§5 Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.

Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзінің түсінігіне өзара байланысты екі элементтер кіреді Біріншіден нормаларға заңи міндеттілік сипатын беру яғни мемлекеттік ерікті білдіру жолы, екіншіден нормалардың сыртқы нысанының сипаты Әр түрлі жүйелерінің қайнар көздерінің ерекшілігі құқықтық реттеудің объектілерінің ерекшелгімен анықталады.Құқықтың қайнар көзі дегеніміз құқықтық нормалары мазмұндалатын ресми нысан Құқықтың қайнар көзі ол нақты заңи істі шешу үшін, құқықтық норманы анықтауға мүмкіндік береді.

Халықаралық жеке құқықта қайнар көздің 5 түрі бар:

1) халықаралық келісімдер; 2) ішкі заңнама; 3) сот және арбитраждық тәжірибе; 4) әдет –ғұрыптар,5) ілімдер.

Ілімде көрсетілген халықаралық жеке құқықтың қайнар көздерінің негізгі ерекшелігі оның екіжақты сипатталынуында және теңдей заң күші барлығында: бір жағынан қайнар көздері халықаралық келісімдер және халықаралық әдет-ғұрыптар, ал екінші жағынан ішкі заңи нормалар мен мемлекеттік сот тәжірибесі.

а) Халықаралық келісім шарттар

Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері ретінде көпжақты конвенциялар ерекше орын алады. Халықаралық келісімшарттарды қабылдау- шетелдік элементпен күрделенген, халықаралық жеке құқықтың жеке құқықтық қатынастарды реттейтін бірыңғай құқықтық нормаларлды шығару процесі. Бұл процесс ғылымда унификация деп аталады. . Унификация халықаралық дәрежеде модельді заңдарды қабылдаумен жүзеге асырылады. Халықаралық келісімдерді жасаумен халықаралық жеке құқықтың нормаларын унификациялауға маманданған халықаралық ұйымдар жасап шығарады. Ең алғашқы халықаралық ұйым Гаага конференциясы. 2004 жылы Гаага конференциясының аясында 40 астам конвенция жасалынды:

- Ажырасуды тану жөніндегі конвенция 1970ж;

- Тауарлады халықаралық сатуда қолданылатын құқық туралы 1955ж конвенция;

- Өсиет нысанына байланысты коллизиялар жөніндегі конвенция1961ж;

- Азаматтық іс жүргізу жөніндегі 1954 жылғы конвенция.

Қарастырылатын ұйымдарға, сонымен қатар БҰҰ Халықаралық сауда құқығы жөніндегі комиссия (ЮНСИТРАЛ). Бұл комиссия 1996 жылғы БҰҰ Бас Ассамблеясының қосымша органы ретінде құрылған. Ол өз қызметінің процесінде мынадай құжаттарды дайындады:

-1974 жылғы Тауарларды халықаралық сату және сатып алу жөніндегі конвенция;

-1978 жылғы Жүктерді теңізбен халықаралық тасымалдау туралы конвенция;

-1991 жылғы Көлік терминалының халықаралық саудадағы операторлардың жауапкершілігі туралы конвенция.

Халықаралық жеке құқықты унификациялау процесінде халықаралық экономикалық қатынастар саласында Халықаралық сауда палатасы ерекше орын алады. Халықаралық сауда палатасының маңызы- оның әдет- ғұрыптарды биресми кодификациясын жүргізуінде. Халықаралық үкіметаралық ұйым бола отырып, Халықаралық сауда палатасы унификацияланған ережелерден тұратын көптеген жинақтар жасап шығарады. Унификацияға қарағанда гармонизация әртүрлі мемлекеттердің құқықтарын жақындату процесін жүзеге асырады. Көптеген ілімде гармонизация төтенше және белгілі бір мақсатқа негізделген болып бөлінеді. Бірінші жағдайда, гармонизация мемлекетке шетел құқығын мәжбүрлеп орындату жолымен жүзеге асырылады. Екінші жағдайда, рецeпция жолымен жүзеге асырылады, әр түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесін жақындастыру мақсатында бір мемлекеттің екінші мемлекеттен құқықтық нормаларының белгілі бір жүйесін алуы. Cонымен қатар, біржақты және өзара гармонизацияны ажыратамыз. Біржақты гармонизация дегеніміз- бір мемлекеттің өзінің құқығын басқа мемлекеттің құқығына икемдеуі. Мысалы, Белгиядағы Францияның 1804 жылғы Азаматтық кодекстің таралуы (Наполеон кодексі). Өзара гармонизация дегеніміз- бірнеше мемлекеттің халықаралық типтік заңдарды қолдана отырып, бірдей нормалардан тұратын құқықтық актілерді қабылдау.

