биотехнология кітап

Биотехнология (гр. bios – тіршілік, techne - өнер, шеберлік, logos – ғылым, ағ. biotechnology ) – экономикалық жағынан тиімді де маңызды заттар өндіру жəне жоғары өнімділігі бар микроорганизмдер штаммдарын, өсімдіктердің сорттары мен формаларын, жануарлардың асыл тұқымдарын шығару үшін биологиялық үдерістер

микроорганизмдер мен вирустардын əртүрлі бағытқа арналған жаңа өнімдерін алу мен өндірісті интенсификациялау мақсаттарында пайдалану жөніндегі ғылым.

Биотрансформация (гр. bios – тіршілік, лат. trans formatio – айналу) –

қоректік ортада өскен жасушалардың ферменттері қатысуымен арзан жəне қоры мол бастапқы заттардан биологиялық активті қосылыстарды синтездеу(биологиялық жолмен бір затты басқа затқа айналдыру).

Будан асимметриялық (ағ. hibrid asymmetric) – аталық жəне аналық ретінде қосылысқан жасушалардың біреуінің ядролық гендерінің толық жиынтығыме қатар екіншісінің тек цитоплазмалық гендерін қабылдаған будан жасуша.

Будан гетероплазмалық (гр. heteros – басқа, plasma – құрылған, түзілген, ағ. hybrid heteroplasmic) – цитоплазмалық гендері (плазмагендер) бойынша гетерозиготалық будан жасуша.

Будан цитоплазмалық (цибрид) (ағ. hibrid cytoplasmic) – аталық жəне аналық ретінде қосылысқан жасушалардың тек қана біреуінің ядросын(ядролық гендерін) қабылдаумен қатар екеуінің де, немесе баламалы біреуінің ғана цитоплазмалық гендерін бойына дарытқан будан жасуша.

Будан ядро (ағ. hybrid nucleous) – аталық жəне аналық ретінде қосылысқан

(геномдарын) қабылдаған будан жасушаның ядросы.

В

Вегетативтік жасуша (лат. vegetativus - өсімдік) – жаңадан өсіп келе жатқан тозаңның ішіндегі үш жасушаның бірі, ол тозаң түтігін түзеді, бірақ ұрықтану үдерісіне өзі тікелей қатыспайды.

Вектор – (лат. vector – алып жүруші) белгілі организмде дербес репликацияланушылық қабілеті бар, сонымен бірге оған бөгде ДНҚ-ның енуіне кедергі келтірмейтін, ДНҚ-ның шағын молекуласы (мысалы фаг, плазмидалар мен вирустар). ДНҚ молекуласын векторсыз, мысалы, бактериялық жасушаға енгізсе, онда оларды бактериялық ферменттер ыдыратып жібереді. Транспозоны бар фагтар мен плазмидалар реципиенттік жасушаларға кіре алады.

Виварий – зертханалық хайуандар ұсталатын жай.

Вируленттік (лат. virulentus – улы, ағ. virulent) – микроорганизмдердің ауру тудырғығыштық қабілеті.

250

шырында вирустар бар екендігі туралы арнайы сезімталдық реакция арқылы белгі беретін өсімдіктер (жұққан вирусқа тəн морфологиялық өзгерістер тез арада айқын көрінеді).

Витальды əдіс – репродуктивті жасушаларға немесе эмбриондарға зиян келтірмей зерттеу тəсілдері.

Витрификация (лат. vitrum – шыны, facere – істеу, жасау) - өсімдіктерді жасанды ортада (in vitro) өсіргенде болатын қолайсыз құбылыс, өсімдіктер өте мол суланады да əйнек (шыны) тəрізді болып көрінеді.

Г

Гаметалар мен эмбриондарды бағалау– микроскоп арқылы аталған құрылымдардың биологиялық толыққұндылығын анықтау.

Гаметалардың ұрықтану мүмкіндігі– гаметалардың ұрықтану мүмкіндігі бар уақыттың ұзақтығы.

Гаметалардың ұрықтануы – сперматозоид пен аналық жұмыртқасының қосылуы нəтижесінде кариограммада зигота түзілуі арқылы жаңа индивидтің пайда болуы.

Гаметаның биологиялық құндылығы– ұрық жасушасының ұрықтанып,

диплоидты жыныс жасушаларының гаплоидты маманданған ұрғашы(аналық жұмыртқасы) мен аталыққа (сперматозоид) айналуы. Жыныс жасушаларының дамуы жыныс безі гонадада жүреді.

Гаплоид (гр. haploos – сыңар, жалғыз, eidos – түр, ағ. gaploid) – сыңар дара

(гаплоидтық) хромосомалар жиынтығы болатын , ядрожасуша, организм; гаметалардағы сыңар хромосомалар жиынтығы.

Гаплопродюсер əдісі (гр. haploos – сыңар, жалғыз, лат. Producere – жасу,

шығару) – будан ұрықтан ата-анасының біреуінің хромосомаларының жойылып қалуы нəтижесінде шыққан гаплоид өсімдікті алу.

