ИНФОРМАЦИОННЫЙ_РЕСУРС__АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ_МАГИСТРАТУРА_2 / Я.Д.Григорович ПРИКЛАДНАЯ КУЛЬТУРОЛОГИЯ

5. САЦЫЯЛЬНА-КУЛЬТУРНАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ЯК ГРАМАДСКАЯ С²СТЭМА

5.1. Змест i асно¢ныя прынцыпы сацыяльна-культурнай дзейнасцi

Сацыякультурныя змены ¢ грамадстве адбываюцца ¢ вынiку мэтанакiраванай дзейнасцi людзей, якая складаецца з асобных сацыяльных дзеяння¢ i ¢заемадзеяння¢. У працэсе сумесных аднолькава накiраваных, узаемна спалучаных дзеяння¢ змяняюцца культурныя комплексы, склад груп, узаемаадносiны памiж людзьмi. У сацыяльнай культуралогii iснуе шмат тэорый, з дапамогай якiх вучоныя спрабуюць раскрыць сутнасць гэтых змен.

Паводле меркавання А.Конта, сутнасць грамадства вызнача- юць развiцц¸ i дзейнасць усiх яго суб’екта¢. Сва¸ разуменне сацыяльнай эвалюцыi выказа¢ Г.Спенсер. На яго думку, сацыяльны працэс — гэта прагрэсi¢нае развiцц¸ грамадства па шляху ¢складнення i ¢дасканалення дзейнасцi сацыяльных iнстытута¢.

Óсва¸й тэорыi сацыяльнага рэалiзму Э.Дзюркгейм зыходзi¢

çтаго, што прыроду сацыяльных з’я¢ неабходна тлумачыць сацыяльнымi фактарамi. ¨н лiчы¢, што зыходным момантам аналiзупаводзiн людзей, iх разнастайнай дзейнасцi з’я¢ляеццаграмадства як сiстэма, дзе гало¢ным выступае ¢заемадзеянне iндывiда¢, сацыяльных груп i адпаведных сацыяльных iнстытута¢. Вялiкую ролю ¸н надава¢ непасрэднаму ¢здзеянню на чалавека сацыяльнага асяродд зя.

М.Вэбер ствары¢ i развi¢ канцэпцыю зразумелай сацыялогii. Сацыяльныя дзеяннi, паводле Вэбера, складаюць сiстэму свядомага, асэнсаванага ¢заемадзеяння. Таму задачай вучоных з’я¢ляецца аналiз суб’екты¢ных матыва¢ гэтай дзейнасцi, тых духо¢ных кашто¢насцей, якiмi кiруецца суб’ект.

Разам з тэорыямi А.Конта, Г.Спенсера, Э.Дзюркгейма i М.Вэбера шырокае распа¢сюджанне ¢ ХХ ст. атрымала марксiсцкая тэорыя, распрацаваная К.Марксам, Ф.Энгельсам, Г.В.Пляханавым, У.I.Ленiным, А.Лабры¸лам, А.Грамшы i iнш. Гэтая тэорыя дае сва¸ тлумачэнне матэрыяльных асно¢ грамадства, аб’екты¢най накiраванасцi яго развiцця i ролi свядомай дзейнасцi людзей у iм. Марксiсцкая канцэпцыя ¢я¢ляе матэрыялiстычнае разуменне гiсторыi, выпрацаванае на аснове даследавання рэальнага гiстарычнага працэсу, яго аб’екты¢ных заканамернасцей.

На сучасным этапе развiцця грамадства шэраг даследчыка¢ спалучаюць марксiсцкае вучэнне аб фармацыях з так званым цывiлiзацыйным, сутнасць якога заключаецца ва ¢себаковым улiку ролi i значэння розных цывiлiзацый у гiстарычным працэсе. Сучасная культуралогiя характарызуецца масавым развiцц¸м i ¢дасканаленнем эмпiрычных даследавання¢ i распрацо¢кай н овых метада¢ вывучэння сацыякультурных з’я¢.

Прыкладная культуралог³я займаецца даследаваннем сацыяльных заканамернасцей развiцця культуры i формамi iх прая¢лення ¢ чалавечай дзейнасцi. Гэтая дзейнасць звязана я са стварэннем, засваеннем, захаваннем i распа¢сюджваннем iдэй, уя¢лення¢, культурных норма¢ i кашто¢насцей, узора¢ паводзiн, якiя рэгулююць адносiны ¢ грамадстве, а таксама памiж грамадствам i прыродай.

У iнтэрпрэтацыi з’я¢ культуры шырока выкарысто¢ваецца дзейнасны падыход. Пры такiм падыходзе культура разглядаецца як сiстэма рэпрадукцыйна-прадукцыйных тэхналогiй чалавеч ай акты¢насцi, якiя вядуць да сэнсавых палажэння¢ i iх увасаблення ¢ форме кашто¢насна-нарматы¢ных арыентацый, што арганiзуюць чалавечую дзейнасць. Значыць, згодна з дзейнаснай канцэпцыяй аналiзу культуры даследуюцца тыпы i формы жыццядзейнасцi людзей, якiя вызначаюць спецыфiчныя асаблiвасцi той цi iншай культуры. Калi культура абазначае небiялагiчнае iснаванне чалавецтва, то прадметная дзейнасць людзей, звязаная з выкарыстаннем прылад i знака¢, норма¢ i правiл паводзiн, кашто¢насцей i сiмвала¢ культуры, раскрывае спецыфiчныя формы i змест сацыякультурных працэса¢ у розных сферах грамадства.

Пры даследаваннi генезiсу культурнага аб’екта, яго стана¢- лення i трансфармацыi магчымае выкарыстанне дынамiчнага аналiзу. Культура ¢ дадзеным выпадку выступае ¢ якасц³ альтэрнаты¢ных вiда¢ практыкi ¢ развiццi соцыуму. Яны вызначаюць напрамак руху ¢ культуры, асаблiвасцi яго лiнейных i нелiнейн ых iнтэрпрэтацый.

Культуралог³я разглядае не толькi аб’екты¢ныя аспекты iснавання элемента¢ i структур культуры, але i суб’екты¢ныя , увасобленыя ва ¢нутраным свеце чалавека. Уласцiвасцi iндывiда не вычэрпваюцца яго сацыяльнай цi культурнай прыналежнасцю. Iснуе ¢нутраны свет асобы, у якiм аб’екты¢ныя фактары знаходзяць рознае праламленне. З аднаго боку, культура фармiруе той цi iншы тып асобы, а з другога — асоба ¢носiць у нормы, патрэбнасцi i паводзiны людзей свае карэктывы. Без звароту да асобасных фактара¢ немагчыма зразумець рэальнае функцыянаванне ¢ласцiвых культуры норма¢ i кашто¢насцей, а таксама i тыя адхiленнi ад норма¢, што непазбежна адбываюцца ¢ грамадстве.

Такiм чынам, толькi з дапамогай асобаснага падыходу можна высветлiць супярэчнасцi i канфлiкты, якiя выклiкае ¢ чалавеку неадпаведнасць памiж сцвярджаемай нормай i сiтуацыяй, што прыводзiць да цяжкiх псiхалагiчных стрэса¢ цi сацыяльных узрушэння¢.

У кожным грамадстве адбываюцца працэс сацыялiзацыi асобы, развiцц¸ акты¢нага, па¢навартаснага члена грамадства. Гэты працэс, з дапамогай якога ажыцця¢ляюцца падключэнне iндывiда да сацыяльнай памяцi дадзенай супольнасцi, засваенне iм назапашаных традыцый, даследавалi многiя сацы¸лагi. Дж.Мiд, напрыклад, распрацава¢ тэорыю, у якой тлумачыцца сутнасць успрымання iндывiдам iншых асоб. Гэта тэорыя вядомая пад назвай абагульненага iншага. У адпаведнасцi з ¸й iндывiд у працэсе зносiн спрабуе стаць на месца iншых iндывiда¢ i бачыць сябе iншай асобай.

А.Халер у дапа¢ненне да тэорыi Дж.Мiда распрацава¢ канцэпцыю значнага iншага, у якасцi якога могуць выступаць а¢тарытэтныя i папулярныя асобы. Згодна з дадзенай канцэпцыяй ³н дывiд iмкнецца прыняць iх ролi, браць прыклад з iх i такiм чынам ажыцця¢ляць працэс сацыялiзацыi праз “значнага iншага”.