ә)ішкі заңнамалар

Ішкі заңнама -бұл мемлекеттің ең маңызды қайнар көздерінің бірі болып табылады. Ішкі заңнаманы халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде сипаттама берсек, ТМД -да басқа мемлекеттерге қарағанда мысалы, Австрия, Венгрия,Туркия, Швейцарияда, халықаралық жеке құқықтың мәселесін қарастыратын арнайы заң қабылданбаған, тек осы саланы қарастыратын нормалардан тұратын заң актілері бар.

Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде ішкі заңдарды айтқанда мемлекеттің екі тобын айыра білу керек. Екеуінің біріншісінде халықаралық жеке құқықтың арнайы заңы әрекет етеді. Осындай заңдар Австрия, Әзербайжан, Бельгия, Болгария, Венгрия, Венесуэла, Грузия, Италия, Корея, Лихтенштейн, Польша, Румыния, Словения, Тунис, Туркия, Швейцария, Эстония елдерінде, халықаралық жеке құқық туралы Заңдар Луизиана штатында (АҚШ), Квебек провинциясында (Канада) қабылданған.

Осы кешенді заңдар 3 бөлімнен тұрады:

1. Жалпы түсінік (сапаны бағалау, мазмұнды орнату және шетел құқығының әрекет ету аясы, кері сілтеме және т.б.);

2. Кең аядағы қатынаста қолданылатын құқықтың анықтамасы (азаматтық, отбасы, еңбек құқығы саласында);

3. Халықаралық азаматтық іс жүргізу құқығы мәселесі (халықаралық жеке құқықта тиісті істі қарағанда соттардың компетенциясы және басқа да мемлекет органдары, шетел азаматтарының және заңды тұлғаларының процессуалдық құқығы, шетел сот шешімін тану және орындау және б.).

Ал кейбір мемлекеттерде,яғни дамушы мемлекеттерде коллизиялық нормалар азаматтық кодекстерде көрсетілген. Коллизиялық нормалармен қатар, дамушы мемлекетттердің азаматтық кодекстерінде осы мемлекеттердің экономикасын шетел капитал салымдарынан азат ету (Перудің 1984ж азаматтық кодексі) коллизиялы нормалары қосылған.

Көптеген африкалық мемлекеттерде шетел капитал салымдарын құқықтық реттеу мақсатында арнайы инвестициялық заңдар мен кодекстер қабылданған. Инвестициялық кодекстерде аралас кәсіпорындардың құқықтық жағдайы, шетелдік жеке меншікті ұлттандыру ережелері, арбитраж жағдайлары анықталған. Латынамерикалық мемлекеттердегі (Мексика, Анд топтарының мемлекеттеріндегі) шетелдік технологияны иелену жөніндегі заңдар үлкен маңызға ие.

Австрия. 1978 ж (1991 ж. өзгертулермен ) халықаралық жеке құқық туралы заңда әртүрлі мәселе бойынша ережелер қамтылған (жеке заң, отбасы құқығы, мұрагерлік құқығы , мүлік құқығы, материалдық игіліктер құқығы, міндеттемелік құқығы, соның ішінде еңбек шарты, зиян келтірудегі міндеттемелік), және де құқықты қолдануға байланысты ережелер, коллизиялық байламды құқыққа бекіту.

Әзербайжан. 2000 ж. халықаралық жеке құқық туралы заңда коллизиялық нормалар қамтылған. Заң келесі тараудан тұрады: жалпы ережелер, тұлғалар, мәмілелер, мүліктік құқық, шартық міндеттемелер, шарттық емес міндеттемелер, м ұрагерлік құқығы, іс жүргізу құқығы саласындағы нормалар заңда қамтылмаған.