Гендік мутациялар – хромосоманың белгілі бөлігіндегі ДНҚ молекуласы нуклеотидтер қатарының өзгеру нəтижесінде пайда болады. Мұндай мутацияда гендік бір локус қана өзгереді. Өзгерісі мутацияға əкелетін ДНҚ молекуласының ең кішігірім бөлігі мутон деп аталады.

Геммогенез in vitro (лат. gemma – бүршік) – ұлпаларды жасанды қоректік ортада (in vitro) өсіргенде бүршіктің пайда болуы.

Гемморизогенез in vitro (лат. gemma – буршік, гр. rhiza – тамыр) – ұлпаларды жасанды қоректік ортада(in vitro) өсіргенде бүршіктің де, тамырдың да пайда болуы.

Ген (гр. genos – туыс, шығу тегі, ағ. gene) – тұқым қуалау информациясының генетикалық бірлігі; ДНҚ молекуласының нақтылы бір бөлігі, РНҚ-ның немесе полипептидтің құрылымы туралы мəлімет сақтайды.

251

amplification) – гендер көшірмелері (копиялар) санының көбеюі.

Гендер банкі (геномдар кітапханасы) – өз құрамына геномдағы гендердің кемінде бір тізбегі кіретін, клондалатын ДНҚ молекуласының жинағы.

Гендер цитоплазмалық (цитоплазмон) (ағ. cytoplasmic genes) – ядродан тыс,

митохондриялар мен хлоропластарда орналасқан гендер.

Гендердің кітапханасы – барлық бактериялық жасушалардағы көбею салдарынан жинақталған гендердің жиынтығы.

Гендік ex vivo терапия (гр. ex vivo, ағ. ex vivo gene therapy) – науқастың бөлінген жасушаларына генді енгізу. Өсіру мен трансформациялаудан кейін жасушаларды трансфузия, инфузия немесе инъекция жолымен науқасқа кіргізеді. Бұл ем-шаралар генетикалық деффекттерді болдырмауға мүмкіндік береді.

Гендік инженерия – генмен жұмыс істеу тəсілдерін, оны геномнан бөліп алу, синтездеу, геномға енгізу жəне геномды қажетті бағытта өзгертумен керекті өнімдер алуын айтады. Гендік инженерияны батыста рекомбинантты ДНҚ-мен жұмыс істеу

құрылымының өзгеруі. ДНҚ немесе РНҚ нуклеотидтеріндегі бір пуриннің екінші пурин мен (А-Г, Г-А), не бір пиримидиннің екіншісімен(Ц-Т, Т-Ц) алмасуы (транзиция) салдарынан, пуриннің пиримидинмен (А-Т, Г-Ц), не керісінше алмасуы

құрастырып, оларды тірі жасушаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу үдерісін өзгеше жүргізу.

Генетикалық код – ақуыздың полипептидтік тізбегіндегі амин қышқылдары қатарын анықтайтын ДНҚ нуклеотидтерінің тізбегі.

Генетикалық модификацияланған (ГМ) өсімдіктер – ағзасына жат ген,

яғни трансген ендірілген өсімдіктер.

Генетикалық өзгергіштік (ағ. genetic variability) – ДНҚ-ның бірінші реттік құрылымындағы тектік өзгерістер (мутациялар, гендер комбинациясы).

252

Геном – ақуыз құрылымы жөнінде мәлімет сақталған ДНҚ бөлігі. ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің белгілі бір ретпен орналасуы, олардағы қандай да бір ақуыздың синтезделуі жөніндегі информациясын сақтайды. Егер де белгілі бір себептермен нуклеотидтердің біреуі кірмей немесе алмасып қалса, ағзада басқа

анеуплоидты немесе гетероплоидты организмдер деп атайды.

Генотип (гр. typos – із, таңба, үлгі, қалып, ағ. genotype) – организмнің немесе жасуашаның тұқым қуалаушылық негізін құрайтын гендердің жиынтығы.

Генетикалық инженерия – in vitro жағдайында функциялық пəрменді генетикалық құрылымдарды құрастыруды жəне оларды тірі жасушаларға енгізуді түсінеді. Генетикалық инженерия генетикамен байланысқан, ал ген инжененриясы

heterokarion) – генетикалық айырмашылықтары бар екі жасушаның қосылуынан

(лимфоциттер) мен миеломдық жасушалардың бірігуінен алынған, шексіз өсу мен моноклоналдық антиденелерді синтездеуге қабілетті жасушалық желі (линия).

Гиногамоны – жұмыртқа жасушасының гамоны

Гиногенез in vitro (гр. gyne - əйел, genesis – шығу тегі, in vitro, ағ. gynaegenesis in vitro) – аналық гаметофитті жасанды қоректік ортада өсіргенде, аналық хромосомалар жиынтығы бар өсімдіктің пайда болу үдерісі.

Гистогенез in vitro (гр. histos-ұлпа, in vitro, ағ. histogenesis) – каллус ұлпалардын in vitro өсіргенде, əртүрлі ұлпалардың пайда болып, қалыптасуы; мысалы, ксилемалық жəне флоэмалық элементтердің түзілуі(ксилемогенез, флоэмогенез).

