биотехнология кітап

ғылыми зерттеулеріне барынша қолдау көрсету, Мемлекет мүддесі мен ғылымитехникалық даму кезеңдері үдерісіне сай келетін ғылыми-ізденіс жұмыстарын

ізденіс жұмыстарына басшылық етті:

1.«Қазақстан Республикасында 2006-2008 ж.ж. биотехнология кластерін құру үшін қажетті жаңа технологияларды қалыптастыру»

2.«Құс тұмауы: зерттеу, оларға қарсы дəрмектер мен əдістерді қалыптастыру

2006-2008 ж.ж.»

3.«Қазақстан Республикасының 2006-2008 ж.ж. биологиялық жəне химиялық қауіпсіздігінің ғылыми-техникалық қамтамасыздандырылуы»

4.«Қазақстан Республикасының 2004-2006 ж.ж. өсімдік жəне малдардың аса

190

Осындай бағдарламаларды орындауда шет елдік ғалымдармен бірлеске жұмыстар жүргізілуде. Зерттеу жұмыстарымен барлығы30-ға жуық ғылыми мекемелер айналысса, оның ішінде 6-нда шет елдер ғалымдары тартылған:

-АҚШнан Аубурн, Техас жəне Калифорния университеттері;

-Францияның Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығы;

-Жапонияның Нагасакий университеті;

-Ресейдің Мемлекеттік вирусология жəне биотехнология ғылыми орталығы. Қазіргі кезде биотехнолог-мамандарды Республикамыздағы жетекші ЖОО

болып табылатын Əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің биология факультеті дайындайды. Аталған жоғары оқу орнының биология факультетінің

қажеттілігіне байланысты, Қазақстан Республикасында биотехнология өндірісінің

қабылданған бағдарламаларына сəйкес, елімізде соңғы кездерде биоэтанол өндіретін зауыт (Солтүстік Қазақстан) салынып, көптеген аудандарда биогаз өндіретін қондырғылар пайдаланылуда. Жамбыл облысында БМ зауытында этанол өндіру жолға қойылса, Қордай ауданы аумағында орналасқан«Биологиялық ғылымизерттеу институтында» құс тұмауын қоздырушы 1NН1 вирусына қарсы дəрмек шығарылып, Москва қаласына клиникалық сынақтан өтуге жіберілген. Сонымен бірге фосфор зауытының қалдықтарын биотехнологиялық жолмен жұмыстары да қарастырылуда.

Қазақстан Республикасы «Инфекцияға қарсы препараттар ғылыми орталығы» РМК-да ФС-1 дəрмегі жасалған. Оның микробқа жəне вирусқа қарсы белсенділігі айшықты байқалған жəне иммунитетті айтарлықтай, яғни төрт есеге дейін арттыратыны анықталған. 2004-2008 жылдары шетелдік мамандардың қатысуымен халықаралық стандарттар бойынша клиникаға дейінгі зерттеулер жүргізіліп, жаңа дəрмектің бірегей терапевтік тиімділігі көрсетілген. ФС- 1 дəрмегінің тиімділігі өкпе құрты ауруымен науқас адамдарға жəне иммундық жетіспеушілігі вирусына(ВИЧинфекциясы) шалдыққан ауруларға қолданылып зерттелмек. Қазіргі кезде аталған дəрмектің барлық терапевтік қасиеттері мақұлданып отыр. Оны қолдану көптеген күрделі аурулардың дерттеріне ғана емес, сонымен бірге адамдардың өмір сапасына да оң ықпал етуде.

Биотехнологиялық ғылыми-зерттеу институттарында эмбриондар тасымалдау, жоғары салмақ қостыратын дəрмектер жасау сияқты жұмыстар жасалуда. Байқоңыр ғарыш айлағында космостық кеңістік жағдайында əртүрлі ағзалардың өсіп-даму

191

экспортқа шығару мүмкіндігі де зор. Қазір əлемнің көптеген елдерінде бензиннің октан санын жоғарылату мақсатында этанолды, бұр ннан қолданыстағы экологиялық жағынан қауіпті болып табылатын– тетраэтилқорғасынның орнына

культурасын көбейту, жасушаларды біріктіру əдістерін кеңінен игерген сайын арта бермек.

Хтараубойынша өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар

1.Экологиялық биотехнология қандай мəселелермен айналысады?

