасц³ культуры ¢ грамадск³м разв³цц³ (С.Аверынца¢, А.Арнольда¢, У.Б³блер, Э.Маркаран, Х.Артэга-й-Гасэт, А.Швейцар, К.Ясперс). Абап³раючыся на гэтыя прынцыпы, заснавальн³к³ прыкладной культуралог³³ змагл³ вызначыць эфекты¢ныя механ³змы забеспячэння культуры працы, пазнання, быту, адпачынку, сацыяльных аднос³н, дзелавых ³ асобасных стасунка¢.

Метадалаг³чнай базай дыферэнцыяцы³ ³ ³нтэграцы³ сучасн ых тэхналог³й далучэння розных груп насельн³цтва да свету к ультуры

з’я¢ляецца тэорыя культурна-г³старычных тыпа¢ ³ лакальн ых цыв³л³зацый (М.Дан³ле¢ск³, А.Тойнб³, О.Шпенглер).

У прыкладной культуралог³³ шырока выкарысто¢ваюцца ³дэ ³ аб маральна-эстэтычным патэнцыяле культуры (².Кант), аб мастацкай культуры як сродку духо¢нага разв³цця асобы (М.Каган, М.Круко¢ск³, К.Сакало¢ ³ ³нш.).

Для вызначэння арыенц³ра¢ культурнай пал³тык³ ³стотнае значэнне маюць прагнастычныя канцэпцы³ культуры, як³я ¢зн³кл³ на мяжы ХХ—ХХ² стст. (².Бястужа¢-Лада, Ж.Дзюмазедзье, А.Тофлер, Ф.Фукуяма ³ ³нш.).

Так³м чынам, прыкладная культуралог³я як навука аб заканамернасцях, сродках, метадах ³ формах далучэння чалавека да свету культуры знаходз³цца на сумежжы фундаментальнай культуралог³³ з ³ншым³ гал³нам³ сацыяльна-гуман³тарных навук, што дазваляе выпрацо¢ваць тэарэтычныя канцэпцы³ ³ практычныя рэкамендацы³, нак³раваныя на ¢дасканаленне ¢мо¢ фарм³ра вання ³ разв³цця суб’екта¢ культуры, на аптым³зацыю працэса¢ са цыял³зацы³, ³нкультурацы³ ³ самарэал³зацы³ асобы.

1.6. Аб’ект, функцы³ ³ задачы прыкладной культуралог³³

У рамках культуралог³³ як адз³най навук³ аб культуры прыкладная культуралог³я цесна звязана з с³стэмай чалавека зна¢ства, метадалаг³чныя ³ метадычныя прынцыпы якой грунтуюцца на заканамернасцях самарэал³зацы³ творчых патэнцый асобы, абап³раюцца на сацыяльна-пс³халаг³чныя механ³змы задаваль нення ³ далейшага разв³цця яе духо¢ных ³нтарэса¢ ³ патрэбнасце й.

Фарм³раванне асобы прадугледжвае працэс засваення ³ндыв³дам сфарм³раваных стагоддзям³ ³дэала¢ ³ кашто¢насцей. Кашто¢насц³ культуры, як³я спасц³гаюцца сродкам³ прыкладной культуралог³³, адлюстро¢ваюць багацце ³ разнастайнасць культуралаг³чнай дзейнасц³ чалавека ³ шырыню крытэрыя¢ яе ацэнк³. Механ³змы ³х засваення, безумо¢на, пав³нны ¢л³чваць спецыф³ку пэ¢ных кашто¢насцей, грунтавацца на тэхналог³³, якая арган³чна спалучае метады фарм³равання грамадскай свядомасц³ ³ метады ¢цягнення ¢ сацыякультурную дзейнасць, праз якую веды пера¢твараюцца ¢ перакананн³, нормы ³ прынцыпы паводз³н.

У сувяз³ з гэтым роля прыкладной культуралог³³ бачыцца ¢ выя¢ленн³ эфекты¢ных механ³зма¢ пагружэння чалавека ¢ сацыяльна-культурнае асяроддзе праз засваенне веда¢ ³ ду хо¢ных кашто¢насцей. Механ³зм засваення кашто¢насцей культуры

¢заемазвязаны са спецыф³кай ³снуючага культурнага асяроддзя, з узро¢нем разв³цця сродка¢ трансляцы³ гэтых кашто¢насц ей, з асабл³васцям³ ¢спрымання тых ц³ ³ншых з’я¢ ³ працэса¢ культуры.

Кашто¢насц³ культуры нельга навязаць с³лай, яны могуць быць вын³кам тольк³ свабоднага, акты¢нага, асобасна асэнсаванага выбару. Агульначалавечыя, нацыянальныя, рэг³янальныя ц³ ³ншыя кашто¢насц³ культуры пав³нны ¢спрымацца сэрцам, а гэта магчыма пры ¢здзеянн³ на эмацыянальную сферу чалавека.

На падставе вышэйсказанага можна зраб³ць выснову, што аб’ектам³ прыкладной культуралог³³ з’я¢ляюцца працэс фарм³равання культурнага асяроддзя; механ³змы сацыял³зацы³, ³нкультурацы³ ³ самарэал³зацы³ асобы; тэхналог³я вывучэння, задавальнення ³ далейшага разв³цця духо¢ных патрэбнасцей ³ ³нтар эса¢ людзей; метадалог³я ³ методыка далучэння асобы ц³ сацыяльнай супольнасц³ да свету культуры, сацыяльна-культурнай творчасц³.

Вызначэнне аб’екта ³ прадмета прыкладной культуралог³³ дазваляе выяв³ць важнейшыя яе функцы³. Гало¢ныя з ³х наступныя:

•распрацо¢ка метадалог³³ ³ методык³ фарм³равання культурнай прасторы;

•вывучэнне, задавальненне ³ паслядо¢нае разв³цц¸ духо¢ных ³нтарэса¢ ³ патрэбнасцей людзей;

•далучэнне чалавека да свету культуры, разв³цц¸ яго духо¢- на-э¢рыстычных ³ мастацка-творчых патэнцый;

•навукова-метадычнае забеспячэнне культурна-асветн³цкай

³культуратворчай дзейнасц³ разнастайных сацыяльна-культурных ³нстытута¢;

•раскрыцц¸ шляхо¢ ³ сродка¢ укаранення маральна-эстэтыч- ных пачатка¢ у сямейна-бытавую, вучэбна-пазнавальную, пра цо¢- ную, рэкрэацыйна-заба¢ляльную сферы, дзелавыя ³ адпачынкавыя стасунк³;

•пошук³ эфекты¢ных механ³зма¢ аптым³зацы³ працэсу сацыял³зацы³, ³нкультурацы³ ³ самарэал³зацы³ асобы, пера¢тварэнне яе з аб’екта культурна-асветн³цкага ¢здзеяння ¢ суб’ект сацыякультурнай творчасц³.

