биотехнология кітап

мүшенің немесе ұлпаның бөлігі, оны жеке өсіруге немесе одан бастапқы каллус алуға болады.

Экспрессия – транскрипция жəне трансляция арқылы жүзеге асатын, геннің өзін байқатуы.

Экстракорпоралды ұрықтандыру (ЭКҰ) – гаметалардың ағзадан тыс жерде,

яғни зертханалық жағдайда ұрықтандырылуы.

Электрлі құрғатқыш шкафы – ыдыстарды ыстық ауамен кептіруге арналған қондырғы.

Электропорация – жасуша мембранасында қосымша саңылауды өзі инкубациялау немесе алғашқы каллусты алу үшін пайдалану.

Эмбриоид (гр. embryon – ұрық, eidos - түр) – ұрық тəрізді құрылым, сомалық жасушаларынан пайда болады, дамиды.

Эмбриоинженерия – жануарлардың генетикалық бағдарламаларын, олардың гаметасы мен эмбриондары деңгейінде өзгертуге бағытталған ғылым саласы.

Эмбрион тасымалдаудың хирургиядан тыс əдісі– эмбрион тасымалдау жұмыстарының барысында, ұрғашы дараның жыныс мүшелелері ұлпаларының бүтіндігіне зақым келтірмей, əртүрлі механикалық əдістермен жұмыс істеу.

жасушалардың кез келген типіне жетілуге қабілетті, оның ішінде бластоциста сатысында басқа эмбрионға кіргізгенде ұрықтық желілері (линиялар) жасушаларына айнала алады.

Эмбриональды индукция – дамып келе жатқан ағза бөліктерінің өзара əсері. Мұнда бір бөлігі басқа бөлігімен əрекеттесіп, оның даму бағытын анықтайды.

Эмбрионəсіл (эмбриокультура) – гаметалар мен эмбриондардың тіршілікке қабілеттілік ерекшеліктерін мейлінше сақтай отырып, олардың физиологиялық қорларын мүмкіндігінше толықтай алуға бағытталған, мал шаруашылығында қолданылатын биотехнологиялық əдіс.

Эмбриондар селекциясы – тасымалдауға арналған эмбриондарды екі класқа бөліп, яғни, жарамды немесе жарамсыздарын айырып, сұрыптауға негізделген принцип.

Эмбриондар тасымалдау (трансплонтация) – донор аналықтан эмбрионды реципиент аналыққа көшіру əдісі.

Эмбриондар тасымалдаудың хирургиялық əдісі– аналықтың көбею мүшелеріне жету үшін, оның ұлпаларының бүтіндігін бұзу(тілу) арқылы жүзеге асырылатын, эмбрион трансплантациялау əдістері.

Эмбриондардың ағзаға сіңіп-өнуі – жалпы пайдаланылған санға шаққандағы реципиент жатырына имплантацияланылған эмбриондардың салыстырм көрсеткіші.

Эмбрионның биологиялық құндылығы – жаңа тіршілік иесінің туылуымен аяқталатын, олардың қалыпты дами алуы.

270

Эмбрирондарды жуып алу– көбею мүшелерінен (фаллопи түтігі немесе жатырдан) арнайы қоректік сұйықтықты пайдалану арқылы эмбриондарды алу əдісі.

Эндогенді фактор – ағзаның өз ішінде жинақталған, белгінің дамуына белгілі дəрежеде əсер ететін, өзіндік жағдайлар.

Эндомитоз (гр. endon – ішінде, mitos – жіп) – ядро жəне жасуша бөлінбей, ядро қабығы бұзылмай, бөліну жүйкесі түзілмей, жасуша ядросындағы хромосомалардың екі еселенуі. Эндомитоз полиплоидтыққа əкеліп соғады.

Эндоредупликация (лат. reduplication – екі еселену) – хромосома түзуші нуклеопротеидтік жіпшелер (хромонемалар) бірнеше есе көбейіп, өте үлкен алып (полигендік) хромосомалардың түзілуі.

Эндосперм (гр. endon – ішінде, sperma – тұқым) - өсімдік дəнінде ұрықтың алғашқы өсуіне қажет қоректік заттар жиналатын ұлпа.

Эпигенетикалық өзгергіштік (гр. ері – үстінде, genos – шығу тегі, туыс) –

онтогенезде тұтас геном құрылымы сақталып, ал гендер активтілігінің тұқым қуалай өзгеруі.