Працэс фармiравання асобы даследава¢ Э.Фром. Паводле Э.Фрома, шлях да аздара¢лення сучаснага грамадства, не сумяшчальнага з гуманiстычнымi патрабаваннямi чалавечай прыроды, ляжыць праз маральнае абна¢ленне, духо¢нае ачышчэнне чалавека.

Нягледзячы на некаторую рознiцу ¢ акцэнтах ва ¢сiх названых тэорыях, сутнасць працэсу сацыялiзацыi разумеецца як засваенне iндывiдам неабходнага для жыцця ¢ дадзеным соцыуме сацыякультурнага вопыту. Асаблiвасцi сацыялiзацыi залежаць ад канкрэтнай сацыяльна-эканамiчнай структуры i тыпу культуры. Абазначаючы дэтэрмiнанты сацыялiзацыi, неабходна мець на ¢вазе

сацыяльна-групавую, культурна-рэлiгiйную i этнiчную прыналежнасць iндывiда, а таксама характар дзейнасцi супольнасцi. На л¸с асобы ¢плываюць суадносiны памiж сацыяльнымi ¢мовамi, з аднаго боку, i суб’екты¢нымi iмкненнямi i магчымасцямi асобы, звязанымi з унутранай культурай, з другога.

Такiм чынам, мнагамерны, полiметрычны характар сацыякультурных працэса¢, абумо¢леных сацыяльным быцц¸м, абмяжо¢вае магчымасцi iх даследавання ¢ якасцi “чыстых”, iдэальна тыповых феномена¢. У практыцы культуралагiчнага пазнання аналiз феномена¢ культурнага жыцця можна ажыццявiць у адп а- веднасцi з рознымi вектарамi тэарэтыка-метадалагiчнага аналiзу сацыякультурных з’я¢. Iндывiд засвойвае неабходныя вытвор чыя навыкi, практычныя веды аб прыродным i сацыяльным асяроддзi, культурныя кашто¢насцi i нормы праз розныя сацыяльныя механiзмы i iнстытуты.

У наш час радыкальна мяняюцца змест, дынамiка i механiзмы сацыялiзацыi асобы. Карэнныя пера¢тварэннi ¢ эканамiчным, сацыяльна-палiтычным i духо¢ным жыццi раскрылi iстотныя супярэчнасцi ¢ развiццi культуры, абумовiлi прынцыповыя змены ¢ сiстэме адукацыi i выхавання, выявiлi неадпаведнасць шэраг а кампанента¢ культурна-асветнiцкай дзейнасцi. Сiтуацыя, якая склалася ¢ культуры, аб’екты¢на патрабуе пераходу да новы х прынцыпа¢ культурнай дзейнасцi. Iстотныя змены ¢ развiццi нацыянальнай беларускай культуры актуалiзавалi неабходнасць вывучэння як мiнулага, так i сучаснага зместу культурнай дзейнасцi. Гало¢ным стала страта старога iдэалагiчнага кан структу ¢я¢лення аб грамадстве ¢ цэлым як адзiным суб’екце культурнай дзейнасцi, менавiта з ³м звязва¢ся выбар адзiнай сiстэмы кашто¢насцей. Высветлiлася, што ¢ сацыяльна дыферэнцыраваным грамадстве няма адзiнай сiстэмы кашто¢насцей, а адзiная кул ь- турная прастора iснуе як абстракцыя, разумовая канструкцыя, а не рэалiя культурнага жыцця, дзе гэтых прастора¢ мноства i знаходзяцца яны ¢ супярэчлiвым узаемадзеяннi. У якасцi прыярытэтнай вызначылася кашто¢насць iндывiдуальна-асобаснага пачатку. Дзейнасць у сферы вольнага часу характарызуецца разнастайнасцю занятка¢, абумо¢леных непа¢торнасцю, унiкальнасцю i самабытнасцю асобы чалавека.

Аналiз практыкi культурнай дзейнасцi паказа¢, што ¢ сацыяльнакультурнай сферы iснуюць глыбокiя супярэчнасцi, якiя складвалiся на працягу дзесяцiгоддзя¢. Гэта супярэчнасцi памiж:

• рэальнымi культурнымi запатрабаваннямi i iнтарэсамi насельнiцтва i ступенню iх задавальнення;

•неабходнасцю карэннага абна¢лення матэрыяльнай базы i матэрыяльна-гаспадарчым забеспячэннем галiны па астаткавым прынцыпе;

•дэмакратычнай прыродай культурнай дзейнасцi i а¢тары- тарна-бюракратычнай сiстэмай кiравання культурай;

•ростам плюралiзму ¢ рэфармуемым грамадстве i старой парадыгмай культурнага развiцця.

Вывучэнне сацыякультурнай сiтуацыi Беларусi сведчыць аб тым, што ¢ краiне назiраюцца недастатковае развiцц¸ грамадскiх структур, крызiс галiновай мадэлi арганiзацыi i кiравання культурнымi працэсамi, глыбокае адставанне ¢с¸й культурна-асветнай сферы.

Такiм чынам, выя¢ляючы пазiты¢ныя тэндэнцыi развiцця масавых культурных працэса¢ (пашырэнне сацыяльнай праст оры i вiда¢ штодз¸ннай культурна-адпачынкавай дзейнасцi, павышэнне ¢дзельнай вагi самадзейных форма¢ культурнай акты¢насцi i арганiзацыi вольнага часу, з’я¢ленне новых субкультурных утварэння¢ i iнiцыяты¢ных суб’екта¢ сацыякультурнага дзеяння), неабходна адначасова ¢лiчваць пры даследаваннi развiцц¸ негаты¢ных i супярэчлiвых тэндэнцый у рамках гэтых жа працэса¢.

Метадалагiчнай перадумовай сучаснай культурнай палiтыкi, такiм чынам, становiцца асэнсаваная патрэбнасць у выпрацо ¢цы сiстэмнага ¢я¢лення аб культурным жыццi грамадства, прынцыпова iншай мадэлi арганiзацыi культуры, вольнага часу, асветы насельнiцтва. На працягу некалькiх дзесяцiгоддзя¢ у аснове сацыяльна-культурнай дзейнасцi знаходзiлася суб’ект–аб’ектная тэарэтычная мадэль арганiзацыi вольнага часу людзей. Сутнасць гэтай мадэлi заключалася ¢ тым, што насельнiцтва разглядалася не ¢ якасцi суб’екта арганiзацыi ¢ласнага адпачынку i тым больш суб’екта сацыяльна-культурнай дзейнасцi, а ¢ якасцi аб’екта ¢здзеяння з боку дзяржа¢ных i грамадскiх структур, аб’екта, якi яны заклiканы выхаваць. Кардынальная перабудова грамадства стварыла перадумовы пераходу да суб’ект–суб’ектнай мадэлi арганiзацыi культурнай дзейнасцi. У гэтай мадэлi само насельнiцтва становiцца суб’ектам культурнай дзейнасцi.

На канцэптуальным узро¢нi шматлiкiя сацыяльныя iнстытуты, грамадскiя арганiзацыi ¢ духо¢ных працэсах таксама з’я¢ляюцца суб’ектамi, але iншага кшталту. Увесь сэнс iх дзейнасцi заключаецца ¢ тым, каб стварыць умовы, неабходныя для развiцця iнiцыятывы, акты¢най творчасцi людзей у сацыяльна-культурнай сферы. У сувязi з гэтым дзяржа¢ныя i грамадскiя структуры паступова вызваляюцца ад не ¢ласцiвых iм функцый i канцэн-

труюць намаганнi на трансляцыi i развiццi культуры, арганiзацыi культурных зносiн i адпачынку насельнiцтва. Безумо¢на, яны адначасова павiнны займацца i фармiраваннем масавай грамадскай свядомасцi, выхаваннем усiх катэгорый насельнiцтва ¢ духу а гульначалавечых кашто¢насцей, гуманiзму, дэмакратычных iдэала¢.

