биотехнология кітап

265.Адам тіршілігі нəтижесінде жиналатын зиянды заттарды қажетті пайдал заттарға айналдыру ретінде өңдеудің тиімді тəсілі қалай аталады?

А) көму;

B)биодеградация;

C)биоремидация;

D)өртеу;

E)биоконверсия.

266.Қалдықтарды өңдеуде перколяциялық биологиялық фильтр алғаш рет қашан қолданылды?

А) 1925 ж.;

B)1900 ж.;

C)1915 ж.;

D)1890 ж.,

E)1967 ж.;

267. Қоқыстарды қауіпсіз заттарға айналдыру мақсатында микроорганизмдерді пайдалану арқылы өңдеу?

А) биоконверсия;

B)биодеградация;

C)биоремидация;

D)өртеу;

E)көму.

268. Қоршаған ортаны ауыр металдардан тазарту мақсатында өсімдікт пайдалану қалай деп аталады?

А) биоремидация;

B)фиторемидация;

C)биодеградация;

D)биоконверсия;

E)өртеу.

269.Қалдықтар не арқылы адам организміне келіп түседі?

A)трофикалық тізбек;

B)биологиялық тізбек;

C)зат алмасу;

D)ассимиляция;

E)диссимсиляция.

270.Əртүрлі қатерлі ісіктерді тудыратын заттарды қалай атайды?

A)эндогендер;

B)бактериялар;

C)вирустар;

D)канцерогендер;

E)экзогендер.

240

271.Топырақты тазалауда улы заттарды жердің үстіндегі бөліктеріне(жапырақ, сабақ,) жинау қабілетіне ие өсімдіктерді пайдалану қалай аталады?

А) фитодеградация;

B)фитоволитализация;

C)биодеградация;

D)биоконверсия;

E)фитоэкстракция.

272Органикалық ластаушы заттарды ыдырату мақсатында өсімдіктер мен арнайы іріктелініп алынған микроорганизмдер штаммдарын пайдалану қалай аталады?

А) биоремидиация;

B)фитодеградация;

C)биодеградация;

D)биоконверсия;

E)фитоволитализация.

273.Топырақ суы құрамынан ауыр металдардың ертінділерін сорып алу мақсатында өсімдік тамырын жəне өскіндерді пайдалану қалай аталады?

А) фитофильтрация;

B)фитоэкстракция;

C)фитоволитализация;

D)фитодеградация;

E)фитосанитария.

274.Топырақтағы буланып ұшатын заттарды экстракциялау мақсатында арнайы өсімдіктерді пайдалану қалай аталады?

А) фитоволитализация;

B)фитоволитализация;

C)биоконверсия;

D)фитоэкстракция;

E)фитодеградация.

275.Организмде хромосомалардың өзгерістерін тудыратын заттарды қалай атайды?

A)эндогендер;

B)бактериялар;

C)мутагендер;

D)экзогендер;

E)вирустар.

276. Шайынды сулардың қандай түрлері бар?

A)антропогенді жəне секірмелі;

B)табиғи жəне антропогенді;

C)өндірістік жəне шаруашылық;

D)табиғи жəне индукциялық;

E)өндірістік жəне секірмелі.

241

277.Арнайы өсімдіктерді пайдалану арқылы ластаушы заттарды мейлінше қо жетпейтін дəрежеге өткізу қалай аталады?

А) фитоволитализация;

B)фитостабилизация;

C)фитодеградация;

D)биоконверсия;

E)фитоэкстракция.

278.Өндірістің əртүрлі салаларында шығарылаттың улы заттарды не деп атайды?

A)қалдықтар;

B)минералдар;

C)микроэлементтер;

D)мутагендер;

E)тератогендер.

279.Радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар, жылу, шу ластанудың қай түріне жатады?

A)физикалық;

B)биологиялық;

C)химиялық;

D)эстетикалық;

E)цитологиялық.

280.Əртүрлі микроорганизмдерді қолдану тазартудың қандай əдісіне жатады?

A)физикалық;

B)химиялық;

C)механикалық;

D)биологиялық;

E)инженериялық.

281.Көміртекгі өнімдері, күкірт, көмірсулар, шайынды сулар, аэрозольдар ластанудың қай түріне жатады?

A)цитологиялық;

B)биологиялық;

C)физикалық;

D)эстетикалық;

E)химиялық.

282.Ауру қоздырғыш бактериалар мен вирустар, құрттар, қарапайымдылар ластанудың қай түріне жатады?