Эстроген – ФСГ мен ЛГ гормондарының белсенділігін реттейтін гормон. Эукариот жасушасы (гр. eu – жақсы, толық, karyon – жаңғақ, жаңғақтың

дəні) – жасуша ядросы жəне органеллалары(митохондриялар, пластидтер) мембранамен қоршалған жасуша, жоғары сатыдағы организмдерге тəн.

Я

Ядролық клондау (ағ. nuclear cloning) – бекітілген диплоидтық денелік (сомалық) ядролы, ядросыз жұмыртқадан тірі организмді алу.

Ядролық сегрегация (ағ. nuclear segregation) – гетерокариоциттердің көбею үдерісі кезінде ата-аналардың біреуінің ядросының жойылуы (өлуі).

271

Қысқартылған сөздер анықтамасы

АВМ (АВС) – антивакцина мағыналы АИЧ (ВИЧ) адамдардың иммундық жетіспеушілігі АҚШ – америка құрама штаттары БАЗ – биологиялық активті заттар БСҰ – бүкілəлемдік сауда ұйымы

БДСҰ– бүкілəлемдік денсаулық сақтау ұйымы ББС – буаз бие (қаны) сарысуы ГСК – ген сəйкестілігінің комплекстері ГФ – газды фазалы ГСФ – газды сұйқ фазалы

ГМ – генетикалық модификацияланған ДНҚ – дезоксирибонуклейн қышқылы ЕПА – етті-пептонды агар ИКЖ – иммунокомпонентті жасушалары

ИЛ-1, 2,3,4 жəне т.б. интерлейкиндері иРНҚ – информациялық РНҚ КЦМ – карбоксилметилцеллюлоза

кДНҚ – дезоксирибонуклейн қышқылы кітапханасы ОХҚ – оттегіне химиялық қажеттілік ОБҚ – Оттегіне биохимиялық қажеттілік ПААГ – полиакриламид гелі ПЭГ – полиэтиленгликоль

ПТР – полимеразды тізбектік реакциясы ПААГ – полиакриламид гелі СФ – сұйық фазалы

РМК – республикалық мемлекеттік кəсіпорны РНҚ – рибонуклейн қышқылы рДНҚ – рекомбинантты ДНҚ мРНҚ – матрицалық РНҚ

ТМД – тəуелсіз мемлекеттер достастығы ЭЕМ –электронды есептеуіш машинасы ҰБО – ұлттық биотехнология орталығы (А)– аденин (Т) – тимин (Г) – гуанин (Ц) – цитозин

272

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.Антипова Л.В., Глотова И.А., Жаринов А.И. Прикладная биотехнология. М., Изд-во ГИОРД, 2003, -228 с.

2.Артамонов В.И. Сельские профессии биотехнологии., М., изд-во МСХА., 1992 г., 126 с.

3.Аубакиров Х.А., Қарынбаев А.Қ., Биометрия. /Оқу құралы, «Нұрлы Бейне» Шымкент., 2011 ж. 180 б.

4.Бабенков В.Ю. Получение двоен крупного рогатого скота с использованием

биотехнологических методов / Уч. зап. Витебской гос. акад. вет. медицины, 2000. – т. 36, ч. 1. – С. 126-127.

5.Бабенков В.Ю., Кыса И.С., Сивая Н.Н., Бабенкова Л.В. и др. Дисекция деконсервированных эмбрионов. // Мат. межд. науч.-практ. конф. Актуальные проблемы интенсивного развития животноводства». – Горький, 1996. – С. 132-

6.Баева А.А. Биотехнология / - М.: Наука. - 1984. - 309 с.

7.Безбородов А.М. Биохимические основы микрорбного синтеза – М.: Легкая

ипищевая промышленность. 1984. - 304 с.

8.Валиханова Г.Ж. Биотехнология растений, Алматы, “Қонжық” 1996, 272 с.

9.Валиханова Г.Ж., Рахимбаев И.Р. Культура клеток и биотехнология растений. Алма-Ата, Изд-во КазГУ, 1989.-80 с.

10.Гапанов К.П. Процессы и аппараты микробиологических производств. - М.: Легкая и пищевая промышленность. 1981. - 240 с.