Названыя функцы³ дазваляюць сцвярджаць, што прыкладная культуралог³я як гал³на навуковых веда¢ ³ сацыяльнай практык³ дапамагае ¢ вырашэнн³ шэрага складаных задач, як³я стаяць перад сучасным грамадствам.

Прыкладная культуралог³я, будучы гал³ной гуман³тарных веда¢, займаецца выя¢леннем заканамернасцей, прынцыпа¢, сродка¢, метада¢ ³ форма¢ стварэння, захавання, трансляцы³ ³ засваення культурных кашто¢насцей ³ норма¢ у сферы мастацка-

эстэтычнай, рэл³г³йнай, маральнай, сацыяльна-пс³халаг³чнай, пал³тычнай, прававой, эканам³чнай, экалаг³чнай культуры ³ выпрацо¢вае на гэтай аснове ¢мовы ³ спосабы ³х аптым³зацы³.

Задачы прыкладной культуралог³³ наступныя: с³стэматызацыя практычна арыентаваных веда¢ аб заканамернасцях ф арм³равання ³ разв³цця разнастайных суб’екта¢ культуры (асобы, сацыяльнай групы, сацыякультурнай супольнасц³) ³ пошук аптым альных механ³зма¢ рэгулявання сацыяльна-культурных працэса¢ на адпаведных узро¢нях.

У л³ку важнейшых задач прыкладной культуралог³³ можна вылучыць фарм³раванне тэарэтычных асно¢ ³ механ³зма¢ распрацо¢к³ ³ ажыцця¢лення дзяржа¢най культурнай пал³тык³, вызна- чэнне ¢мо¢ аптым³зацы³ дзейнасц³ сацыякультурных ³нстытута¢

³не³нстытуцыянальных аб’яднання¢, праектаванне функцыянальна змясто¢ных мадэля¢ устано¢, як³я садзейн³чаюць самаразв³ццю суб’екта¢ культуры.

Да названых задач дадаецца задача распрацо¢к³ тэарэтычных

³арган³зацыйна-метадычных асно¢ падрыхто¢к³ ³ паслядо¢нага павышэння квал³ф³кацы³ прафес³янальных кадра¢ сацыяльн а- культурнай сферы.

Пытанн³ ³ заданн³

1.Чым тлумачыцца разнастайнасць навуковых погляда¢ на прадмет культуралог³³?

2.Назав³це асно¢ныя гал³ны культуралог³³.

3.Як³я к³рунк³ фундаментальнай культуралог³³ сфарм³равал³ся ¢ апошн³я гады?

4.На стыку як³х навук знаходз³цца прыкладная культуралог³я?

5.Назав³це асно¢ныя канцэпцы³ прыкладной культуралог³³.

6.Вызначце праблематыку ³нстытуцыянальных узаемадзеяння¢.

Л³таратура

Ариарский, М.А. Прикладная культурология.— СПб.: С.-Петербург. гос. ун-т культуры и искусств, 1999.— 530 с.

Каган, М.С. Философия культуры.— СПб.: Петрополис, 1996.— 416 с. Кармин, А.С. Основы культурологии: морфология культуры.— СПб.: Лань,

1997.— 512 ñ.

Культурология. ХХ век: словарь.— СПб.: Университетская книга, 1997.— 640 с.

Культурология: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений/ под ред. Г.В.Драча.— Ростов-на-Дону: Феникс, 1998.— 576 с.

2. КУЛЬТУРА ЯК ПРАДМЕТ ПРЫКЛАДНОЙ КУЛЬТУРАЛОГ²²

2.1. Сутнасць паняцця “культура”

Да нашага часу не iснуе адзiнага падыходу да разумення паняцця “культура”. На ¢зро¢нi штодз¸ннай свядомасцi яно звужаецца да мастацкага пласта чалавечай дзейнасцi (мастацкая культура), этычнага боку (маральная культура) або паводзiнскiх асаблiвасцей чалавека (культура паводзiн), характарыстыкi функцыянавання сацыяльных iнстытута¢ i часцей за ¢с¸ асацыiруе цца з iнтэлiгентнасцю, адукаванасцю i выхаванасцю. Прынятыя публiцыстычныя штампы “навука i культура”, “навiны культурнага жыцця” сведчаць аб няправiльным уя¢леннi аб аб’¸ме гэтага паняцця i звядзеннi яго да сумы пэ¢ных кашто¢насцей .

Не меншыя разыходжаннi ¢ поглядах на гэта паняцце сярод культуролага¢ i антраполага¢. Лэслi А.Уайт, вядучы амерыканскi вучоны, пiса¢, што кожны разумее тэрмiн “культура” па-свойму. ¨н адзнача¢, што для адных культура — навучаемыя паводзiны, для другiх — не паводзiны самi па сабе, а iх абстракцыя, для адных антраполага¢ каменныя сякеры i керамiчныя сасуды — культура, для другiх нi адзiн матэрыяльны прадмет такiм не з’я¢ляецца; адны мяркуюць, што культура iснуе толькi ¢ свядомасцi людзей, другiя лiчаць культурай толькi прадметы, як³я ¢спрымаюцца дотыкам, i з’явы знешняга свету. Некаторыя антраполагi ¢я¢ляюць культуру сукупнасцю iдэй, або разумеюць культуру як абарончы механiзм фiзiчнага свету, або як сукупнасць складаючых.

Вычарпальная характарыстыка дэфiнiцыi “культура” яшчэ больш ускладнiлася за апошнiя дзесяцiгоддзi з прычыны ¢вядзення культуралогii i антрапалогii ¢ вучэбныя планы вышэйшых

навучальных устано¢ Е¢ропы i з’я¢лення мноства не толькi фiласофскiх, але i педагагiчных, мастацтвазна¢чых, прыкладных культуралагiчных прац.

Вiдавочна, што вытокi слова “культура” — у паняццi “культ”. Рускi фiлосаф М.Бярдзяе¢ пiса¢: “Культура нарадзiлася з культу, вытокi яе сакральныя”. М.Рэрых трактава¢ яе як ушанаванне святла (“культ” — ушанаванне, “ур” — святло). Часцей за ¢с¸ слова “культура” разглядаюць як вытворнае ад лацiнскага “cultura”

— апрацо¢ваць, даглядаць — i звязваюць з апрацо¢кай зямлi (cultura agri) i прадукта¢ прыроды, вынiка¢ i пл¸ну чалавечай працы. Нямецкiм фiлосафам В.Вундтам слова “культура” трактуецца як клопат, наданне высакароднасцi жыццю i пашыраецца на духо¢ную творчасць людзей, абазначаючы дасведчанасць, адукаванасць, выхаванасць чалавека.