A)цитологиялық;

B)химиялық;

C)физикалық;

D)эстетикалық,

E)биологиялық.

242

283.Əртүрлі ерітінділерді (хлор, фтор жəне т.б.) қолдану тазартудың қандай əдісіне жатады?

A)механикалық;

B)физикалық;

C)биологиялық;

D)химиялық;

E)инженериялық.

284.Көмірсулардың сүт қышқылына дейін ашуы қандай бактериялардың көмегімен жүзеге асады?

A)сүт қышқылды бактерияларының;

B)сірке қышқылды бактериялары;

C)гетероферментативті бактериялар;

D)құмырысқа қышқылы бактериялары;

E)спиртті ашу бактериялары.

285.Сүт қышқылды бактериялары ашу үдерісіне байланысты қандай топтарғ бөлінеді?

A)гомоферментативті жəне гетероферментативті;

B)сүт қышқылды, спиртті, ақыздық;

C)полиферментативті жəне моноферментативті;

D)гидролиз;

E)термофильді, психрофильді, мезофильді.

286.Гомоферментативті сүт қышқылды бактерияларының көмегімен көмірсутектің ашуы қандай жолмен жүреді?

A)глюкоза жолымен;

B)гидролиз жолымен;

C)ыдырау жолымен;

D)қосылу жолымен;

E)сірке қышқылы, этанол жəне көмір қышқыл газы түзілуімен.

287Гетероферментативті ашу барысында қандай өнімдер пайда болады?

A)ферменттер, гормондар, майлар;

B)тек қана глюкоза;

C)сүт қышқылы, сірке қышқылы, этанол жəне көмір қышқыл газы;

D)петидтер, майлар;

E)ақуыздар мен гормондар.

288.Төменгі деңгейдегі ашу рассалары қандай температурада қызмет етеді?

A)6-100С жəне оданда төмен;

B)3-50С;

C)8-100С;

D)11-150С;

E)16-200С.

243

289.Жоғарғы деңгейдегі ашу рассалары қандай температурада қызмет етеді?

A)6-100С;

B)14-250С;

C)10-120С;

D)20-300С;

E)30-400С.

290.Субстраттың толық тотығуы жүрмейтін жəне АТФ түзілуімен сипатталатын метаболиттік үдеріс қалай аталады?

A)ақуыз өндіру үдерісі;

B)ферменттеу үдерісі;

C)ашу үдерісі;

D)гидролиздеу үдерісі;

E)этрификакциялау үдерісі.

291.Бір түр ішіндегі экологиялық оқшаулық, кейде айтарлықтай морфологиялық айырмашылығы болмайтын организмдерге қолданылатын таксономикалық атау?

A)саңырауқұлақтар;

B)микробтар;

C)ашытқылар;

D)расса;

E)штаммдар.

292.Рассалар оптимальды температуралық қызмет ету режимдеріне байланысты қандай түрлерге бөлінеді?

A)үлкен жəне кіші рассалары;

B)термофильді, психрофильді рассалары;

C)мезофильді, психрофильді рассалары;

D)гетеротрофты, аутотрофты рассалары;

E)төменгі жəне жоғарғы деңгейдегі ашу рассалары.

293.Алмастырылмайтын амин қышқылдары деп не себептен аталады?

A)тек бұршақ тұқымдастарда бар болғандықтан;

B)тек өсімдік құрамында бар болғандықтан;

C)адамдар ағзасында синтезделінбейтіндіктен;

D)тек май құрамында бар болғандықтан;

E)тек балық өнімдері құрамында бар болғандықтан.

294.Ақуыз құрамына кіретін20 амин қышқылы ішінен қанша амин қышқылын адамдар синтездей алмайды?

A)4 амин қышқылын;

B)8 амин қышқылын;

C)2 амин қышқылын;

D)3 амин қышқылын;

E)10 амин қышқылын.

244

295. Бактериялар мен жоғарғы сатыдағы ағзалардың ген құрамдарының баст өзгешеліктері не?

A)экзондар жоқ;

B)бактерияларда интрондар мүлде жоқ;

C)өсімдіктер мен жануарларда интрондар жоқ;

D)жануарларда интрондар жоқ;

E)бактерияларда интрондар бар.

296. Өсімдіктер мен жануарлардың гендерінде ақуыз синтезіне жауапты үлеск қалай аталады?

A)ядролар;

B)интрондар;

C)экзондар;

D)цитоплазмалар;

E)локустар.

297.Өсімдіктер мен жануарлардың гендерінде ақуыз синтезі жүрмейтін үлескі қалай аталады?