12.Егоров Н.С., Олескин А.В., Самуилов В.Д. Биотехнология. Проблемы и перспективы. М., т.1, 1987. 459 с.

13.Елинов Н.П. Основы биотехнологии. Издательская фирма «Наука», СПб, 1995 г., 600 с.

14.Есырев О..В, Ережепов А..Е Медициналық жəне ветеринарлық биотехнология. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (135 сағат), Алматы, КазМУ.

15.Жубанова А.А. Основы биотехнологии. Т.1. -Алматы: КазГУ, 1994. -54 с

16.Жубанова А.А. Шигаева М.Х. Микробиологические основы переработки молоуной сыворотки.- Алматы. Мектеп, 1996. -184 с.

17.Жұбанова А.А, Абдиева Г. Ж, Шөпшібаев Қ.К. Биотехнология негіздері. Алматы., «Қазақ униветситеті», 2006.,-110 б.

18.Жұбанова А.А. Биотехнологиялық өндірістің негіздері. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (108 сағат) Алматы, КазМУ.

19.Жұбанова А.А., Хожамуратова С.Ж.,Заядан Б.К. Тағам биотехнологиясы. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (135 сағат), Алматы, КазМУ.

20.Жұбанова А.А., Шупшибаев К.К. Экологиялық биотехнология. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (135 сағат) Алматы, КазМУ.

21.Иващенко А.Т., Уəлиханова Г.Ж. Клеткалық биотехнология. Типтік оқу бағдарламасы.. 3 кредит (135 сағат) Алматы, КазМУ.

273

22.Каравайко Г.И., Кузнецов С.И., Голонзик А.И. Роль микроорганизмов в выщелавичивании металлов из руд. М., Наука. 1972. 248 с.

23.Мальцев П.М. Технология бродильных призводств. М.,1980, 356 с.

24.Манаков М.Н., Победимский Д.Г. Теоретические основы технологии микробиологических производств: -М.: Агропромиздат. 1990. - 272 с.

25.Петр С.Д. Основы культивирования микроорганизмов и клеток. М.:Мир, 1978. 350 с.

26.Пехов А.П. Биология с основами экологии. Санкт-Петербург, 2001., -С. 602630.

27.Райнина Е.И., Бачурина Р.П., Махлис Т.А. Идр. Биотехнология. М.,1986,

№4. -С.65-70.

28.Сассон А. Биотехнология: свершения и надежды. М., Мир 1987.- 411 с.

29.Сеитов З.С. Биохимия, Алматы. Изд-во “Агроуниверситет”, 2000. 897 с.

30.Тойшибеков Е.М., Жансугурова Л.Б. Жануарлар биотехнологиясы. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (135 сағат), Алматы, КазМУ

31.Тұрашева С.Қ. Клеткалық Биотехнология негіздері. Оқу құралы., Алматы., «Қазақ университеті», 2009.,-123 б.

33.Уəлиханова Г.Ж. Өсімдік биотехнологиясы. Типтік оқу бағдарламасы., 3 кредит (45 сағат) Алматы, КазМУ

34.Уолкер Ш. Биотехнология /Путеводитель/. Перевод с английского И..В Серегина, А.Д. Кожевниковой. Москва, Изд. «Экомо», 2008.,335 с.

35.Хиггинс И., Беста Д. Биотехнология, принципы и применение. /Перевод с англ. Антонова А.С./ Москва, Мир., 1988 г., 479 с.

36.Шевелуха В.С. Сельскохозяйственная биотехнология. Учебник для студентов вузов.

37.Шығаева М.Қ., Қасымбекова С.Қ. Микроорганизмдер биотехнологиясы. Типтік оқу бағдарламасы.. 4 кредит (180 сағат) Алматы, КазМУ.

38.Шупшибаев К.К Производства на основе иммобилизованн

274

ІІІАҚУЫЗДЫҚ ИНЖЕНЕРИЯ НЕМЕСЕ ПРОТЕОМИКА

5.Антисарысу (антисывортока) жəне нанодене (нанотело)

275

10.1Қажетті ақуыз түзуші микроорганизмдер

10.5Микроскопиялық зең саңырауқұлақтар мен

11.Биотехнологиялық жолмен тағам өнімдерінің

276

277

1.Қазақстандағы қоршаған ортаның экологиялық мəселелері 181

2.Биотехнологиялық үдерістерді өндіріс жəне тұрмыстық

278

279