Такiм чынам, пераход да якасна новага стану сацыяльнакультурнай сферы патрабуе пераарыентацыi дзейнасцi ¢стано¢, прадпрыемства¢ i арганiзацый культуры i мастацтва. У працэсе вывучэння зместу i вiда¢ культурнай дзейнасцi неабходна ¢л³чваць некаторыя агульныя прынцыпы, характэрныя для гэтага вiду грамадскай практыкi. У лiку прынцыпа¢ мэтазгодна вылучыць наступныя:

•гуманiзацыя зместу i ¢сяго выхава¢чага патэнцыялу, iх ус¸абдымнага падначалення iнтарэсам, запатрабаванням i ¢стано¢кам асобы;

•свабода творчай дзейнасцi i самаразвiцця культурных працэса¢, плюралiзму кiрунка¢ i стыля¢ у творчасцi, адмова ад манапалiзму ¢ культуры;

•усеагульная масавая культуратворчасць, самаарганiзацыя, самасцвярджэнне асобы як дамiнуючай прыметы;

•дыялектычнае адзiнства i пераемнасць культурна-гiстарыч - нага, нацыянальна-этнiчнага вопыту, традыцый i iнавацый;

•спалучэнне дзяржа¢ных i грамадскiх пачатка¢ у арганiзацыi культурнай дзейнасцi.

Тэарэтычнае асэнсаванне якасна новых прынцыпа¢ арганiзацыi культурнай дзейнасцi толькi пачынаецца, хаця ¢ Беларусi ¢жо назапашаны пэ¢ны вопыт сацыякультурнай дзейнасцi як грамадскай сiстэмы. Яго асэнсаванне магчымае на стыку такiх фундаментальных навук, як фiласофiя, культуралогiя, сацыялогiя, гiсторыя, псiхалогiя, эканомiка, педагогiка i iнш. Прырода i прызначэнне культурнай дзейнасцi разглядаюцца ¢ культуралагiчным аспекце. Гэты аспект ахоплiвае шырокi спектр зместу i сучасных вiда¢ дзейнасцi, уключае цэлы блок першапачатковых паняцця¢ культурных кашто¢насцей, здабытка¢ сферы культурнай дзейнасцi, прынцыпа¢ i функцый творчай дзейнасцi, прыват - ных i галiновых методык айчыннага i замежнага вопыту.

Для разумення самой сутнасцi сацыяльна-культурнай дзейнасцi прынцыпова важна даць азначэнне гэтай дзейнасц³. У культуралогii i iншых гуманiтарных навуках ужываецца мноства азна- чэння¢ сацыяльна-культурнай дзейнасцi. Некаторыя даследчыкi атаясамлiваюць паняццi “сацыяльна-культурная дзейнасць”, “культурная дзейнасць”, “сацыяльная дзейнасць”, “сацыяльная

акты¢насць”. Але гэтыя паняццi не сiнанiмiчныя, хаця i ¢заемазвязаныя, узаемаабумо¢леныя i маюць некаторыя агульныя якасныя характарыстыкi.

Аналiз iснуючых канцэпцый сацыяльна-культурнай дзейнасцi дазваляе прапанаваць наступнае азначэнне гэтага паняцц я:сацы- яльна-культурная дзейнасць — гэта дзейнасць сацыяльных суб’екта¢, сутнасць i змест якой складаюць працэсы захавання, трансляцыi, засваення i развiцця традыцый, кашто¢насцей, норма¢ у сферы мастацкай, гiстарычнай, духо¢на-маральнай, экалагiчнай, палiтычнай культуры.

5.2. Асно¢ныя рысы сацыяльна-культурнай дзейнасцi ³ яе суб’екты

Абапiраючыся на паняцце i прынцыпы сацыяльна-культурнай дзейнасцi, можна вызначыць асно¢ныя ¢ласцiвыя ¸й рысы. Перш за ¢с¸ трэба адзначыць, што гэтая дзейнасць ажыцця¢ляецца ¢ вольны час. Праблема вольнага часу належыць да лiку найбольш значных i адносiцца да культурных унiверсалiй чалавечага бы цця. Даследаванне культурнай дзейнасцi ¢ вольны час паказала, што сфера вольнага часу мае даволi развiтую iнфраструктуру, раз настайныя вiды i формы дзейнасцi, узро¢нi i ступенi кашто¢насцей для развiцця асобы. Суб’ектамi гэтай дзейнасцi з’я¢ляюцца аматарскiя гурткi, суполкi, разнастайныя грамадскiя аб’яднаннi i ¢становы культуры. Сфера вольнага часу дае магчымасць iндывiдуальнага выбару сродка¢, спосаба¢ i форма¢ дзейнасцi. Сацыялагiчныя даследаваннi сведчаць, што толькi гарадская культура прапануе чалавеку каля 500 розных вiда¢ культурна-творчай дз ейнасцi.

Такiм чынам, сацыякультурная дзейнасць характарызуецца свабодай выбару, разнастайнасцю вiда¢ на базе агульнакультурных, мастацкiх, пазнавальных, палiтычных, сацыяльных, бытавых, сямейных, прафесiйных i iншых iнтарэса¢ дарослых, моладзi, дзяцей. Шырокая варыяты¢насць вiда¢ сацыяльна-куль- турных iнстытута¢ стварае ¢мовы для гэтай дзейнасцi.

Асаблiвасцямi сацыякультурнай дзейнасцi з’я¢ляюцца добраахвотнасць, акты¢насць розных груп насельнiцтва i iндывiдуума¢. У сацыяльна-культурнай сферы вольнага часу адбываецца не толькi ¢зна¢ленне здольнасцi да вытворчай працы, але i развiцц¸ асобасных якасцей чалавека, перадача жыцц¸вага вопыту ад старэйшых малодшым, ажыцця¢ляецца шэраг сацы-

яльна значных функцый. У сучасны перыяд назiраецца тэндэнцыя да самаарганiзацыi культурнай дзейнасцi, росту колькасцi прафесiйных i маладз¸жных клуба¢, аматарскiх аб’яднання¢, жаночых культурных супольнасцей, культурных таварыства¢ нацыянальных меншасцей. Толькi ¢ 2002 г. у Беларусi налiчвалася звыш 18 тыс. аматарскiх гуртко¢ i калектыва¢. Свабодны выбар адпа- чынкавых занятка¢, звязаных з рэкрэацыяй, самаразвiцц¸м, самарэалiзацыяй, зносiнамi, рознымi iнтарэсамi, аздара¢леннем, ажыцця¢ля¢ся з улiкам iнтарэса¢ i запатрабавання¢ чалавека.

Сацыяльна-культурная дзейнасць вызначаецца глыбокай асобаснай накiраванасцю, таму што дазваляе рэалiзаваць iндывiдуальныя iнтарэсы, абумо¢леныя бiялагiчнымi асаблiвасцямi i сацыяльна-псiхалагiчнай структурай асобы. Гэтая дзейнасць можа быць як iндывiдуальнай, так i калекты¢най. ¨й уласцiвая пэ¢ная мэтанакiраванасць, якая вызначае характар дзейнасцi.

Вылучаючы асно¢ныя рысы сацыяльна-культурнай дзейнасцi, неабходна адзначыць яе гуманiстычны, культуралагiчны, развiц- ц¸вы характар.

Адной з рыс сацыякультурнай дзейнасцi з’я¢ляецца тое, што яна рэалiзуецца ¢ iнстытуцыянальных i неiнстытуцыянальных формах. Аналiз форма¢ дзейнасцi паказа¢, што сiстэма сацыяльных iнстытута¢ нашай краiны, якiя арганiзо¢ваюць i рэ гулююць працэсы стварэння, захавання i спажывання духо¢най прадукцыi, разгалiнаваная. Да суб’екта¢ сацыяльна-культурнай дзейнасцi адносяцца ¢становы i арганiзацыi, якiя займаюцца распрацо¢кай стратэгii i ажыцця¢леннем палiтыкi ¢ сферы духо¢най культуры, кантралююць i арганiзо¢ваюць распа¢сюджванне ма с- тацкай прадукцыi. Дзяржа¢ныя i мясцовыя органы ¢лады выступаюць як па¢намоцныя суб’екты распрацо¢кi i рэалiзацыi агульнадзяржа¢най i рэгiянальнай сацыяльна-культурнай палiтыкi, эф екты¢ных праграм сацыяльна-культурнага развiцця рэгi¸на¢ i абласцей. Яны ва ¢заемадзеяннi з грамадскiмi арганiзацыямi ¢дасканальваюць сiстэму сацыяльных, арганiзацыйна-прававых i эканамiчных гарантый развiцця мастацтва i культуры i ствараюць неабходныя ¢мовы для далучэння насельнiцтва да нацыянальнай i сусветнай культурнай спадчыны.