A)ядролар;

B)локустар;

C)экзондар;

D)аллельдер;

E)интрондар.

298.Жасуша ішінде, немесе сыртында өтетін əртүрлі үдерістерге реагенттер ретінде пайдаланылатын, жасушалардың өнімі болып табылатын химиялық қосылыстар?

A)биомодуляторлар;

B)биодиверсанттар;

C)биостимуляторлар;

D)биореагенттер;

E)микрочиптер.

299.Ағзасына жат текті ДНҚ ендірілген тірі жан иелері қалай аталады?

A)трансгенді;

B)моногенді;

C)гибридті;

D)трансплантант;

E)полигенді.

300.Өнеркəсіптік ферментацияға арналған қондырғылар қалай аталады?

А) автоклавтар;

B)биореакторлар;

C)аэротанктар;

D)чандар;

E)стерилизаторлар.

245

Тест сұрақтарының дұрыс жауаптар кілті

246

Терминдер сөздігі

Автоклав – құрал-саймандарды ыстық бу мен жоғары қысым арқы стерилдейтін қондырғы.

Адвентивтік бүршік (лат. аdventicius – келімсек, бөтен, бөгде) – қосалқы бүршік. Əдеттегідей өсу нүктесінің ұлпаларынан емес, олардан өзгеше ұлпалардан пайда болады.

Ақуыздар – амин қышқылдарының қалдықтарынан тұратын жоғар молекулалы биологиялық полимерлер. Ағзадағы барлық дерлік биологиялық қызметтерге қатысады.

орналасады. Қандай да бір ақуыздың бірінші реттік құрылымындағы қышқылдарының ретімен орналасуы, басқа ақуыз молекуласында қайталанбайды.

Ақуыздың екінші реттік құрылымы– полипептид тізбегінің оралып,

шумақталып, сприаль немесе белгілі бір конформация түзу тəсілі. Бұл полипептид тізбегінің жəне бөліктерінің арасында сутектік байланыстардың түзілуі нəтижесінде пайда болады. Екінші деңгейдегі құрылымды сутектік байланыстар қамтамасыз етеді.

Ақуыздың үшінші реттік құрылымы – ең күрделі құрылым. Үшінші реттік құрылым екі пішінді болады. Глобулярлы жəне фибриллярлы. Үшінші реттік қүрылым түзілуі кезінде амин қышқылдарының гидрофобты радикалдары ақуыз молекуласының ішіне қарай жымырылып, ал гидрофильді радикалдары сыртқы бетіне орналасады. Үшінші реттік құрылым түзу кезінде ақуыз молекуласы оралып шиыршықталып, жинақталады.

Ақуыздың төртінші реттік құрылымы– бұл құрылым бірнеше полипептидтік тізбектен тұрады жəне ақуыз молекуласына тəн əрбір полпептидтік тізбектің 1,2,3 деңгейдегі құрылымы бар. Төртінші реттік құрылым гемоглобинге тəн, ол 4 полипептид тізбегінен жəне 4 геннен тұрады.

Аллель (гр. аllelon – бір-бірін, өзара ағ. аllelе) – геннің бірнеше баламалы формаларының бір түрі.

Альбинизм (лат. аlbus – ақ ағ. albinism) – организмнің өзіне тəн пигментінен айырылуы, ақ түсті ағзаның пайда болуы.

Амфидиплоид (гр. аmphi – айнала, жанында; diploos – қос; eidos – түр, ағ. amphidiploid) – түраралық будандастыру нəтижесінде екі диплоидтық хромосомалар жиынтығы қосылады да (2n × 2=4n), будан организм (жасуша) пайда болады. Оны аллотетраплоид деп те атайды, себебі хромосомалардың диплоидтық екі жиынтығы

гормондарын (эстроген, прогестерон) бөлуді, яғни екі қызмет атқаруға қатысатын, кішігірім келген жұп мүшелер.

Аналық жұмыртқа (яйцеклетка) – сперматозоидпен қосылып, эмбрионның бастамасы болуына дайын, үлкен əрі қозғалыссыз болып келетін, ұрғашы дараның гаплоидты жыныстық жасушасы.

247

Андрогенез in vitro (лат. аndros – еркек; гр. genesis – тегі, ағ. in vitro androgenesis) – аталық гаметофитті жасанды қоректік ортада(in vitro) өсіргенде, тек қана аталық хромосомалар жиынтығы бар өсімдіктің пайда болу үдерісі.

Андрогормондар – шауқат (сперматозоид) гармондары.