Болгария. 2005 ж. Халықаралық жеке құқық Кодексі қабылданған. Ол 124 баптан тұрады.

Венгрия. 1979 ж. Халықаралық жеке құқық туралы Заң қабылданды. Заңның "жалпы ережелері" I тарау – сапаны анықтау мәселесін, кері сілтеме, шетел құқығының мазмұнын бекіту, жария ережелерді реттейді, II тарау – тұлғаларға (азаматтарға, мемлекет құқық қатынас субъектісі ретінде, заңды тұлғаларға) арналған; III тарау – зияткерлік меншік құқығы; IV тарау – меншік құқығы; V тарау – міндеттемелік құқық; VI тарау – мұрагерлік құқығы; VII тарау – отбасы құқығы; VIII тарау – еңбек құқығы; IX тарау – заңдылық мәселесі; X тарау – іс жүргізу ережесі; XI тарау – шетел сотының шешімін тану және орындау, басқа органдары қамтылған.

Венесуэла. 1998 ж. халықаралық жеке құқық заңында жалпы жеке сипаттағы ережелерді және халықаралық азаматтық процесс мәселесі бойынша ережелер қамтылған.

Грузия. 1998 ж. Халықаралық жеке құқық заңында материялдық және коллизиялық нормамен қатар, халықаралық азаматтық процессуалдық құқық нормалары қамтылған. I тарау – жалпы ережелер; II тарау – Грузияның халықаралық сот құзыреті; III тарау – тұлғалар; IV тарау – мәмілелер; V тарау – мүліктік құқық; VI тарау – міндеттемелік құқық; VII тарау – отбасы құқығы; VIII тарау – мұрагерлік құқық; IX тарау – процессуалдық нормалар қамтылған.

Қытай Халық Республикасы. 1999 ж. 15 наурызда шаруашылық шарт туралы Заң қабылданды. 1999 ж 1 қазанда күшіне енді. Ол, Қытай ұймдары арасында да, шетел контрагенттері мен де шарт бекітуге қолданылады. 1986 жылы 12 ақпанда ҚХР-ң Азаматтық құқығының жалпы ережесі қабылданды. Заңда бірнеше коллизиялық нормалар қамтылған: азаматтық әрекет қабілеттілік бойынша құқықты қолдану (143 б.), жылжымайтын мүлікке меншік құқығы (144 б.), отбасы қатынастары (147 б.), мұрегерлік (149).

Польша. Халықаралық жария құқықтың басты қайнар көзі ретінде 1965 ж. халықаралық жария құқық туралы Заңы болып табылады. Онда азаматтық, еңбек және отбасы құқығы коллизиялық нормалары қамтылған. Осы заңмен қатар, халықаралық жеке құқық саласында бөлек нормалар әрекет етеді, 1962 ж. Әуе құқығы Заңы, 1961 ж. Теңіз құқығы Заңы және басқа актілерде қамтылған. Процессуалдық сипаттағы мәселені 1964 ж. Азаматтық процессуалдық кодекс реттейді.

Францияның 1804 ж. Азаматтық кодексінде шетел азаматтыры құқығына арналған бірнеше баптар бар. Халықаралық жеке құқық саласына байланысты өзге де нормативтік актілер бар.

1995 ж. 31 мамырда итальяндық халықаралық құқық жүйесін реформалау туралы Заң қабылданды.

Кубада құқық қолдану мәселесі бойынша маңызды ережелер 1987 ж. Азаматтық кодексінде және 1975 ж. Отбасы кодексінде жалпы ережелер қамтылған.

1937 ж. Латвияда Азаматтық Заңның әрекет етуі қалпына келтірілді. Онда коллизиялық нормалар қамтылған.

1996 жылы Нидерланды елінде мұрегерлікке байланысты коллизиялық норма туралы заң қабылданды.

Ұлыбританияда да, АҚШ та да осы елдердің ХЖҚ кодификациялайтын арнайы заңдар жоқ. Англо-американдық құқықта сот преценденттері маңызды мәнге ие, бірақ ХЖҚ нормалары қамтылған өзге мәселе бойынша арнайы заңдар шығарылған. (1976 ж. шетел мемлекеттерінің иммунитеттері туралы Заң, 1978 ж. Мемлекеттік иммунитет туралы Ұлыбритания Заңы, 1996 ж. Арбитраж туралы Ұлыбритания Заңы.)