Тэарэтычнае асэнсаванне сучаснай сацыякультурнай дынамiкi паказала, што ¢ грамадскай свядомасцi фармiруецца адпаведнае аб’екты¢наму стану рэча¢ уя¢ленне аб тым, што пытаннi культуры вырашаюцца не толькi дзяржа¢нымi ¢становамi, прадпрыемствамi i арганiзацыямi. У сферы культуры, як i ¢ iншых галiнах жыцця, адбываецца акты¢нае раздзяржа¢ленне, ствараюцца нетрады-

цыйныя культурна-асветныя структуры, фiнансуемыя недзяржа¢нымi суб’ектамi.

Развiцц¸ сацыяльна-культурнага жыцця адбываецца па двух паралельных каналах: праз сiстэму ¢стано¢, прадпрыемства¢ культуры i праз розныя аматарск³я арганiзацыi культурна-адпа- чынкавай акты¢насцi насельнiцтва, iнiцыяты¢ныя фармiраваннi. Апошнi канал акты¢на развiваецца i аказвае пэ¢ны ¢плы¢ на фармiраванне культурнага патэнцыялу асобы.

Масавыя грамадскiя фармiраваннi (рухi, аб’яднаннi, фонды i iнш.) знiтаваныя з палiтычным, эканамiчным i духо¢ным жыцц¸м людзей. Сацыяльна-культурныя функцыi iмi ажыцця¢ляюцца як на агульнадзяржа¢ным узро¢нi, так i ¢ мясцовым, лакальным маштабе ¢ вытворчай, культурна-выхава¢чай, бытавой, адпа- чынкавай сферах. Аналiз напрамка¢ работы грамадскiх фармiравання¢ сведчыць аб тым, што яны даюць чалавеку магчымасць рэалiзаваць свае сiлы i здольнасцi ¢ розных вiдах сацыяльнакультурнай дзейнасцi. Грамадска-добраахвотныя фармiраваннi як суб’ект iнавацый у сферы культуры i вольнага часу з’явiлiся спрыяльным асяроддзем, дзе жывiцца сацыяльна-культурная акты¢ - насць людзей, маецца прастор для выя¢лення iнiцыятывы, пошуку, творчасцi. Такое асяроддзе дазваляе падтрымлiваць максiмальна высокi ¢зровень спантаннай акты¢насцi людзей у сферы культуры i вольнага часу.

Узро¢нi ¢заемасувязi дзяржа¢ных i грамадскiх структур у сацыяльна-культурнай сферы дал¸ка не аднолькавыя. Адсутнасць моцных i пастаянных кантакта¢ памiж сацыяльна-культурнымi i грамадскiмi фармiраваннямi тлумачыцца мноствам прычын. Папершае, суб’екты дзейнасцi не за¢с¸ды маюць дастаткова по¢нае ¢я¢ленне аб мэтах, змесце i формах супрацо¢нiцтва; недастатковая ¢вага iм удзяляецца мясцовымi органамi ¢лады. Акрамя таго, у соцыуме назапашаны небагаты вопыт дзейнасцi фонда¢, руха¢, грамадскiх арганiзацый. Разам з тым у дзяржа¢ных органа¢, устано¢ i добраахвотных фармiравання¢ ³ншы раз не размяжо ¢- ваюцца функцыi. Кожнае аб’яднанне, абапiраючыся на сва¸ асно¢- нае сацыяльнае прызначэнне, звязанае з той цi iншай сферай грамадскага жыцця, выступае з шэрагам сацыяльна-культурных iнiцыяты¢ сумесна з дзяржа¢нымi ¢тварэннямi, якiя блiзкiя iм па кiрунку або ¢зроставых, сацыяльных, прафесiйных узро¢нях насельнiцтва.

Працо¢ныя калектывы таксама вельмi iстотна ¢плываюць на сацыяльна-культурную сферу соцыуму. Працо¢ны калекты¢ як сацыяльны iнстытут валодае неабходнымi матэрыяльнымi, фiнан-

савымi, кадравымi рэсурсамi, сiлай грамадскай думкi. На сродкi прадпрыемства¢ задавальняюцца iнтарэсы i патрэбнасцi члена¢ калектыва¢ у тых цi iншых вiдах сацыяльна-культурнай дзейнасцi. Асобныя прадпрыемствы аказваюць сваiм супрацо¢нiкам цэлы комплекс сацыяльна-культурных паслуг, такiх як наведванне выста¢, канцэрта¢, спектакля¢, спарты¢ных спаборнiцтва¢ i iнш.

Сацыяльна-культурнае асяроддзе за¢с¸ды цесна звязана са зменамi ¢ вытворчым, грамадскiм жыццi калектыву. Негаты¢ныя працэсы ¢ сацыяльна-эканамiчнай дзейнасцi прадпрыемства самым непасрэдным чынам адбiваюцца на сацыяльна-культурн ай сферы. У вынiку эканамiчнага крызiсу спынiлi iснаванне многiя бiблiятэкi, клубы, дзiцячыя музычныя школы, калектывы мастацкай самадзейнасцi. Спрыяльныя сацыяльна-эканамiчныя ¢мовы, наадварот, дабратворна ¢плываюць на дзейнасць устано¢ культуры, маральна-псiхалагiчны клiмат калектыву.

Такiм чынам, сацыяльна ¢зважаная палiтыка працо¢нага калектыву ¢ сферы культуры i вольнага часу вызначаецца яго ³стотным³ рысамi. Калекты¢ выступае ¢ якасцi носьбiта пэ¢ных прынцыпа¢ дзейнасцi i паводзiн, этычных i эстэтычных норма¢ i кашто¢насцей. Узровень калекты¢най свядомасцi як важнейшага фактару, што вызначае адносiны калектыву да культуры, уключае маральныя ¢стано¢кi i матывы паводзiн.

З культурна-асветнiцкай дзейнасцю ¢ той цi iншай ступенi звязана арганiзацыя вольнага часу ¢ санаторна-курортных, спар- ты¢на-аздара¢ленчых i турыстычна-экскурсiйных цэнтрах, якiя садзейнiчаюць iнтэграцыi адпачынку, умацаванню здаро¢я, духо¢- наму ¢збагачэнню i развiццю асобы.

Iнструментам гуманiзацыi, кансалiдацыi грамадства, сацыялiзацыi асобы, стварэння спрыяльных умо¢ для яе духо¢нага р азвiцця з’я¢ляецца сям’я. Кола праблем сучаснай сям’i надзвычай шырокае, што не можа не адбiвацца на яе ¢дзеле ¢ сацыяльнакультурнай дзейнасцi. У сiстэме кашто¢насных арыентацый с ям’i iдзе працэс перамяшчэння ад сферы непасрэднага спажывання духо¢ных даброт да сферы культурнай дзейнасцi, якая дапам агае самаразвiццю i самасцвярджэнню сям’i, забяспечвае ¸й права на свабоду волi i выбар сва¸й сiстэмы кашто¢насцей. Сацыяльнакультурная дзейнасць уя¢ляе сабой бясконцую прастору для палiтычнай, сацыяльнай, культурнай творчасцi кожнай сям’i, твор- чага развiцця традыцый сямейнай педагогiкi.

Абагульняючы сказанае, падкрэслiм, што шматлiкiя сацыяльныя iнстытуты нашай краiны цесна звязаныя не толькi з эканамiчнай, сацыяльна-палiтычнай, але i з духо¢най сферай жыцця

насельнiцтва соцыуму. Яны аб’ядно¢ваюць людзей для сумеснай дзейнасцi па задавальненнi сацыяльна-культурных патрэб чалавека, вырашэннi канкрэтных сацыяльна-культурных задач.

5.3.Метады рэалiзацыi культурных запыта¢ i iнтарэса¢ насельнiцтва

Трансфармацыя зместу i структуры сацыяльна-культурнай дзейнасцi патрабуе такой методыкi, якая б садзейнiчала эфекты¢най рабоце ¢стано¢ культуры. Развiцц¸ методыкi ¢ значнай ступенi вызначаецца кашто¢наснымi арыентацыямi работнiка сацыяльна-культурнай сферы ¢ прафесiйна-прадметных адносiнах, яго метадычнай думкай. Фармiраванне ¢ кожнага чалавека грамадства ¢стойлiвай унутранай патрэбнасцi ¢ акты¢най творчай дзейнасцi i пад’¸ме свайго культурнага ¢зро¢ню звязана з уздзеяннем на такiя важнейшыя структурныя элементы свядомасцi асобы, як матывы, iнтарэсы, кашто¢насныя арыентацыi, устано¢ кi i ¢ канчатковым вынiку на яе светапогляд i светаадчуванне. Iндывiдуальныя спосабы i пры¸мы дзейнасцi, прыклады метадыч- ных падыхода¢ складаюць розныя кiрункi метадычнай думкi i практыкi. Сукупнасць ³х i кашто¢насных установак, з дапамогай якiх забяспечваецца арганiзацыя культурнай работы, супрац ь- стаiць канкурэнцыi iндывiдуальнай дзейнасц³, дае магчымасц ь у пэ¢ным парадку i сiстэме вызначыць пры¸мы i спосабы прафесiйнай дзейнасцi.