Анеуплоид (гр. аn – бір нəрсенің немесе құбылыстың болмауы, eu – жақсы, əбден; ploos – еселі; eidos – түр, ағ. aneuploid) – ядро, жасуша, организм хромосомалар жиынтығының (кариотиптің) бір немесе бірнеше хромосомаға артуы не кемуі. Мысалы, диплоидтық хромосомалар жиынтығы жалғыз бір хромосомаға

құрамында ооциті бар митоздағы профаза І фазасының пахинема кезеңін фолликуласы.

Апикальдық меристеманы өсіру (лат. apex – ұшы, гр. meristos – бөлінетін,

басымдылық) – бұтақтың жоғары жағында, ұшында орналасқан бүршіктің төменгі

нуклеотидтерден ғана тұратын бір үзікті (цепьті) кішкене олигонуклеотидтер. Асептика – жараға жанасатын барлық құрал-саймандарды арнайы тазалау

арқылы хирургиялық инфекцияларға жол бермеу тəсілі.

Асептикалық жағдай (гр. а – бір нəрсенің немесе құбылыстың болмауы; septikos – шірік, ағ. aseptic conditions) – толық залалсыздандырылған жағдай (іріпшіру болмауын, шірімеуді қамтамасыз етеді).

Аталық – донор аналығын ұрықтандыруға арналған еркек жынысты ағза. Аталық жұмыртқасы (енек) – енек дорбасында орналасқан, домалақ немесе

сопақша пішінді, сперматозоид жəне тестестерон бөліп шығаратын аталық жыныс бездері

248

Ауксин (гр. auxo - өсіремін) – индол тобына жататын фитогормондар жəне олардың туындылары: β-индолил-3-сірке қышқылы (ИСҚ), индолилмай қышқылы (ИМҚ), нафтилсірке қышқылы (НСҚ), 2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы (2,4-Д), жəне т. б.

Ауксотрофтық жасуша (гр. auxo - өсіремін, trophe – қоректену) – қалыпты (прототрофтық) жасуша қажет етпейтін, өзінің бөлініп өсуі үшін сыртқы ортаның қосымша бір факторын талап ететін жасушалар.

Ауткроссинг – генетикалық модификацияланған (ГМ) өсімдіктердегі генетикалық өзгеріске (модификацияға) ұшыраған гендердің жақын маңда өсіп

қондырғыларда жасушаларды мұздату.

Бактериофаг – бактерияларда паразиттік тіршілік ететін вирустар. Басымдылық (лат. dominans – басым, үстемдік етуші) – будан жасушада не

аталық, не аналық геномының біреуінің гені экспрессияланып, қызметі белсенді болып айқындалса, екіншісінің гомологтық гені бола тұра оның белгісі білінбейді, яғни оның экспрессиясы өтпейді.

Беккрос (ағ. back – кері қарай, cross - будандастыру) – қайыра будандастыру, буданды аталық немесе аналық форманың біреуімен қайта будандастыру.

Бикс – стерилді құрал-саймандар мен киімдерді сақтауға арналған, тығыз жабылып, аузы тартпаланатын никельденген металдан жасалған қобдиша.

Биогаз (гр. bios – тіршілік, ағ. biogase) – субстраттың анаэробтық ашуы нəтижесінде түзілетін газ, ол негізінен метаннан(60%), көмірқышқыл газдан (3540%) жəне басқа газдардың аз мөлшерінен: күкірт, сутегі (2%-ға дейін) тұрады.

Биоқауіпсіздік (гр. bios - тіршілік) – табиғи немесе гендік инженериялық түрлендірілген биологиялық нысандарда жəне олардан алынған өнімдерде болатын улы жəне аллергиялық заттар мен қосылыстардың зиянды, өмір мен денсаулыққа қауіпті əсерінен адам, қоғам, өркениет жəне қоршаған ортаның қорғалу күйі.

Биомасса – беттің бірлігіне немесе тұрған жерінің көлеміне сай бір түрдің дараларының, түрлер тобының немесе толық қауымдастықтардың жалпы массасы.

Биореагенттер – жасуша ішінде, немесе сыртында өтетін əртүрлі үдерістерге химиялық реагенттер ретінде пайдаланылатын, тірі жасушалардың өнімі болып табылатын химиялық қосылыстар.

Биореактор (ферментер) – (гр. bios – тіршілік, ағ. reactor - құрылығы) – биотехнология өндірісінде микроорганизмдерді, өсімдік жəне жануар жасушаларын

249