А.Крэбер i К.Клакхан падлiчылi, што з 1871 г. па 1917 г. дадзена толькi сем азначэння¢ культуры, за наступныя трыццаць гадо¢ — яшчэ сто пяцьдзесят сем. А.Моль у кнiзе “Сацыядынамiка культуры” (1968) налiчы¢ ужо дзвесце пяцьдзесят азначэння¢, цяпер iх колькасць падвоiлася. Гэта сведчыць, па-першае, пра вялiкую цiкавасць прадста¢нiко¢ сацыяльна-гуманiтарных навук да даследавання дадзенага феномена, па-другое — пра шырокi спектр i разнастайнасць з’я¢, якiя складаюць паняцце культуры, па-трэцяе — пра высокi ¢зровень абстракцыi, на якiм адбываецца яго асэнсаванне. Акрамя таго, гэта сведчыць таксама аб рознасцi метадалагiчных падыхода¢ i разнапланавасцi навук, якiя спрабуюць вывучаць гэтую з’яву.

Гiсторыя паняцця “культура” пачынаецца з канца XVIII ст. i звязваецца з iм¸намi выдатных асветнiка¢, пераважна нямецкiх, якiя далi новае жыцц¸ гэтаму паняццю, адкiну¢шы “agri” i iншыя залежныя словы (культура паводзiн, культура мыслення). Iага н Готфрыд Гердэр трактава¢ культуру як гiстарычную ступень удасканалення чалавецтва, абумо¢леную развiцц¸м навук i асветы. Iмануiл Кант разгляда¢ культуру як дасканаласць розуму, як свабоду духу; Вiльгельм фон Гумбальт лiчы¢, што з дапамогай навукi i рам¸ства¢ культура кiруе прыродай.

Фармул¸¢ка культуры англiйскiм этнографам Эдуардам Б.Тайларам лiчыцца першым навуковым азначэннем: “Культура, або цывiлiзацыя ¢ шырокiм этнаграфiчным сэнсе, складаецца ¢ сваiм цэлым з веда¢, веравання¢, мастацтва, маральнасцi, закона¢, звычая¢ i некаторых iншых здольнасцей i звычак, засвоеных чалавекам як членам грамадства”.

Распрацо¢ка сучаснай тэоры³ культуры звязана з ³м¸нам³ е¢рапейск³х ф³лосафа¢ О.Шпенглера, антраполага¢ Б.Мал³но¢- скага, А.Радкл³ф-Бра¢на, К.Лев³-Строса, культуролага¢ ³ г³сторыка¢ Л.Уайта, Д.М¸рдака, А.Тойнб³, А.Кробера, А.Кафань³, П.Сарок³на ³ ³нш.

Глыбокая распрацо¢ка паняцця “культура”, прадметнае выкладанне пытання¢ функцыянавання культуры, узаемасувязi элемента¢, якiя яе складаюць, абагульненне працэса¢ духо¢най дзейнасцi, а таксама разгляд духо¢нага аспекту любой дзей насцi прадста¢лены ¢ працах А.I.Арнольдава, Э.А.Балера, С.С.Баценiна, Я.А.Вавiлiна, У.Я.Давiдовiча, Ю.А.Жданава, В.В.Жура¢л¸ва, В.Г.Iо¢чука, С.М.Iконнiкавай, А.С.Кармiна, В.М.Мяжуева, Э.А.Арловай, В.М.Розiна, В.С.Сц¸пiна, В.Б.Чурбанава, А.Я.Флiера, Б.Д.Яка¢лева i многiх iншых даследчыка¢.

У фiласофскай лiтаратуры пакуль няма адназначна прынятага разумення складанага i полiфункцыянальнага феномена культуры. У працах В.А.Бабахава, У.С.Бiблера, М.С.Кагана, Л.М.Когана, М.I.Круко¢скага, С.П.Мамантава, У.Ф.Мартынава, ².В.Марозава, Р.Я.Мiнянкова, Э.У.Сакалова, I.Я.Чучайкiнай i iншых зроблена спроба групо¢кi розных дэфiнiцый культуры.

Культура вызначаецца як гiстарычна пэ¢ны ¢зровень развiцця грамадства, творчых сiл i здольнасцей чалавека, выя¢лены ¢ тыпах i формах арганiзацыi жыццядзейнасцi людзей, а таксама ¢ ствараемых iмi матэрыяльных i духо¢ных кашто¢насцях. У больш вузкiм сэнсе культура — гэта сфера духо¢нага жыцця людзей , якая ¢ключае вынiкi дзейнасцi, чалавечыя сiлы i здольнасцi, рэалiзуемыя ¢ ¸й (веды, уменнi, узровень iнтэлекту, светапогляд, маральнае i эстэтычнае развiцц¸, спосабы i формы зносiн).

Рас³йск³ вучоны В.М.Мяжуе¢, разглядаючы дзве формы ³снавання культуры — знешнюю ³ ¢нутраную, адзначае, што гало¢нае ¢ культуры — гэта яе другi, унутраны бок. ¨н л³чыць , што сапра¢дным зместам культуры аказваецца працэс паступальнага г³старычнага разв³цця чалавечых с³л ³ здо льнасцей, як³ знаходз³ць сва¸ знешняе ³ непасрэднае выя¢ленне ва ¢с³м багацц³ ³ разнастайнасц³ ствараемай людзьм³ прадметнай рэча³снасц³. Пра¢да, далей В.М.Мяжуе¢ ура¢но¢вае гэтыя дзве формы па ³х значэнн³ ³ роб³ць выснову, што культура, набываючы форму прадмета, як³ знаходз³цца ¢ спако³, або неспакойную форму акты¢най чалавечай дзейнасц³, аказваецца тым самым працэ сам грамадскага разв³цця ³ фарм³равання чалавечай асобы.

Супярэчл³васць дадзеных азначэння¢ ³ высно¢ за¢важана ф³лосафам Л.Талыз³най ³ дапо¢нена дзейнасным падыходам да

фармул¸¢к³ паняцця культуры, разглядаемай ¸й як працэс фарм³равання ³ рэал³зацы³ сутнасных с³л чалавека, спосабы ³ формы раскрыцця ³х ва ¢с³х в³дах чалавечай дзейнасц³, яе вын³ках. У лаг³чным ³ сэнсавым планах а¢тар акцэнтуе ¢вагу на працэсуальнасц³ разумення культуры як дзейнасц³, а не тольк³ сукупнасц³ вырабленых кашто¢насцей; падкрэсл³вае таксама менав³та чалавечы характар гэтай дзейнасц³, гэта значыць носьб³там культуры можа быць тольк³ грамадск³ суб’ект ва ¢с³м багацц³ сва³х сувязей ³ аднос³н.

Вядомы рас³йск³ даследчык Э.А.Арлова падрабязна ап³свае значэнне паняцця ¢ сучасных сацыягуман³тарных ведах, сферы яго функцыянавання ³ спосабы засваенняасобай: катэгорыя “культура” абазначае змест грамадскага жыцця ³ дзейнасц³ людзей, як³я ¢я¢ляюць сабой б³ялаг³чна не наследуемыя, штучныя, створаныя людзьм³ аб’екты (артэфакты). Пад культурай разумеюцца арган³зацыйныя сукупнасц³ матэрыяльных аб’екта¢, ³дэй ³ вобраза¢; тэхналог³й ³х вырабу ³ аперыравання ³м³; устойл³вых сувязей пам³ж людзьм³ ³ спосаба¢ ³х рэгулявання; ацэначных крытэрыя¢, як³я ¸сць у грамадстве. Гэта створанае сам³м³ людз ьм³ штучнае асяроддзе ³снавання ³ самарэал³зацы³, крын³ца рэгулявання сацыяльных узаемадзеяння¢ ³ паводз³н. Так³м чынам, культуру можна вызначыць як непрыроднае асяроддзе, надбудову над ³м, створаную чалавечым³ намаганням³, розумам, духо¢най дзейнасцю, — “ноосферу”, паводле рускага ген³я У.².Вярнадскага.