5.Биотехнология жетістіктерін қоршаған ортаны қорғауда пайдалану қандай салаларды қамтуы қажет?

6.Қаптау технологиясын əрі қарай жетілдіру қандай бағытта жүргізілуі қажет?

7.Экологиялық биотехнологияның қандай шешілмеген өзекті мəселелері бар?

8.Қазақстанда экологиялық биотехнология қалай дамуда деп ойлайсыз?

9.Ластанған сулар шығу тегі бойынша қандай болып бөлінеді?

10. Тұрмыстық ағынды суларды ластайтын заттардың концентарцияс бағалау көрсеткіштері қандай болып бөлінеді?

11.Суды сипаттау үшін қандай көрсеткіштер қолданылады?

12.Ағынды суларды аэробты өңдеу дегеніміз не жəне ол қандай сатылардан тұрады?

13.Қалдықтарды аэробты өңдеуде қандай жүйелер қолданады жəне олардың ерекшеліктері не?

14.Өндіріс жəне тұрмыстық қоқыс қалдықтарын биотехнологиялық жолдармен тазартудың негізгі мақсаты не?

15.Биоремидиация дегеніміз не?

16. Қоршаған ортаны ауыр металдардан тазарту мақсатында өсімдіктер пайдалану мүмкіндіктері қандай?

192

18.Ғарыштық биотехнология дамуының негізгі бағыттары қандай?

19.Қазақстандағы ғарыштық бағдарламалардың маңызы неде?

20.Ғарыштық биотехнологияның болашағы қандай деп ойлайсыз?

21.Қазақстанда ғарыштық биотехнологияның дамуына мүмкіндік бар ма?

22.Микробиологиялық өндірістің технологиялық үдерістері қандай сатылардан тұрады?

23.Биотехнологияның Қазақстан Республикасы халық шаруашылығын қолданылатын негізгі қандай салаларды айтуға болады?

24.Қазақстанда қандай биотехнологиялық өндіріс орындарын білесіз?

193

СОӨЖ тақырыптары

1.Лиофилизация үдерісі жəне оның қолданылу аймағы.

2.Биотехнологияда пайдаланылатын ауылшаруашылығы саласының қалдықтары жəне оның маңызы.

3.Себінді материалдарды өсіру үшін қажетті қоректік орталар жəне олар қойлатын талаптар.

4.Қатты фазалық ферментация үдерісі жəне онда алынатын өнімдер.

5.Продуценттерді дақылдау үшін қолданылатын қондырғалар жəне олардың жұмыс істеу принциптері.

6.Микроорганизмдер синтезі негізінде түзілетін сұйық отын түрлері жəне ондағы

бактериялар, олардың негізгі сипаттамалары.

9.Зертханалық жағдайда өнеркəсіптік штаммдарды өсіруге арналған қоректік орталарға қойылатын негізгі талаптар.

10.Қазіргі замандағы биотехнологияның өзіндік ерекшеліктері.

11.Жартылай синтетикалық пенициллиндерді алу үшін қолданылатын табиғи қоспалар.

12.Микроорганизмдер арқылы ғана алынатын дəрумендер түрлері жəне ондағы жүретін үдеріс сипаттамалары.

13.Микробтық глюкоизомеразаларды қандай өнім өндіру үшін пайдаланады жəне ондағы жүретін үдерістер негізінің сипаттамасы.

17.Өнеркəсіптік ферментацияға арналған қондырғылар түрлері жəне олардың сипаттамалары.

18.Гендік-инженерлік өнімді алу үшін қолданылатынE coli бактерияларының басты артықшылықтары.

19.Полиқанттарды дақылдық сұйықтан бөлу тəсілдері.

20.Этанол алу үшін шикізат ретінде пайдаланылатын негізгі өнеркəсіп қалдығы жəне қолданылатын биотехнологиялық үдеріс сипаттамасы.

21.Нан пісіруде қолданылатын шикізат түрлеріне байланысты алынатын өнімдер сипаттамалары.

22.Кондитерлік өнімдер түрлері жəне оларда қолданылатын биотехнологиялық үдеріс сипаттамасы.

23.Аз тоннажды биотехнологиялық өндіріс өнімдері сипаттамасы.

24.Көп тоннажды биотехнологиялық өндіріс өнімдері сипаттамасы.

25. Этанол өндіруде қолданылатын микроорганизмдер жəне технологиял үдеріс сипаттамасы.