Бірқатар дамушы мемлекеттерде (мысалы, Сирия, Мысыр, Ирак, Алжир, Перу) коллизиялық нормалар азаматтық Кодексте қамтылған.

б) сот прецеденті және арбитраж тәжірибесі.

Көптеген мемлекеттерде сот прецеденті және арбитраж тәжірибесі ХЖҚ-тың қайнар көзі ретінде маңызды рөль атқарады ( Франция, Ұлыбритания, АҚШ).Сот прецеденті – анологиялық істі қарау кезде, жоғарғы соттың, кіші сот үшін императивті шешімі.(Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия, АҚШ және Канада). Ұлыбритания – коллизиялық құқық бойынша Дайси курсы. Қазіргі уақытта прецеденттік құқықтың аймақтық жүйесі ретінде Еуропалық Сотпен дайындалған – Еуропа Одағының шеңберінде құрылған, еуропалық прецедеттік құқық әрекет етеді. Бұл Соттың шешімі ЕО-қа мүше мемлекеттер, ұлттық соттар және әкімшілік органдар, заңды және жеке тұлғалар үшін міндетті. ЕО-қа мүше мемлекеттердің сот органдары Еуропалық Соттың шешіміне қарама-қайшы шешім қабылдауға құқығы жоқ.

в) әдет ғұрып.

Әдет ғұрып дегеніміз – құқық нормасы ретінде танылған, ортақ тәжірибе болып табылады. Халықаралық жеке құқықта халықаралық сауда әдет ғұрыптар, іскерлік айналым әдет ғұрпы және теңізде жүзу әдет ғұрпы үлкен роль атқарады. СИФ халықаралық сауда терминдерін талқылауға байланысты халықаралық ереже (ИНКОТЕРМС), аккредетив және инкассо бойынша унификацияланған ережелер және т.б.қолданады. Барлық осы актілердің нормативтік сипаты жоқ, бірақ құқықтың қайнар көзі болып табылады.Халықаралық сауда тәжірибесінде егер, шарт негізінде дау туындаса қабылданған әдет-ғұрыпты арбитраждық сот қолданады.

Халықаралық әдет ғұрыпты lex mercatoria (халықаралық коммерциялық құқық, трансұлттық сауда құқығы, халықаралық комерсанттар бірлестігі құқығы) түсінігімен байланыстырады. Халықаралық коммерциялық құқықтың түсінігі дегеніміз, сыртқы экономикалық қызметті мелекеттік емес жүйемен реттеу болып табылады. Сонымен қатар, бұл жүйені " жұмсақ, икемді " құқық деп атайды (норма ұсыныстық сипатта болады). lex mercatoria – сыртқы сауда мәселесі бойынша халықаралық ұйымның резолюциясы – ұсыныс болып табылады. (жеткізудің жалпы ережесі, шарт – формуляры, қосылу шарты, типтік шарттар, типтік регламенттер). Халықаралық коммерциялық құқықтың маңызды ролін, ДСҰ, ХКО, ЮНСИТРАЛ және басқада ұйымдар атқарады.

г) халықаралық жеке құқықта ілім

Ілім дегеніміз – мемлекеттік және халықаралық деңгейде ресми танылған ғалымдардың пікірлері. Қазіргі уақытта халықаралық жеке құқық ілімдері унификациялау мен үйлестіру үшін қолданылады.

Пысықтау сауалдары:

1. Халықыраралық жеке құқықтың анықтамасын беріңіз.

2. Шетел элементі құқықтық қатынастың қай элементі арқылы көрініс табуы мүмкін?

3. Құқық саласы ретіндегі халықаралық жеке құқық жүйесінің

құқықтану ғылымы ретіндегі халықаралық жеке құқық жүйесінен негізгі айырмашылығы неде?

4. Халықаралық жеке құқықты унификациялау процесінен

гармонизация процесінің басты ерекшелігі?

2-т а р а у.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КОЛЛИЗИЯЛЫҚ ЕРЕЖЕ