Блiзка да гэтага сэнсу вызначае культуру А.Я.Флiер. ¨н разглядае яе як сукупнасць штучных парадка¢ i аб’екта¢, створаных людзьмi ¢ дадатак да прыродных, завучаных форма¢ чалавечых паводзiн i дзейнасцi, набытых веда¢, вобраза¢ самапазнання i сiмвалiчных абазначэння¢ навакольнага свет у.

2.2.Культура як свет знака¢

Óсучаснай культуралогii культуру разумеюць як нешта адметнае ад прыроды, тое, што перадаецца па традыцыi сродкамi мовы i сiмвала¢, практычна вывучаецца i непасрэдна пераймаецца,

àне бiялагiчна наследуецца. Мовай культуры звычайна называюць тыя сродкi, веды, сiмвалы, тэксты, формы, якiя дазваляюць людзям арыентавацца ¢ прасторы культуры i ¢ступаць адно з адным у камунiкаты¢ныя сувязi.

Мова культуры — гэта унiверсальная форма асэнсавання рэальнасцi, у якую арганiзуюцца ¢се ¢знiклыя або ¢жо iснуючыя

¢я¢леннi, успрыманнi, паняццi, вобразы i iншыя падобныя сэнсавыя канструкцыi (носьбiты сэнсу). Такiм чынам, ус¸ гэта — сродак разумення памiж людзьмi i народамi.

Праблема разумення даволi актуалiзуецца ¢ апошнiя гады ХХ ст. Лакальныя канфлiкты, этнiчныя войны, рэлiгiйная i расавая нецярпiмасць працягваюцца, нягледзячы на рост адукацыi, тэхнiчных веда¢, новых iнфармацыйных тэхналогiй. Абвастрэнне геапалiтычнай i грамадска-палiтычнай сiтуацыi, супярэчнасцi, якiя пранiзваюць чалавецтва, “распадзенне сувязi часо¢” (Х.Г.Гадамер), па сутнасцi, вядуць да змены тыпа¢ культуры, парушэння звыклых паняцiйных сувязей памiж нацыямi i народамi, рэгi¸намi i пакаленнямi. Праблема мовы культуры — гэта праблема разумення, эфекты¢насцi культурнага дыялога як па вертыкалi, гэта значыць дыялога памiж культурамi розных эпох, так i па гарызанталi, гэта значыць дыялога розных культур, iснуючых адначасова, памiж сабой.

Мова, з’я¢ляючыся “праблемай сэнсу культуры”, сiнтэзуе сацыяльныя, культурна-гiстарычныя, псiхалагiчныя, эстэтычныя аспекты жыцця чалавека. Але дзеля таго, каб падзея культуры стала яе з’явай, яна павiнна быць пераведзена ¢ тэкст. Значыць, мова ¢я¢ляе ядро сiстэмы культуры, менавiта пры дапамозе яе чалавецтва засвойвае кашто¢насцi, ацэнкi, уя¢леннi, ус¸ тое, што вызначае карцiну свету. Такiм чынам, мова культуры — гэта спосаб захо¢вання i перадачы культуры ад пакалення да пакалення.

Асобае значэнне валодання мовай культуры ¢ тым, што яно дазваляе чалавеку ¢ключыцца ¢ культурны кантэкст, усвядомiць сва¸ месца ¢ iм, зарыентавацца ¢ складаных i дынамiчных сацыякультурных працэсах. I чым вышэй узровень валодання мовай культуры, чым больш шырокi i разнастайны дыяпазон веда¢, уя¢лення¢ аб культуры, тым вышэй здольнасць чалавека да ¢спрымання i гармонii з навакольным светам, таму што мовы

— гэта iероглiфы, у якiя чалавек умяшчае свет i сва¸ ¢я¢ленне. Праз разнастайнасць мо¢ для нас адкрываюцца багацце свет у i разнастайнасць таго, што мы спазна¸м у iм, i чалавечае быцц¸ робiцца для нас шырэйшым, паколькi мовы ¢ выразных i дзейсных рысах даюць нам розныя спосабы мыслення i ¢спрымання.

Мова ¢васабляе асновы культуры: яе прадукт ³ структурныя элементы, умовы развiцця. Так³м чынам, мовай культуры з’я¢ляецца любая мова (вербальная, жэставая, граф³чная, вобразная, фармал³заваная), якае мае прыродныя перадумовы фарм³равання, але сама не аднос³цца да прыроднай, апрыоры заданай чалавеку ¢ласц³васц³ (схема 2.1).

Схема 2.1

³äû ìî¢

МОВА — ЯДРО КУЛЬТУРЫ

2.3. Культура як сфера духо¢най вытворчасц³

Складанасцi выклiкаюць разуменне структуры i iерархiчныя ¢зро¢невыя падзелы культуры. Усталяваным у навуцы можна лiчыць падзел культуры на матэрыяльную i духо¢ную. Як правiла, у якасцi крытэрыю разглядаецца канчатковы прадукт, атрыманы ¢ вынiку чалавечай дзейнасцi па аналогii з вiдамi вытворчасцi (напрыклад, у працах У.Я.Давiдовiча, Ю.А.Жданава, Э.У.Сакалова i iнш.). Так, да матэрыяльнай культуры адносяць рэчы, прылады, веды, якiя з’я¢ляюцца прадуктамi матэрыяльнай вытворчасцi або абслуго¢ваюць матэрыяльнае жыцц¸ грамадства. А да духо¢най культуры належаць прадукты духо¢най вытвор- часцi, змест форма¢ грамадскай свядомасцi, эстэтычныя кашто¢насцi, выя¢леныя сродкамi мастацтва.

Разгляд праблемы культуры, перш за ¢с¸ духо¢най, часта звязваецца з праблемай развiцця i ¢дасканалення патрэбнас цей асобы. Гэтая псiхалагiчная ¢ласцiвасць настолькi звязана з узро¢нем развiцця грамадства, што ¢ся гiсторыя чалавецтва фактычна пацвярджае: аб’¸м так званых першых жыцц¸вых патрэбнасцей i спосаб iх задавальнення практычна залежаць ад стану культуры грамадства i яе праламлення на ¢зро¢нi канкрэтнага iндывiда. Фiлосаф Э.В.Iльянко¢ сцвярджае, што чалавечую асобу можна з по¢ным правам разглядаць як адзiнкавае ¢васабленне культуры, гэта значыць усеагульнага ¢ чалавеку.