Установамi культуры с¸ння выкарысто¢ваецца мноства метада¢, з дапамогай якiх фармiравалася i iнтэнсi¢на асвойвалася сацыяльна-культурнае асяроддзе. Неаднародны, разнапланавы характар сацыякультурных праграм прадвызначае прымяненне сукупнасцi эканамiчных, прававых, арганiзацыйных, педагагiч- ных i сацыяльна-псiхалагiчных метада¢.

Паняцце аб метадзе было распрацавана яшчэ французскiм фiлосафам Р.Дэкартам. ¨н адзнача¢, што метад з’я¢ляецца iнструментам пазнання свету, якi пера¢тварае навуковыя пазнаннi з кустарнага промыслу ¢ прамысловасць, са спарадычнага i выпадковага знаходжання iсцiн у iх сiстэматычную i планамерную вытворчасць. У фiласофii пад метадам разумеецца сукупнасць пры¸- ма¢ i аперацый практычнага i тэарэтычнага асваення рэчаiсн асцi.

У сацыяльна-культурнай рабоце метады — гэта абгрунтаваныя спосабы, пэ¢ныя дзеяннi, скiраваныя на найбольш рацыянальнае дасягненне мэт дзейнасцi: пазнавальнай, творчай, рэкрэацыйнай, кампенсатарнай. Карацей кажучы, метады намi разгля-

даюцца як сукупнасць спосаба¢ i пры¸ма¢, з дапамогай якiх вырашаюцца задачы рэалiзацыi культурных запатрабавання¢ i iнтарэса¢ людзей. Паколькi такiх задач мноства, то выкарысто¢- ваюцца разнастайныя метады. Найбольш акты¢на ¢жываюцца чатыры iх асно¢ныя групы.

Да першай групы адносяцца метады фармiравання свядомасцi, жыцц¸вых установак i кашто¢насных арыентацый, якiя ¢я¢ляюць сабой гало¢ныя формы функцыянавання кашто¢насцей, ступенi iх пераходу ¢ дзейнасць. У кашто¢насных арыентацыя х суб’ект узаемадзейнiчае з аб’ектамi. Дыяпазон гэтага ¢зае мадзеяння ¢ключае ¢се аб’екты, якiя цiкавяць асобу. Пры гэтым кашто¢насныя арыентацыi выступаюць у якасцi апасродкаванага звяна памiж аб’екты¢ным для чалавека сацыяльным асяроддз ем i яго iндывiдуальнай свядомасцю, з аднаго боку, свядомасцю i дзейнасцю, паводзiнамi, з другога.

У перыяд с³стэмнай трансфармацы³ адбываецца крыз³с свяд о- масц³ ³ светапогляду людзей, звязаны з татальнай як па маштабе, так ³ па змесце зменай адных кашто¢насных с³стэм другiм³. Таму выхава¢чая работа сацыяльна-культурнымi iнстытутамi будуецца як с³стэма прадуманых уздзеяння¢, якiя фарм³руюць устойл³выя аднос³ны да людзей ³ ³ншых аб’екта¢ навакольнага асяроддзя. Для гэтага выкарысто¢ваюцца метады пераканання, прыкладу, заахвочвання, ганьбавання ³ ³нш. Вялiкая роля адводзiцца прафес³йнаму ³ аматарскаму мастацтву, а таксама л³таратуры. Тут адбываюцца непасрэдныя знос³ны людзей з мастацк³м³ кашто¢насцям³; яны ¢жываюцца як ³люстрацы³, кал³ прапагандуемы матэрыял трэба зраб³ць больш наглядным, даступным, пераканальным; нарэшце, мастацтва выкарысто¢ваецца для афармлення рэальных жыцц¸вых с³туацый (абрада¢, свят ³ г.д.).

Анал³з дзейнасц³ сацыяльна-культурных ³нстытута¢ свед- чыць, што фарм³раванне кашто¢насных арыентацый адбываецца на двух узро¢нях: дзяржа¢ным (кал³ ¢становы, прадпрыемствы ³ арган³зацы³ культуры фарм³руюць пэ¢ныя ³дэалаг³чныя канцэпцы³, як³я з’я¢ляюцца прадуктам тэарэтычнай свядомасц³, а распа¢сюджванне гэтых кашто¢насцей складае асно¢ны змест ³х культурна-асветн³цкай дзейнасц³) i асобасным, спантанным, самарэгулюемым (калi людз³ не тольк³ асвойваюць, але ³ сам³ выпрацо¢ваюць пэ¢ныя погляды, ацэнк³, аднос³ны). Па гэтай прычыне важна ¢л³чваць дыялектыку суаднос³н кашто¢насных арыен тацый грамадства ³ асобы.

Другую групу складаюць метады арган³зацы³ творчай дзейнасц³. Культурна-творчая дзейнасць разв³ваецца ¢ разна-

стайных формах ³ к³рунках. Найбольш папулярнай з’я¢ляецца дзейнасць у сферы мастацтва. Шырокае распа¢сюджванне атрымала аматарскае выкананне, якое не звязваецца са спецыяльным паказам дасягнутых вын³ка¢ i не з’я¢ляецца арганiзаваным. Такiя в³ды аматарства, як бытавая харэаграф³я, песеннае выкананне, муз³цыраванне, л³таратурная творчасць ³ ³ншыя, найбольш папулярныя ¢ сельскiх ра¸нах.

Масавае разв³цц¸ атрымл³вае аматарская мастацкая твор- часць. Яна ³снуе ¢ форме мастацка-выканальн³цкай ³ мастацкатворчай дзейнасц³.

Спецыф³чнай формай эстэтычнай акты¢насц³ чалавека выступае мастацка-крытычная дзейнасць, у працэсе якой не проста ¢сведамляецца якасць тых ц³ ³ншых мастацк³х твора¢, але ³ вызначаецца ³х эстэтычная вартасць. Мастацка-крытычная дзейнасць адбываецца ¢ працэсе штодз¸нных знос³н, кал³ людз³ абменьваюцца думкам³ аб спектаклях, кн³гах, ф³льмах ³ ³нш. Акрамя гэтага, б³бл³ятэк³, клубы, тэатры наладжваюць дыскус³i, канферэнцыi чытачо¢ ³ гледачо¢, выставы, на як³х абмярко¢ваюцца мастацк³я творы. Гэты в³д творчай дзейнасц³ найбольш акты¢на разв³ваецца ¢ аматарск³х аб’яднаннях ³ клубах па ³нтарэс ах.

Шырокае распа¢сюджванне ва ¢становах культуры набывае дзейнасць па разв³ццi народнага мастацтва, промысла¢ ³ рам¸- ства¢; зб³ранне, захаванне ³ экспанаванне помн³ка¢ этнаграф³³ ³ традыцыйнага мастацтва з забруджаных радыенукл³дам³ тэрыторый.

Эфекты¢насць разгледжаных в³да¢ культурна-творчай дзей - насц³ дасягаецца шляхам вылучэння творчай задачы, арган³зацыi творчай садружнасц³, размеркавання творчых абавязка¢, наладжвання творчага спаборн³цтва ³ ³нш. Усебаковае вывучэнне ³ асэнсаванне зместу, в³да¢ ³ форма¢ сацыяльна-культурнай дзейнасц³ дазвол³ла вылучыць групу метада¢, найбольш шырока ¢жываемых у культурна-асветн³цкай дзейнасц³. Адной з прычын наведвання ¢стано¢ культуры з’я¢ляецца жаданне авалодаць новымi ведамi, уменням³ ³ навыкам³. На гэтай аснове сацыяльнакультурныя ¢становы ³мкнуцца разгарнуць разнастайную вучэбнапазнавальную дзейнасць. У адрозненне ад навучальных устано¢ клубы, Палацы ³ Дамы культуры, цэнтры народных рам¸ства¢ не ставяць сва¸й мэтай с³стэматычную адукацыю людзей. Але гэта не азначае, што культурна-асветнiцкая дзейнасць ажыцця¢ляецца там стых³йна. У гуртках, школах народнай творчасц³, студыях, майстэрнях, на курсах склал³ся арган³заваныя ³нфарма- цыйна-тэарэтычныя, наглядна-дэманстрацыйныя, вучэбна-³нструк-

ты¢ныя ³ пошукава-творчыя тыпы занятка¢. На iх не толькi паведамляецца матэрыял, але i выкарысто¢ваюцца паказ, практыкаваннi, ск³раваныя на замацаванне веда¢, выпрацо¢ку ¢мення¢ ³ навыка¢.