194

26. Биотехнология өндірісіндегі асептика принципінің сақталуы жəне он маңызы.

27.Үздіксіз жəне мерзімді дақылдау принциптері жəне олардың айырмашылығы.

28.Спирт өндірісінде пайдаланылатын микроорганизмдер түрлері сипаттамалары.

29.Инженерлік энзимология жəне оның өнімдері.

30.Иммунология ғылымының зерттеу зерзаты жəне қолданылу аймағы.

31.Моноклональды антиденелер жəне олардың қолданылу аймағы.

32.Аэробты микроорганизмдерді пайдаланып, ластанған суларды тазалауға

38.Ластанған суларды тазалауға арналған қондырғылардың жұмыс принциптерінің негізі.

39.Залалсыздандыру дегеніміз не? Залалсыздандыру əдістерінің сипаттамалары.

40.Белсенді тұнба түзу дегеніміз не жəне оның қолданылу аймағы.

41.Өнеркəсіптік декстранды алу үшін қолданылатын дақылдар жəне мұндағы биотехнологиялық үдеріс сипаттамасы.

42.Рекомбинантты микроорганизмдерді алу принциптері.

43.Биоконверсия негіздері.

44.Клондық технология негіздері.

45.Трансгенді жануарларды алу биотехнологиясы.

46.Биогаз алуда жүретін метандық ыдырау үдерісі.

47.Дəрумендерді өнеркəсіптік жолмен өндіру.

48.Фиторемидиация əдісінің маңызы.

49.Фитобиотехнологияда геномдық жəне хромосомалық əдістерінің қолданылуы

50.Биоконверсия əдістерінің маңызы.

195

Тест сұрақтары

1.«Биотехнология» терминін ғылымға бірінші рет кім жəне қашан енгізді? A) В. И. Вернадский, 1915 ж.

B) К. Эрике, 1917 ж. C) Э. Геккель, 1935 ж.

D) А.С. Мончадский, 1932 ж. E) Ч. Дарвин, 1885 ж.

2.Қазіргі биотехнологияны ғылым ретінде кім жəне нешінші жылдардан бастап мойындатты?

A) Ч. Дарвин, 1885 ж. B) К. Эрике, 1917 ж.

C) Карл Геран Хэден, 1961 ж. D) А.С. Мончадский, 1932 ж. E) Э. Геккель, 1885 ж.

3.Кім жəне қашан алғаш рет рДНК алуға қол жеткізді.

А) Пол Берг, 1972 ж.

B)Г Корана, 1969 ж.

C)Ж. Барский, 1960 ж.

D)Алексис Каррель, 1913 ж.

E)С. Блондо, 1847 ж.

4.Кім жəне қашан алғаш рет адамның рекомбинантты ақуызы – инсулинді алған? А) С. Блондо, 1847 ж.

B)Эли Лили, 1982 ж.

C)Ж. Барский, 1960 ж.

D)Алексис Каррель, 1913 ж.

E)Пол Берг, 1972 ж.

5.Жекелеп бөлініп алынған өсімдік ұлпаларын жасанды ортада өсіріп-көбейт жөнінде алғашқы ойды кім жəне қашан айтқан?

А) Ж. Барский, 1960 ж.

B)Г Корана, 1969 ж.

C)Г. Габерланд, 1902 ж.

D)Алексис Каррель, 1913 ж.

E)Эли Лили, 1982 ж.

6.1950-шы жылдары биотехнологияда қандай маңызды бағыт туындады?

A)морфологиялық;

B)генетикалық;

C)физиология;

D)жасуша инженериясы;

E)селекциялық.

196

7. Өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген жасушалары мен ұлпаларын өсірудің əдістерін ойлап тапқан ғалымдар?

А) Г. Корана жəне Пол Берг;

B)Филипп Уайт жəне Роже Готре;

C)Ж. Барский жəне Эли Лили;

D)Алексис Каррель жəне Л. Пастер;

E)С. Блондо мен А. Михайлов.

8. Кім жəне қашан өсімдік жасушасының қабықтарын мик саңырауқұлақтарының қоректік ортада бөлетін ферментті заты арқылы бұзуд ұсынады?

А) Эдвард Кокинг,1960 ж.

B)Г Корана, 1847 ж.

C)Ж. Барский, 1960 ж

D)Алексис Каррель, 1913 ж.