Культуры адводзiцца важная роля аднаго з дэтэрмiнанта¢ спосабу жыцця чалавека, надання высакароднасцi яго патрэбнасцям. Многiя даследчыкi падкрэслiваюць дыялектычную сувязь памiж актуальным станам духо¢най культуры i спосабам жыцця людзей, памiж кашто¢насным аспектам культурнай дэтэрмiнац ыi, з аднаго боку, i вынiковасцю працэсу пранiкнення духо¢ных кашто¢насцей у iндывiдуальнае быцц¸ — з другога. Праявай

духо¢най культуры ¢ структуры спосабу жыцця выступае культура патрэбнасцей i спажывання. Так, прызнаючы важнасць разгляду праблемы культуры патрэбнасцей i спажывання, фiлосаф М.В.Iванчук мяркуе, што культура спажывання — такая ж неад’емная частка духо¢най культуры, як i культура маральная, эстэтычная, што яна з’я¢ляецца мерай i спосабам рэалiзацыi сутнасных сiл чалавека, накiравана на ¢себаковае развiцц¸ асобы.

Аднак зводзiць выхаванне чалавека толькi да фармiравання арганiчнай сiстэмы патрэбнасцей не зусiм правiльна. Гаворка павiнна iсцi аб адпаведнасцi патрэбнасцей канкрэтнага чалавека сукупнасцi духо¢ных кашто¢насцей грамадства, аб “акультурваннi” патрэбнасцей, таму што пра далучэнне асобы да багацця¢ культуры мы можам меркаваць па яе патрэбнасцях. Яны выя¢ляюцца як матывы дзейнасцi i ¢чынка¢: культура спажывання — гэта праекцыя за межы ¢нутранага свету чалав ека. У сувязi з гэтым актуалiзуюцца праблемы кiравання асобай сваiмi жаданнямi, патрэбнасцямi, умення надаваць iм сацыяльна прымальную форму, бо iмкненне да неадкладнага задавальнення патрэбнасцей, якое аб’екты¢нае нават на самым высокiм узро¢нi

развiцця вытворчасцi, не можа быць адразу рэалiзавана ³ прывядзе да адмо¢ных эмоцый, незадаволенасцi, песiмiзму, знiжэння жыцц¸вага тонусу, можа нанесцi непапра¢ны ¢рон развiццю асобы.

Патрабавальнае ста¢ленне да сваiх патрэбнасцей, уменне вызначыць ступень iх надз¸ннасцi, спалучэнне iндывiдуальных запатрабавання¢ з грамадскiмi, выбар сродка¢ iх рэалiзацыi характарызуюць унутраныя якасцi чалавека, глыбiню яго выхаванасц i, таму што структура патрэбнасцей, iх сацыяльная скiраванасць вызначаюцца аб’¸мам i якасцю засвоеных чалавекам культурных кашто¢насцей.

Працэс фармiравання культуры чалавека з’я¢ляецца бясконцым працэсам стана¢лення, самавыя¢лення, iндывiдуалiзацыi асобы. Чым вышэй духо¢нае развiцц¸ асобы, тым больш акты¢ным з’я¢ляецца яе ста¢ленне да культурнага асяроддзя. Паводле пераканання акадэмiка Д.С.Лiхачова, культурнае асяроддзе неабходна чалавеку для яго духо¢нага i маральнага жыцця, для яго “духо¢- най аседласцi”, маральнай самадысцыплiны i сацыяльнай акты¢- насцi.

Падзел культуры на матэрыяльную i духо¢ную, безумо¢на, адносны i мае абмежаванае значэнне ¢ гнасеалагiчным аспекце. Пры разглядзе гэтага члянення ¢ анталагiчным рэчышчы за¢с ¸ды аказваецца, што матэрыяльнае ¢васабляе iдэальную мэту, гэта

значыць, мае духо¢ны аспект, а ¢се духо¢ныя кашто¢насцi, у сваю чаргу, прадста¢лены ¢ той або iншай матэрыяльнай абалонцы, але яны служаць пэ¢най асновай, крытэрыем вызначэння структуры культуры. Аднак некаторыя вучоныя наогул адма¢ляюць ная¢насць матэрыяльнай культуры, разглядаючы яе як нейкае прадметнае ¢васабленне iдэальнага ¢я¢лення аб навако льным асяроддзi, або лiчаць, што размежаванне матэрыяльнай i духо¢най культур знаходзiцца ¢ сферы ¢сведамлення чалавекам таго, якую патрэбнасць задавальняе дадзены прадмет або вiд дзейнасцi.

Вычляненне вiда¢ культуры — працэс складаны, за¢с¸ды можна знайсцi элементы, якiя не ¢вайшлi ¢ прапанаваную схему i маюць амбiвалентную прыроду. Духо¢ная культура ¸сць праява iдэальнага, родавага, сутнаснага пачатку чалавека, якi на унiверсальнай аснове здольны ¢звышаць любую дзейнасць, забяспечваць яе высокiя вынiкi. Матэрыяльныя аб’екты самi па сабе не з’я¢ляюцца ¢васабленнем культуры. Яны разглядаюцца як такiя ¢ тым выпадку, калi становяцца iдэальным узорам чалавечай працы i накiраваны на ¢дасканаленне асобы. Духо¢ная культура чалавека, укладзеная ¢ матэрыяльныя аб’екты, вяртаецца да яго ¢ выглядзе больш гуманiстычна аформленага прадметнага асяроддзя, якое ¢звышае чалавека. Чалавек таму i ¸сць мера ¢сiх рэча¢, што рэчы, у сваю чаргу, служаць мерай уласнай яго чалавечнасцi.

Залежнасць прадукцыйнасцi ³ якасц³ працы ад узро¢ню духо¢най культуры перакана¢ча даказана вядомым сацы¸лагам, мастацтвазна¢цам, педагогам Ю.У.Фохт-Бабушкiным. Праведзеныя iм даследаваннi сярод рабочых многiх гарадо¢ Расii паказалi непасрэдны ¢плы¢ цiкавасцi да мастацтва на вынiкi iх працы: у наведвальнiка¢ тэатра, кiно, музея¢, канцэрта¢ прадукцыйнасць працы на 7—10% вышэй за сярэднюю па горадзе. Павелiчэнне сярэдняй наведвальнасцi тэатра ¢ 0,68 раза ¢ год вядзе да перавыканання плана на 10%.

Чалавек з неразвiтым густам, нiзкiм узро¢нем духо¢най культуры, неразвiтым успрыманнем эстэтычных катэгорый абыякавы да выконваемай работы, да яе якасцi, вынiка¢ i эстэтычнага афармлення, i, што самае гало¢нае, працэс работы не прыносiць яму радасцi, задавальнення, разумення ¢ласнай значнасцi, асобаснага самаадчування.