Сацыяльна-пс³халаг³чны с³ндром, як³ сфарм³рава¢ся ¢ вын³ку сацыяльна-эканам³чнага крыз³су ¢ вял³кай колькасц³ людзей, вылучае на першы план кампенсатарную ³ рэкрэацыйназаба¢ляльную дзейнасць. Установы культуры ³ мастацтва даюць насельн³цтву магчымасць змян³ць працо¢ную дзейнасць, пераключыцца на новы в³д акты¢насц³. Сусветны вопыт, назапашаны пс³холагам³, медыкам³, культуролагам³, сведчыць аб тым, што сацыякультурная дзейнасць дапамагае зняць назапашаную стомленасць ³ нервовую напружанасць, забяспечыць дабратворную пс³х³чную ³ ф³з³чную разрадку. У мастацка-выканальн³цкай ³ мас- тацка-творчай дзейнасц³, пры ¢спрыманн³ мастацк³х твора¢ людз³ адчуваюць цэлую гаму стано¢чых эмоцый. Яны захапляюцца ³ здз³¢ляюцца, перажываюць, радуюцца, хвалююцца. Прытым гэта не проста хваляванне, а хваляванне, якое прынос³ць задавальненне. Чалавек у так³х с³туацыях не можа заставацца абыякавым, таму што сапра¢дная прыгажосць мае прыцягальную с³лу, вымушае людзей шукаць новых сустрэч з прыгожым, раб³ць гэ тыя пошук³ патрэбнасцю.

Вывучэнне асабл³васцей аматарск³х занятка¢ у вольны час паказвае, што пры ³х арган³зацы³ не пав³нна быць значных абмежавання¢, жорсткай бясспрэчнасц³. Лепш, каб аматарская дзейнасць мела па магчымасц³ заба¢ляльна-гульнявы характар. Гульня як н³якая ³ншая чалавечая дзейнасць мае цэлы шэраг лаг³чных узаемаперахода¢. Яна можа ператварацца ¢ гульнютворчасць, гульню-навучанне, у арыентацыйна-дзейнасную гульню, звязаную з мадэл³раваннем, прафес³йнай дзейнасцю чалавека, у гульнетэрап³ю.

Арган³зо¢ваючы разнастайныя в³ды кампенсатарнай ³ рэкрэацыйнай дзейнасц³, сацыяльна-культурныя ³нстытуты абап³раюцца на наступныя метады: уцягванне ¢ заба¢ляльнагульнявыя занятк³, выцясненне малакашто¢ных заба¢ляльн ых праграм эфекты¢ным³, арган³зацыю гульнявых спаборн³цтва¢, адна¢ленне с³стэмы народных свят, абрада¢, рытуала¢ ³ ³нш.

Безумо¢на, у сацыяльна-культурнай дзейнасц³ магчымае выкарыстанне ³ ³ншых метада¢. Даследаванне сацыяльных тэхналог³й у сферы культуры ³ вольнага часу паказала, што вял³кую ролю адыгрываюць метады, звязаныя з прымяненнем сродка¢ мастацтва ³ творчага самавыя¢лення. За мяжой ³ ¢ шэрагу

кра³н СНД шырокае распа¢сюджванне набыл³ б³бл³ятэрап³я, арттэрап³я, музыкатэрап³я, гештальттэрап³я, харэатэрап³я ³ ³нш.

Сфера культуры ³ вольнага часу вызначаецца дынам³змам, мае сацыяльна адкрыты характар, у ¸й дзейн³чае вял³кая колькасць разнапроф³льных сацыяльных ³нстытута¢ са сва³м³ спецыф³чным³ асабл³васцям³. Гэта i абумо¢л³вае выкарыстанне разнастайных метада¢, форма¢ ³ сродка¢ культурнай дзейнасц³.

5.4. Формы сацыяльна-культурнай дзейнасцi

Па сва¸й прыродзе ³ сутнасц³ сацыяльна-культурная дзейнасць можа быць тольк³ сумеснай дзейнасцю суб’екта ³ аб’екта. Але для таго, каб гэтая дзейнасць адбылася, яе неабходна аформ³ць арган³зацыйна. Таму побач з метадам³ ¢ якасц³ абавязковых кампанента¢ сацыякультурнай дзейнасц³ пав³нны ³снаваць яеарган³зацыйныя формы. У ф³ласоф³³ пад формай разумеецца прынцып упарадкавання, с³нтэзавання матэры³. У педагог³цы формы культурнай дзейнасц³ – гэта спосабы мэтазгоднай арган³зацы³ сумеснай дзейнасц³ сацыяльна-культурных ³нстытута¢ ³ насельн ³цтва соцыуму.

Анал³з сацыякультурнай дзейнасц³ дазваляе вылучыць масавыя, групавыя ³ ³ндыв³дуальныя формы культурна-асветн³цкай ³ мастацка-творчай работы. У адрозненне ад метаду арган³зацыйная форма не ¢казвае, як³м чынам будуць дзейн³чаць суб’ект ³ аб’ект сацыякультурнай дзейнасц³ для дасягнення паста¢ленай мэты. Яна тольк³ адлюстро¢вае выбраны спосаб арган³зацы³ людзей.

Установы, прадпрыемствы ³ арган³зацы³ культуры акты¢на выкарысто¢ваюць аб’ект-суб’ектную мадэль, якая абап³раецца на правядзенне масавых форма¢ работы. У агульнай с³стэме культурнай дзейнасц³ ³снуе шэраг яе в³да¢, як³я разв³ваюцца ¢нутры супольнасц³, так званай масавай а¢дыторы³. Змест так³х за нятка¢ самы разнастайны. Вядучае месца сярод ³х займаюць в³ды дзейнасц³, аснову як³х складае ¢спрыманне масавай а¢дыторыяй пазнавальных праграм ³ мастацк³х в³дов³шча¢. У гэтым выпадку людз³ выступаюць не ¢ якасц³ суб’екта арган³зацы³ ¢ласнага адпачынку ³ тым больш суб’екта культурна-г³старычнага працэсу, а ¢ якасц³ аб’екта ¢здзеяння з боку кiруючых работнiка¢ i работнiка¢ культурна-асветнай сферы, аб’екта, як³ яны абавязаны выхо¢ваць, пераконваць, адукаваць.

Найбольш распа¢сюджаным³ формам³ такой арганiзацыi з’я¢лял³ся грамадска-пал³тычныя чытанн³, лекторы³, канфе рэнцы³

чытачо¢, тэматычныя вечары, канцэрты, спектакл³, тэатральныя в³дов³шчы ³ святы. Вывучэнне эфекты¢насц³ форма¢ сацыякультурнай дзейнасц³ сведчыць аб тым, што пры так³х формах не ¢л³чваюцца ³нтарэсы канкрэтнага чалавека або канкрэтнай групы насельн³цтва. Работа сацыякультурных ³нстытута¢ арыент авалася на вял³кую колькасць мерапрыемства¢ без улiку iнтарэса¢ iх наведвальнiка¢. Менав³та гэтым тлумачыцца тэндэнцыя да зн³жэння папулярнасц³ клуба¢, удзельнай ваг³ клубных форма¢ правядзення вольнага часу. Сацыялаг³чныя апытанн³, праве дзеныя ¢ шэрагу ра¸на¢ кра³ны, паказал³, што каля 90% маладых рэспандэнта¢ не задаволены культурна-масавай дзейнасцю клуба¢, Дамо¢ культуры. Прычын гэтаму нямала. Сярод ³х шэраг фактара¢, звязаных з глыб³нным³ працэсам³ разв³цця сучаснай культуры, як³я не был³ ¢л³чаны своечасова i ¢ по¢най меры сацы- яльна-культурным³ ³нстытутам³. Сацыяльна-пал³тычная трансфармацыя грамадства выкл³кала рост патрэбнасцей у акты ¢ных формах культурнай дзейнасц³, у той час як установы культуры па-ранейшаму гало¢ным чынам зарыентаваны на правядзенне мерапрыемства¢, дзе наведвальн³ку адводз³цца пас³¢ная роля гледача ³ слухача. Так³м чынам, некаторыя сацыяльна-куль- турныя ³нстытуты, як ³ ¢ м³нулым, арыентуюцца пераважна на культурнае абслуго¢ванне, а не на стварэнне ¢мо¢ сацыяльнакультурнай самадзейнасц³ насельн³цтва. Чалавек тут застаецца не суб’ектам, а аб’ектам культурнай дзейнасц³.