E)Пол Берг, 1972 ж.

9.Ғылымға кім жəне қашан алғаш рет «клон» деген терминді қолдануды ұсынады? А) Ж. Барский, 1960 ж.

B)Г. Корана, 1847 ж.

C)Уэббер, 1903 ж.

D)Алексис Каррель, 1913 ж.

E)Г. Габерланд, 1902 ж

10.Биотехнологияның ғылым ретінде уақыт белгі бойынша қандай екі бағыты бар?

A)тікелей жəне жаңа;

B)жанама жəне тікелей;

C)жанама жəне дəстүрлі;

D)жаңа жəне дəстүрлі;

E)құрама жəне жанама.

11.Қалыпты D- формалы аптамерлердің дəл өзіне ұқсас, бірақ кішкетай L- формалы көшірмесін қалай атайды?

А) бөлшектер; В) аптамерлер;

С) шпигельмерлер; Д) шаперондар; Е) моноциттер.

12.Метаболизм деп қандай үдерісті атайды?

A)зат алмасу;

B)гомеостаз;

C)тепе-теңдік;

D)өзгеруі;

E)селбесу;

197

13.Тірі ағзадағы оның тіршілік əрекетін қамтамасыз ететін барлық химиялы өзгерістердің жиынтығын не деп атайды?

A) гомеостаз; B) зат алмасу; C) климакс; D) сукцессия; E) эрозия;

14.Ақуыз құрамына кіретін амин қышқылдары қандай негізгі екі түрге бөлінеді?

A)суға жəне майға еритін;

B)жеңіл жəне ауыр;

C)алмастырылатын жəне алмастырылмайтын;

D)жеңіл жəне алмастырылатын;

E)ауыр жəне алмастырылмайтын.

15.Ағзаға қажетті амин қышқылдарының қажетті мөлшері бар ақуыздарды қалай атайды?

A)толымсыз;

B)толымды;

C)жеңіл;

D)ауыр;

E)алмастырылмайтын.

16.Жеткіліксіз мөлшерде қандай да бір алмастырылмайтын амин қышқылдары бар немесе жоқ ақуыздар қалай аталады?

A)толымсыз;

B)толымды;

C)жеңіл;

D)суыр;

E)алмастырылмайтын.

17.Ақуздардың тəуліктік қажеттілігі неге байланысты болады?

A)морфологиялық өзгерістерге;

B)биологиялық үдеріске;

C)генетикалық информацияға;

D)химиялық қосылыстардың алмасуына;

E)физикалық күш түсудің қарқындылығына.

18.Генді бөтен жасушаға апарып салу қалай аталады?

A)гомеостаз;

B)трансплантация;

C)имплантант;

D)иммобильдеу;

E)трансгеноз.

198

19.Ақуыз ыдырауының соңғы өнімдерін көрсетіңіз:

A)СО2, NO, SO4, несепнəр;

B)калий, кальций, мыс;

C)СО2, Н2О, несепнəр, несеп қышқылы;

D)NO, SO4, кальций, калий;

E)NO, SO4, кальций, несеп қышқылы;

20.Ақуыздардың алмасуын реттеуде аса маңызды рольді қандай заттар атқарады?

A)көмірсутектер, биокатализаторлар мен амин қышқылдары;

B)қалқанша бездің жəне бүйрек үсті бездерінің гормондары;

C)адреналин жəне көмірсутектер;

D)көмірсутектер мен майлар;

E)биокатализаторлар мен амин қышқылдары.

21.Қандай заттарда энергияның аса көп қоры болады?

A)көмірсутектерде;

B)ақуыздарда;

C)майларда;

D)дəрумендерде;

E)минералдарда.

22.Қазақстанда Биотехнологиялық Ұлттық Орталығы қашан құрылды?

А) 1993 ж.

B)1990 ж.

C)2001 ж.

D)2005 ж.

E)2009 ж.

23.Жасуша ішіндегі суды қалай атайды?

A)антропогенді;

B)экзогенді;

C)табиғи;

D)эндогенді;

E)құрама.

24.Организмге өсімдік жəне жануарлар текті тағамдармен түсетін, химиялық

табиғаты əртүрлі биологиялық, органикалық қосылыстардың топтарын не деп атайды?

A)минералдар;

B)дəрумендер;

C)ақуыздар;

D)майлар;

E)микроэлементтер.

199