Найбольш распа¢сюджаным з’я¢ляецца азначэнне духо¢най культуры як сукупнасцi духо¢ных кашто¢насцей, якiя характарызуюць узровень i арганiзацыю духо¢нага жыцця грамадства, ступень развiцця грамадскай свядомасцi, сацыяльных

веда¢, адукацыi i выхавання людзей. Ядро духо¢най культуры складае грамадская свядомасць: палiтыка, права, мараль, мастацтва, рэлiгiя, фiласофiя. Сюды ж адносяць эмпiрычныя i навуковыя веды людзей, характар i сiстэму адукацыi i выхавання, культуру мовы i зносiн.

Да духо¢най культуры мы адносiм навуку, лiтаратуру, мастацтва, сiстэму адукацыi людзей i iншае, гэта значыць агульны ¢зровень iнтэлектуальнага i маральнага развiцця людзей, сукупнасць веда¢ i навыка¢, погляда¢, пазiцый i звычая¢, узровень эстэтычнага i эмацыянальнага развiцця, разнастайнасць густа¢ i пачуцця¢.

Такiм чынам, духо¢ная культура — сукупнасць духо¢ных кашто¢насцей, якiя характарызуюць узровень i арганiзацыю духо¢нага жыцця грамадства, а ¢ дачыненнi да асобы — сукупнасць якасцей, якiя характарызуюць асобу або дадзеную сацыяльную групу з пункту гледжання меры асваення духо¢най культуры грамадства.

Традыцыйна прынята ¢ адпаведнасцi з азначэннем духо¢най культуры вылучаць гало¢ныя прыметы, крытэрыi ¢зро¢ню яе развiцця ¢ канкрэтнай асобы. Як правiла, гэта:

•дасведчанасць у сферы агульнай або духо¢най культуры, яна характарызуецца аб’¸мам i якасцю культурнай iнфармацыi;

•выбiральнасць у сферы агульнай або духо¢най культуры, якая характарызуецца зместам, скiраванасцю культурнай iнфармацыi ¢ гэтай галiне;

•ступень акты¢нага ста¢лення да агульнай або духо¢най культуры, якая характарызуецца акты¢ным прымяненнем культурных навыка¢, удзелам у распа¢сюджваннi культурнай iнфармацыi, у стварэннi культурных кашто¢насцей;

•ступень вызначальнага ¢плыву агульнай або духо¢най культуры на сацыялiзацыю асобы, на яе сацыяльныя паводзiны i самасвядомасць, на яе светапогляд.

Гэтыя прыметы фармальныя, агульныя, аднак яны могуць служыць для правядзення сацыялагiчных i педагагiчных дасл едавання¢ у якасцi асно¢ных крытэрыя¢ узро¢ню развiцця духо¢най культуры асобы.

У фiласофскай лiтаратуры ¢ паняцце культуры ¢ключаюцца як сама дзейнасць чалавека, так i яе тэхналагiчная аснова, гэта значыць сукупнасць сродка¢ i механiзма¢, дзякуючы якiм яна матывуецца i ажыцця¢ляецца, а таксама агульны ¢зровень валодання культурнымi кашто¢насцямi. Важна ³ тое, што вучоныя разглядаюць культуру як цэласную з’яву, цэнтральным звяном якой выступае чалавек як суб’ект культурнага развiцця.

Паняцце “культура” ¢ самым шырокiм сэнсе выражае якасную характарыстыку таго, наколькi канкрэтныя людзi здолелi ¢звысiцца над сва¸й натуральнай бiялагiчнай прыродай, развi¢шы сваю другую, сацыяльную прыроду. Таму культурай з’я¢ляецца толькi тое з вырабленага чалавекам, што накiравана на самаразвiцц¸ i сама¢дасканаленне самога чалавека. Адпаведна к ультура спецыялiста — гэта яго здольнасць да развiцця i ¢дасканалення сваiх творчых магчымасцей у вырашэннi нестандартных задач, у ажыцця¢леннi сваiх прафесiйных функцый. Культура — гэта таксама i свядомая, мэтанакiраваная, творчая акты¢насць iндывiда¢ i супольнасцi: iмкненне падтрымаць традыцыi, палепшыць

i¢парадкаваць жыцц¸, ажыццявiць якiя-небудзь змены, супрацьстаяць разбуральным, антыгуманным тэндэнцыям i iнш.

Варта адзначыць, што для сучаснага перыяду характэрны iнтэгральны сацыяльны феномен, якi В.С.Бiблер называе “соцыумам культуры”. Культура ¢с¸ больш ссо¢ваецца ¢ эпiцэнтр сучаснага быцця, дзе адначасова суiснуюць кашто¢насцi ¢сходняй

iзаходняй культур, антычныя, сярэдневяковыя, адраджэнцкiя, асветнiцкiя i iнш. Культурныя спектры маюць сэнс у дачыненнi адзiн да аднаго ¢ дыялогу нашай рэальнай с¸нняшняй свядомасцi. Гэта праблема не толькi мыслення, але i сапра¢днага быцця кожнага сучаснага чалавека. Чалавек блiжэйшай будучынi будзе паста¢лены перад неабходнасцю выбару свайго соцыуму культуры, у якiм ¸н i будзе ажыцця¢ляць сва¸ духо¢нае самавызначэнне .

2.4. Акс³ялаг³чны падыход да сутнасц³ культуры

Ва ¢мовах пераходнага перыяду, фармiравання новага глабальнага мыслення чалавека ХХI ст. выспявае новая культуралаг³чная парадыгма, за аснову якой бяруцца ¢я¢ленн³ аб гуманiстычным тыпе асобы, мадэль чалавека, якi не толькi спажывае культурныя кашто¢насцi, але стварае ³ развiвае iх па прычыне прафесiйнай i асобаснай патрэбнасцi, асобы як самакашто¢насцi, самагоднасц³ чалавека — не толькi мэты, але i сродку грамадскага развiцця.

Найбольш зручнай мадэллю культуры для структуравання зместу культуралагiчных веда¢ з’я¢ляецца канцэпцыя, распрацаваная вядомым беларускiм фiлосафам i культуролагам М.I.Круко¢скiм. У яго iерархiчнай тыпалагiзацы³ культура разглядаецца ¢ двух разрэзах: уздо¢ж вертыкалi iерархiчных узро¢ня¢ (сiнхранiя) i па гарызанталi, уздо¢ж лiнii яе гiстарычнага

развiцця ¢ часе (дыяхранiя). Такi погляд, узыходзячы да гегеле¢- скай традыцыi рухомасцi дыялектыка-супярэчлiвага адзiнства агульнага i прыватнага, сутнасцi i з’явы, iдэальнага i матэрыяльнага, зместу i формы, скiраваны ¢ будучыню, у перспектыву развiцця чалавецтва i выкарыстання сучасных агульнанавук овых падыхода¢.

У адпаведнасцi з гэтай тракто¢кай культура — гэта сiстэмная сукупнасць духо¢ных i матэрыяльных кашто¢насцей, якая ¢я¢ляе сабой iерархiчную структуру, дзе асно¢нымi ¢зро¢нямi з’я¢ляюцца духо¢ная, мастацкая i матэрыяльная культуры, яны, у сваю чаргу, маюць уласныя, больш дробныя мiкраструктуры. I так аж да асобных прадмета¢ i факта¢ культуры, кожны з якiх уя¢ляе iндывiдуальную мiкраструктуру як шкалу мiкра¢зро¢ня¢ памiж полюсамi сутнасцi i з’явы, зместу i формы (схема 2.2).