Дэмакратызацыя ³ гуман³зацыя трансфармаванага грамадст ва прадугледжваюць уключэнне чалавека ¢ сацыяльныя, пал³тыч- ныя, духо¢ныя, вытворчыя, ³ншыя працэсы ¢ большай ступен³ ¢ якасц³ акты¢нага ¢дзельн³ка, суб’екта (а не аб’екта), мэты (а не сродку). Таму сацыяльна-культурныя ³нстытуты перабудо¢ваюць сваю работу з ул³кам асэнсавання палажэння¢ канцэпцы³ ³ндыв³дуальных стыля¢ дзейнасц³. Сутнасць яе заключаецца ¢ тым, што ³ндыв³дуальны падыход садзейн³чае стана¢ленню асобы як сапра¢днага суб’екта ¢ сэнсе ажыцця¢лення ³ндыв³дуальн а своеасабл³вых ³ камфортных для яе спосаба¢ дзеяння. Найбольш по¢на адчувае сябе суб’ектам асоба ¢ дзейнасц³, якая нос³ць творчы характар. У ¸й чалавек i трансфармуе прадмет дзейнасц³, ³ выкарысто¢вае ¢ласц³выя яму ³ндыв³дуальна своеасабл³выя спосабы працы.

Практыка пацвярджае, што сацыяльна-культурныя ³нстытуты паступова пераходзяць ад суб’ект-аб’ектнай да прынцыпова ³ншай, суб’ект-суб’ектнай мадэл³ арган³зацы³ вольнага часу. Работн³к³ ¢стано¢, прадпрыемства¢ ³ арган³зацый культуры ³ мастацтва з’я¢ляюцца таксама суб’ектамi, але iншага тыпу. Яны

ствараюць макс³мальна спрыяльныя ¢мовы (пс³холага-педагаг³ч- ныя, арган³зацыйныя, ф³нансава-эканам³чныя, нарматы¢на-пра- вавыя ³ iнш.), неабходныя для разв³цця народнай творчасц³, куль- турна-адпачынкавай акты¢насц³ насельн³цтва. У сувяз³ з гэтым ключавое значэнне набывае ¢сталяванне суб’ект-суб’ектн ых аднос³н на ¢зро¢н³ ¢заемадзеяння, па-першае, дзяржа¢ных органа¢, заснавальн³ка¢ устано¢ ³ прадпрыемства¢ як сацыяльных ³ нстытута¢, ³ сам³х устано¢; па-другое, пам³ж суб’ектам³ дзейнасц³ ³ чалавекам. Установы культуры атрымл³ваюць арган³зацыйнак³руючую ³ творчую самастойнасць. Чалавек для работн³ка¢ сацыяльных ³нстытута¢ выступае як мэта, мера ³ вын³к ус¸й работы, а не яе сродак, ³нструмент ц³ прадмет дзейнасц³ культуразна¢чых с³л. У так³м кантэксце адпачынак, вольны час сталi формай ³ спосабам арган³зацы³ iх сам³м чалавекам, як³, маючы патрэбу, звяртаецца за парадай i кансультацыяй ва ¢становы культуры iмастацтва.

Так³м чынам, асно¢ная задача сацыяльна-культурных ³нстытута¢ заключаецца ¢ тым, каб знайсц³ шлях³, формы ³ спосабы аказання дапамог³ чалавеку ¢ яго самаразв³цц³, сама¢даск аналенн³ ³ самарэал³зацы³ ¢ вольны час.

Найбольш эфекты¢най формай раскрыцця сацыяльных с³л, ³х творчай рэал³зацы³ з’я¢ляецца дзейнасць розных груп ³ аматарск³х аб’яднання¢. Аматарск³ рух заснаваны на ная¢насц³ агульных ³нтарэса¢, на сумеснай дзейнасц³, што стварае ¢мовы для ¢заемнага абмену вопытам, самавыя¢лення ³ самасцвярджэння асобы, для яе сацыяльна-культурнай творчасц³.

Характэрныя прыметы аматарск³х аб’яднання¢ вызначаюцца, у першую чаргу, грамадска значным³ мэтам³ ³ грунтуюцца на акты¢най сумеснай дзейнасц³, добраахвотнасц³, агульнай з ацiка¢ленасцi, ная¢насц³ органа¢ самак³равання, зл³цц³ асаб³стых ³ грамадск³х ³нтарэса¢. Паступова некаторыя фонды сацыяльных ³нстытута¢, розныя бюро ³ цэнтры, аматарск³я аб’яднанн³ ³ клубы па ³нтарэсах выходзяць на ¢зровень арган³заванага сацыяльнага дзеяння, ³ менав³та на гэтай аснове фарм³руецца сацыяльна акты¢ная асоба. Абагульненне вопыту работы аматарск³х аб’яднання¢ ³ клуба¢ па ³нтарэсах паказала, што ³х дзейнасць разв³ваецца эфекты¢на на аснове ¢заемадзеяння розных грамадс к³х ³нстытута¢ ³ дзяржа¢ных структур, а клубы, б³бл³ятэк³, музе³, Дамы культуры па прычыне сва¸й спецыф³к³ з’я¢ляюцца цэнтрам такога ¢заемадзеяння. Безумо¢на, гэта патрабуе рэарган³зацы³ с³стэмы планавання ³ штодз¸ннай дзейнасц³ ¢стано¢ культуры, падрыхто¢к³ кадра¢ для работы з аматарск³м³ аб’яднанням³ ³ клубам³ па ³нтарэсах, пошука¢ шляхо¢ ³х узаемаадносiн.

Анал³з форма¢ сацыяльна-культурнай дзейнасц³ дазвол³¢ выяв³ць тэндэнцыю да ³ндыв³дуал³зацы³ самадзейнасц³ насельн³цтва, г.зн. узмацнення самарэал³зацы³ чалавека не ¢ прафес³йнай дзейнасц³, а ¢ сферы вольнага часу. Гэтая тэндэнцыя мае паз³ты¢ны характар ³ выкл³кана ³мкненнем чалавека да цэласна сц³, гарман³чнасц³, найбольш по¢нага выя¢лення сва³х творчых магчы- масцей. Работн³к³ ¢стано¢ культуры будуюць сваю дзейнасць з ул³кам ³ндыв³дуальных асабл³васцей наведвальн³ка¢.

Б³бл³ятэкарам³, метадыстам³, к³ра¢н³кам³ цэнтра¢ народнай творчасц³, калектыва¢ аматарскай мастацкай творчасц³ акты¢на выкарысто¢ваецца с³стэма асобасна-ролевага падыходу як спосабу ³ндыв³дуал³зацы³ асобы ва ¢мовах арган³зацы³ сацыякультурнай дзейнасц³. Выкарыстанне прынцыпа¢ асобасна-ролевага падыходу прадугледжвае вывучэнне ³ндыв³дуальных асабл³васцей, ³нтарэса¢ наведвальн³ка¢; распрацо¢ку ролевага дыяпазону канкрэтных сацыяльна-культурных акцый з ул³кам ³х выхава¢чых магчы- масцей; суб’ект-суб’ектныя ¢заемааднос³ны; стварэнне магчы- масцей для рэал³зацы³ не ажыцц¸¢леных у ³ншых сферах жыццядзейнасц³ ролевых магчымасцей асобы.

Практыка ³ сацыялаг³чныя даследаванн³ сведчаць, што ³ндыв³дуал³зацыя ³ дыферэнцыяцыя сацыякультурнай дзейнасц³ ствараюць спрыяльныя ¢мовы як для выя¢лення прыродных задатка¢, так ³ для ³х сама¢дасканалення. Дыферэнцыраванасць дзейнасц³, яе разнастайнасць дапамагаюць чалавеку выступаць у найбольш спрыяльнай для яго рол³, знаходз³ць найлепшае выкарыстанне сва³х здольнасцей.