Але культура — гэта не толькi мноства асобных факта¢ i з’я¢ духо¢нага, мастацкага або матэрыяльнага характару, а i даволi высокаарганiзаваная сiстэма са сва¸й уласнай структурай, з больш цi менш стабiльным наборам элемента¢, якiя знаходзяцца ва ¢заемасувязi i ¢заемадзеяннi. Таму важна вывучаць не толькi яе асобныя элементы (напрыклад, жанр музыкi, выкананне), але i бачыць усю сiстэму ¢ цэлым.

Звернем увагу на стройнасць i лагiчнасць сiстэмы вертыкальных, сiнхранiчных узро¢ня¢ культуры. Вылучэнне мастацкай культуры як самастойнага вiду наро¢нi з духо¢най нязвыкла для е¢рапейскай фiласофii, таму што яна большасцю вучоных класiфiкуецца як частка духо¢най. Аднак калi ¢лiчыць, што да духо¢най культуры адносяць прадукты i працэс iнтэлектуальнай дзейнасцi (навука, фiласофiя, рэлiгiя, права i iнш.), то мастацтва

як вынiк эмацыянальнага асваення i ¢спрымання карцiны свету, разнастайнага i рознатыповага, з развiтой уласнай тыпалогiяй структурна можа быць разгледжана па-за або ¢ рамках духо¢най культуры. Гэта асаблiва пл¸нна i зручна ¢ навукова-педагагiчным плане, бо дае магчымасць даволi по¢на ¢яв³ць i апiсаць цэльную структуру гэтага феномена.

На наступным узро¢нi мастацкая культура распадаецца на сiстэму асобных вiда¢ мастацтва: выя¢ленчае, музыка, мастацкая лiтаратура, архiтэктура, дызайн i iнш. У сваю чаргу, кожны з вiда¢ мае ¢ласную структуру ¢жо на ¢зро¢нi жанра¢ як падвiда¢ канкрэтнага мастацтва: графiка, жывапiс, скульптура — у выя¢ленчым мастацтве;паэзiя,проза,драма—умастацкай лiтаратуры; сiмфонiя, опера, песня — у музыцы i гэтак далей. Затым кожны падвiд, у сваю чаргу, распадаецца на яшчэ больш дробныя падструктуры: так, графiка падзяляецца на станковую, кнiжную, газетна-часопiсн ую, прыкладную i iнш.; жывапiс — на алейны, тэмперны, васковы i гэтак далей — аж да канкрэтных твора¢, якiя маюць сваю мiкраструктуру, пэ¢ны стыль, вобразы, мову i iнш.

Надзвычай цяжка iерархiзаваць сiнтэтычныя вiды мастацтва, такiя як кiно, тэатр, харэаграфiя, дзе ¢жо на трэцiм узро¢нi, жанравым, адбываецца вельмi цеснае перапляценне з iншымi мастацтвамi, напрыклад кiно — з музыкай, выя¢ленчым мастацтвам, лiтаратурай, дызайнам, харэаграфiяй i iнш.

Мастацкая культура непары¢на звязана з двума iншымi вiдамi культуры. Грунтуючыся на матэрыяльнай культуры (спажывецкiя тавары, прадметы быту, машыны, матэрыялы i iнш.), мастацкая культура вяртаецца ¢ матэрыяльны свет у выглядзе ¢звышаных прадмета¢ i з’я¢, якiя служаць чалавеку ¢ яго паступальным руху да духо¢най культуры (навука, рэлiгiя, фiласофiя, права, мараль i iнш.). Мастацтва, як мост, злучае пам³ж сабой два пласты, утвараючы трэцi, даволi самастойны ¢зровень.

Такiм чынам, паводле структуры культуру можна ¢явiць у выглядзе цэласнай сiстэмы, шматступеньчатага пiрамiдальнага ¢тварэння, асновай якога служыць свет створаных рукамi людзей рэча¢ — культура матэрыяльная; вяршыняй — стратасферныя вышынi чыстай духо¢насцi, духо¢ная культура; сэрцавiнай, якая сiлкуе i стварае крайнiя полюсы, — культура мастацкая.

Канцэпцыя культуры як сiстэмная сукупнасць духо¢ных, мастацкiх i матэрыяльных кашто¢насцей, створаных чалавецтвам на працягу яго гiсторыi, дазваляе вывучаць культуру з сiнхранiчнага пункту гледжання i ¢ працэсе гiстарычнага раз вiцця ¢ часе — з дыяхранiчнага.

Паколькi i верхнiя, i нiжнiя ¢зро¢нi iерархiчнай пiрамiды культуры аднолькава важныя, паколькi ¢се яе элементы ¢я¢ляюць значную кашто¢насць, усе культуралаг³чныя навук³ даследуюць менавiта культуру ¢ кантэксце гэтай цэласнасцi, а не вузкапрафесiйнай замкн¸насцi.

2.5.Антрапалаг³чная тракто¢ка культуры

Óапошнi час акты¢на развiваецца на постсавецкай прасторы антрапалагiчны падыход да вывучэння культурных працэса¢, заснаваны на шматгадовых культуралагiчных ³ антрапалагiчных распрацо¢ках буйнейшых заходнее¢рапейскiх вучоных мiнулых дзесяцiгоддзя¢ (С.Бiднi, Р.Карнейра, А.Кафанья, А.Кробер, К.Левi-Строс, Э.Лiч, Б.Малiно¢скi, Д.М¸рдак, А.Радклiф-Бра¢н, Л.Уайт, Д.Фэйблман i iнш.). Акты¢на працягваецца развiцц¸ антрапалагiчнага падыходу да вызначэння паняцця культуры, iнфармацыйнага, сацыялагiчнага i iншых аспекта¢ яе функцыянавання.

Óантрапалогii i культуралогii культурны працэс разглядаецца як адзiны паток, у якiм узаемадзейнiчаюць, дапа¢няючы i ¢збагачаючы адно аднаго, узро¢нi ³ формы культуры. Асновай класiфiкацыi выступаюць канцэпцыi культурных працэса¢ (эвалюцыйныя, цыклiчныя i iнш.), тыпалагiчныя тэорыi ¢ залежнасцi ад культурна-дэтэрмiнаваных паводзiн чалавека (унiверсальная мадэль, патэрны), канцэпцыi ¢зро¢ня¢ сацыякультурнай iнтэграцыi (розныя стадыi развiцця сям’i, народа, дзяржавы i iнш.), канцэпцыя адзiнага плана пабудовы культуры, або унiверсальная мадэль культуры з выбарам элемента¢, агульных для ¢сiх вядомых культур (узроставы падзел, рытуалы, сiстэма рознасцi, падзел працы, этыка, святы, фальклор, гульнi i iнш.), канцэпцыя элiтарнасцi культуры (Ф.Нiцшэ, П.Элiот) i г.д. У залежнасцi ад прынятай асновы фiксуюцца розныя тыпы i вiды структур, якiя разам даюць по¢ную карцiну функцыянавання культурнага феномена.

З вышынi сучасных веда¢ на падставе шматгадовых даследавання¢ заходнiх вучоных ус¸ часцей пераглядаюцца канцэ п- туальныя палажэннi постсавецкай культуралогii, з новага пункту гледжання аналiзуюцца сутнасць культуры i яе структура.

Да 90-х гадо¢ ХХ ст. неаспрэчна вылучалiся два вiды культуры — матэрыяльная i духо¢ная. У святле сучасных пазiцый разгляду культуры як сiстэмнай сукупнасцi чалавечых кашто¢- насцей, як механiзма iх паслядо¢най выпрацо¢кi, замацавання i

трансляцыi, як балансу спалучэння безупыннай мадэрнiзацыi з найбольш высокай ступенню пераемнасцi, пры якiм захаванне ¸сць бясспрэчны закон цывiлiзаванасцi, што абумо¢лiвае натуральнагiстарычнасць чалавечай дзейнасцi, узнiкае боль ш пытання¢, чым адказа¢.

Цi з’я¢ляецца правiльным вылучэнне матэрыяльнай культуры як адной з дзвюх яе складаючых, бо прадметы, будынкi, прылады працы ¢я¢ляюць вынiк чалавечай дзейнасцi, вынiк функцыянавання прадметнага тыпу культуры i ¢зро¢ню прафесiяналiзму чалавека або групы людзей, якiя вырабiлi гэты прадмет? Узровень дзейнасцi чалавека можа быць або з’я¢ляцца паказчыкам культуры пэ¢нага часу, месца i ступенi валодання ¸ю гэтым чалавекам. Аб’ект можа быць праявай канкрэтнай культуры, але сам па сабе на¢рад цi з’я¢ляецца культурай.

Лагiчнай i дзейснай таксама ¢я¢ляецца канцэпцыя Э.А.Арловай, якая вылучае два ¢зро¢нi культуры: спецыялiзаваны i звычайны. Спецыялiзаваны ¢зровень падзяляецца на кумуляты¢ны (дзе назапашваюцца найбольш кашто¢ны прафесiйны сацыякультурны вопыт ³ ¢се кашто¢насцi грамадства) i трансляцыйны. На кумуляты¢ным узро¢нi культура выступае як узаемасувязь складаючых элемента¢, кожны з якiх уя¢ляе сабой вынiк схiльнасцi чалавека да якой-небудзь дзейнасцi: палiтычнай, прававой, фiласофскай, навукова-тэхнiчнай, мастацкай, эканамiчнай i iнш.

Кожнаму з гэтых элемента¢ “высокай” культуры адпавядае элемент на звычайным узро¢нi: палiтычнай — норавы i звычаi, прававой — мараль, фiласофскай — звычайны светапогляд, навукова-тэхнiчнай — практычныя тэхналогii, мастацкай — штодз¸нная эстэтыка (упрыгожванне жылля, архiтэктура i iнш.), эканамiчнай — хатняе гаспадаранне.

На трансляцыйным узро¢нi адбываюцца абмен iнфармацыяй, узаемадзеянне памiж кумуляты¢ным i звычайным узро¢нямi праз адукацыю, дзе кашто¢насцi кожнага з элемента¢ структуры транслiруюцца наступным пакаленнем i людзьмi розных узроста¢, якiя жадаюць iх атрымаць. Сродкi масавых камунiкацый: тэлебачанне, рады¸, друк, Internet — служаць мэце ¢заемадзеяння памiж “высокiмi” кашто¢насцямi i кашто¢насцямi штодз¸ннага жыцця, творамi мастацтва, традыцыямi, нормамi i iнш. Сацыяльныя iнстытуты: установы культуры, пазашкольныя ¢становы, паркi, музеi, бiблiятэкi, тэатры — робяць веды культуры i культурныя кашто¢насцi даступнымi для шырокай публiкi.

Вiдаць, для стройнасцi сiстэмы было б апра¢даным не адносiць трансляцыйны ¢зровень да спецыялiзаванага, а пакiнуць яго сувязным, гэта значыць каналам сувязi памiж спецыялiзаваным i звычайным узро¢нямi культуры, тым больш, што сувязi гэтыя двухбаковыя: iнфармацыя iдзе ¢ абодвух напрамках. Больш лагiчным уя¢ляецца i больш дакладная назва ¢зро¢ню, дзе назапашваюцца, канцэнтруюцца сацыякультурны вопыт, лепшае, што зроблена соцыумам, яго найвышэйшыя iнтэлектуальныя i дзейнасныя набыткi (менавiта словам “кумуляты¢ны”, якi акумулiруе ¢с¸ лепшае).

Канцэпцыя Э.А.Арловай, прынятая расiйскiмi вучонымi, уведзена ¢ навуковы ¢жытак i падручнiкi культуралогii, выдадзеныя ¢ апошнiя гады, не толькi ¢ вынiку сва¸й сучаснасцi i актуальнасцi, але i дзякуючы навуковаму рацыяналiзму, структурнай стройнасцi, якая дазваляе па-новаму асэнсаваць практычныя аспекты культуралагiчнай адукацыi, больш дакладна сiстэматызаваць рэестр спецыяльнасцей у галiне культуры, упарадкаваць змест культуралагiчных прадмета¢. На наш погляд, яна стане тэарэтычнай асновай пераструктуравання гуманiтарнай адукацыi на постсавецкай прасторы.

2.6. Культура як творчасць ³ асобая сфера дзейнасц³

Сучасны этап грамадскага развiцця характарызуецца дынамiчнасцю ³ пера¢тварэннем культурных кампанента¢ штодз¸ннай жыццядзейнасцi людзей. Пры гэтым iстотна змяняецца сутнасць сацыяльнай дзейнасцi. Яна вызваляецца ад iдэалагiзацыi, адмi нiстравання, павярхо¢на-павучальнага асветнiцтва i набывае гуманiстычны, агульначалавечы змест. У дзейнасцi актуалiзуюцца iндывiдуальныя асабл³васц³ чалавека, нацыянальная самабытнасць, а¢тарскi пачатак.

Дынамiка функцыянальнага прызначэння культуры абумовiла пашырэнне традыцыйна прынятых форма¢ i спосаба¢ ажыцця¢лення культурнай дзейнасцi, змянiла змест гэтай дз ейнасцi: яна арыентуецца на рэалiзацыю не толькi патрэб адпа- чынку, але i агульнасацыяльных запатрабавання¢ i iнтарэса¢ розных груп насельнiцтва.

Культуролагi разглядаюць прынцып дзейнасцi як уласна чалавечы, а не прыродны. ¨н нараджаецца разнастайнымi формамi сацыяльнага жыцця i прадукта¢ культуры. Ун³версальнасць г этай катэгорыi дазваляе ¢ключаць у яе мэтазгодную вытворчую