5.5. Сродкi эмацыянальнага ¢здзеяння на асобу

Прынцыповае тэарэтычнае ³ практычнае значэнне мае асвятленне такога паняцця методык³ сацыяльна-культурнай дзейнасц³, як яе сродк³. У навуковай л³таратуры ³снуюць розныя азначэнн³ гэтага паняцця. Т.А.Стэфано¢ская, напрыклад, да асно¢ных сродка¢ педагаг³чнага працэсу аднос³ць в³ды дзейнасц³, м³краасяроддзе, прадметы прыстасавання для якой-небудзь дзейнасц³. Т.Р.К³сял¸ва ³ Ю.Д.Крас³льн³ка¢ да сродка¢ эмацыянальнага ¢здзеяння адносяць вуснае слова, наглядныя дапаможнiкi, знос³ны, самадзейнасць, гульню, в³дов³шчы, забавы. Я.А.Зазерск³ ³ А.Г.Саламон³к сродкам³ клубнай работы называюць прылады або ³нструменты эмацыянальнага ¢здзеяння на пс³х³ку наведвальн³ка¢ клуба¢. У кантэксце сацыякультурнай дзейнасц³

мэтазгодна пад асно¢ным³ сродкам³ разумець в³ды дзейнасц³, прадметы ³ прыстасаванн³, неабходныя для захавання, трансляцы³, засваення ³ разв³цця традыцый, кашто¢насцей, норма¢ у сферы мастацкай, духо¢на-маральнай культуры.

Асабл³вае месца сярод ³х займаюць сродк³ масавай камун³кацы³, да як³х адносяцца арган³зацыйныя структуры ³ камун³кацыйныя каналы, што рыхтуюць ³ перадаюць сацыяльна-кул ь- турную ³нфармацыю масавай а¢дыторы³. Друк, рады¸, тэлебачанне, спалучэнне камп’ютэра з в³дэатэхн³кай ³ найно¢шым³ сродкам³ сувяз³ ¢ мног³м змян³л³ прынцыпы функцыянавання культуры, разв³цц¸ ³ змест духо¢ных працэса¢, формы веда¢ ³ тыпы мыслення. Даступнасць ³ разнастайнасць ³нфармацы³, якая атрымл³ваецца па сучасных каналах сувяз³, вядзе, з аднаго боку, да значнай аднароднасц³ сусветнай культурна-³нфармацыйнай прасторы, да аслаблення ³ зняцця ¢с³х бар’ера¢, а з другога — да вял³кай разнастайнасц³ гэтай ³нфармацы³, з якой чалавек можа выб³раць тое, што адпавядае яго арыентацы³.

Безумо¢на, сучасная с³стэма камун³кацый не выключае

п³сьмовага тэксту ³ вуснага (жывога) слова, як³я сярод разнастайных сродка¢ эмацыянальнага ¢здзеяння займаюць усто йл³вае месца ³ складаюць аснову культурнай дзейнасц³. У б³бл³ятэ ках, клубах, музеях, Дамах культуры часта праводзяцца публ³чныя лекцы³, гутарк³, дыспуты, канферэнцы³ чытачо¢, экскурс³³, сустрэчы з дзеячам³ навук³, культуры, адукацы³. Знос³ны, кал³ яны садзейн³чаюць задавальненню ³ пашырэнню духо¢ных ³нтар эса¢ людзей, становяцца магутным стымулам разв³цця асобы на аснове ¢заемнага ¢збагачэння ведам³, вопытам сацыяльнага жыцця. У разв³цц¸вай ³ ³нфармацыйна-асветнiцкай дзейнасц³ сацыяльнакультурныя ³нстытуты шырока выкарысто¢ваюць друкаванае слова. Кн³жная прадукцыя аказвае значны ¢плы¢ на працэс фарм³равання чалавека. Сацыялаг³чныя даследаванн³ паказал³, што значную частку вольнага часу рэспандэнты адводзяць чытанню мастацкай л³таратуры, публ³цыстык³. У сувяз³ з гэтым работн³к³¢стано¢ культуры ³ мастацтва ¢ сва¸й дзейнасц³ акты¢на выкарысто¢- ваюць навуковыя, ³нфармацыйныя, мастацк³я ³ ³ншыя тэксты.

Эмацыянальнаму ¢спрыманню чалавекам рэальных прадмета¢ ³ з’я¢ садзейн³чаюць наглядныя сродк³. Выкарыстанне ³х у розных гал³нах культурна-асветн³цкай работы павышае яе эфекты¢насць. Малюнк³, плакаты, экспанаты, рэл³кв³³, рэпрадукцы³, фотаздымк³ дапамагаюць канкрэтызаваць практычнае значэнне таго ц³ ³ншага тэарэтычнага палажэння, робяць працэс засваення веда¢, сацыяльнага вопыту больш ц³кавым ³ жывым.

Выклiкаць пачуццi эмацыянальнага ¢здыму, хвалявання, зам³лавання здольныя мастацтва ³ л³таратура. Тэатр, музыка, жывап³с, харэаграф³я, мастацкая л³таратура, к³но даносяць да гледача канкрэтныя вобразы. Мастацтва дапамагае зраб³ць абстрактныя тэарэтычныя паняцц³ ярк³м³ мастацк³м³ ц³ мастацкапубл³цыстычным³ вобразам³. Вартасцю мастацкага матэрыялу з’я¢ляецца тое, што ¸н дае магчымасць паглыблена паказаць унутраны свет чалавека, яго думк³ ³ пачуцц³, матывы дзейнасц³.

Узмацненню ³ трансфармаванню традыцыйных магчымасцей уздзеяння садзейн³чаюць дапаможныя сродк³. Размова ³дзе аб выкарыстанн³ тэхн³чнай апаратуры – праекцыйнай, гуказап³свальнай, гука¢зна¢ляльнай, асвятляльнай, якая ¢змацняе эстэтычнае эмацыянальнае ¢здзеянне розных сродка¢ на слухачо¢ ³ гледач о¢.

Практыка сацыяльна-культурнай дзейнасц³ паказвае, што асно¢ныя сродк³ культурна-творчага працэсу найбольш эфекты¢на ¢здзейнiчаюць тады, калi яны ¢заема¢плываюць, узаемазалежаць адз³н ад аднаго. Гало¢най задачай суб’екта¢ дзейнасц³ з’я¢ляецца тое, каб кожны сродак асобна ³ ¢се яны разам уздзейн³чал³ на асобу, садзейн³чал³ сацыяльнай рэабiл³тацы³, прыводз³л³ да жаданых вын³ка¢ – гармон³³, разв³цця ³ фарм³равання асобы.

Так³м чынам, у працэсе сацыяльна-культурнай дзейнасц³ ¢становам³, арган³зацыям³ ³ прадпрыемствам³ культуры выкарысто¢- ваюцца розныя прынцыпы, метады, формы ³ сродк³, з дапамогай як³х фарм³руецца ³ ³нтэнс³¢на асвойваецца сфера адпачынку ³ вольнага часу. Суб’екты, як³я дзейн³чаюць у сацыяльна-культурнай сферы, скарысто¢ваюць разнастайныя тэхналог³³. Гэта абум о¢лена тым, што сацыякультурная дзейнасць не з’я¢ляецца статычнай,

ó¸й практычна няма канчатковых рашэння¢. Культурная дзей - насць уя¢ляе дынам³чны працэс, разв³цц¸ якога само па сабепастаянна патрабуе творчага падыходу да вырашэння праблем. Дзейнасць

óсацыякультурнай сферы, акрамя таго, з’я¢ляецца яшчэ ³ многафункцыянальнай, сацыяльна значнай, творчым к³рункам чалаве- чай практык³. Суб’ектам³ сацыякультурнай дзейнасц³ назапашаны вопыт асветн³цкай, выхава¢чай, культуратворчай работы з насельн³цтвам. Усе гэтыя к³рунк³ дзейнасц³ маюць свае асабл³васц³, унутраныя сувяз³ ³ аднос³ны, своеасабл³выя формы ³ метады работ ы.

5.6. Тэхналог³³ сацыякультурнай дзейнасц³

Тэхналог³³, напрацаваныя ¢ сферы культуры вольнага часу, набыл³ агульнасацыяльнае значэнне, ператварыл³ся ¢ сацыяльныя тэхналог³³. Тэрм³н “тэхналог³я” ¢ культуралог³³ яшчэ не набы¢