Гомозигота (гр. homos – бірдей, тең, ортақ, zygon – жұп, ағ. homozygote) –

диплоидтық немесе полиплоидтық жасуша, организм; олардың гомологиялық хромосомалары белгілі бір геннің ұқсас аллельдерін ұстайды.

Гомокарион (гр. homos – бірдей, тең, ортақ, ағ. homokaryon) – генетикалық айырмашылықтары жоқ екі жасушаның қосылуынан пайда болған, бірақ онда ядролар бірікпеген.

Граафов фолликуласы – ішінде үлкен антрум мен ооциті , бармейоз сатысының ІІ метафаза кезеңіндегі фолликулалар.

253

Д

Дедифференциялану (лат. de – жою, болдырмау, differentia-айырмашылы, ағ. Dedifferentiation) – маманданған, бөліну қабілетінен айырылған жасушалардың жаңадан пролиферацияға (бөлінуге) көшуі.

Дезоксирибонуклеотид – бес атомды дезоксирибозаның бір молекуласының қалдығынан, пуриндерден (А, G), немесе пиримидиндердің азоттық негіздері(C, Т) жəне фосфор тобынан тұратын ДНҚның құрылымдық бірлігі.

Детерминациялану (лат. determinacio – шек қою, анықтау) – жасушалардың, ұлпа, мүше жəне организмнің белгілі бір даму жолына түсуіне дайындылығ. Сонымен қатар басқа жолмен дамуға шек қойылады. Детерминациялану кезінде морфологиялық жаңа бағыттың дамуына түрткі болуға қажет ішкі жағдайлар туады.

Диплоид (гр. dipllos – қос, екі есе, eidos – түр, ағ. diploid) – гаплоидты гаметаға қарағанда хромосомалар саны екі еселенген, яғни əрбір хромосомасы жұптасып келетін ядро, жасуша, организм. Диплоидтық хромосомалар жиынтығы сомалық (дене) жасушаларда болады.

Дистиллятор – дистилденген су алатын қондырғы.

Дисульфидті байланыс – күкірттің екі атомы арасында пайда болатын коваленттік байланыс айтылады.

Детерминация – (анықтау, шектеу) морфогенездің алғашқы кезеңдерінде дамып келе жатқан ағза бөлімдері арасында сапалық айырмашылықтардың пайда болуы. Детерминация үдерісі ооплазмалық сегрегация жəне бластомерлерге сапалық

жасушалардың түзілуі (жасушалардың мамандануы).

ДНК-ның репарациясы (лат. reparation – бұрынғы қалпына келу, ағ. DNA repair) – барлық организмдердің жасушаларындағы нормалы биосинтез кезінде немесе түрлі физикалық жəне химиялық себептерінен матрицалық ДНҚзақымданған жерлерінің дұрысталып жаңадан түзілуі.

ДНК-ның репликациясы (лат. replicatio – қайталану) ағ. DNA replication) –

ДНҚ-ның молекуласының екі еселеніп қөбеюі. ДНҚ-ның екі спиралі жазылады, сутектік байланыстар ажырайды, жеке (матрицалық) тізбекке үйлесімді, сəйкес жаңа

қамтамасыз етеді.

254

ДНҚ молекуласының екінші реттік құрылымы– ДНҚ молекуласының

қарқынының (көлемдерінің) тең болуы.

Жасушаларды ағынды жабық жүйеде өсіру – жасушалар өсетін сұйық орта үздіксіз жаңа қоректік ортамен қамтамасыз етіліп тұрады, сұйық ортаның кіріп құйылу қарқыны мен оның төгіліп сыртқа шығу қарқыны бірдей болады.

Жасушаларды ағынды-ағынсыз жүйеде өсіру– сұйық қоректік ортада өскен жасушалар суспензиясының бір бөлігі оқтын-оқтын алынып, оның орнына нақ сондай мөлшерде жаңа қоректік орта құйылып тұрады.

Жасушаларды жаңа қоректік ортаға көшіру(пассаж) (фр. passage-ery, ағ. subculture) – жасушаларды жаңадан дайындаған қоректік ортасы бар шыны ыдысқа ауыстырып отырғызу.

Жасушаларды қорландырып (мерзімді) өсіру – жасушалар суспензиясын жабық ыдыста бастапқы құйылған қоректік ортасында жаңартылмай өсіру.

Жасушаларды мұздатып сақтау (ағ. cryopreservation) – мұздатып алып, өте төмен температурада сақтау, мысалы, сұйық азотта - 196ºС температурада.

Жасушаларды турбидостатта өсіру– фотоэлементті қолданып биомасса концентрациясын тікелей бақылау арқылы, жасушаларды сыртқы жағдайдан ешқандай шектеусіз, үздіксіз өсіру.

255

концентрациясы белгілі компоненті бар жаңа қоректік орта тұрақты жылдамдықпен биоректорға құйылып түсіп тұрады ,дасондай жылдамдықпен өскен жасушалар суспензиясы алынып отырады.

Жасушалардың кері немесе негативтік селекциясы (ағ. negative selection) –

белгілі бір жағдайлар жасап сұрыптау. Бұндай жағдайда жасушалардың жабайы типтері ғана бөлінеді де, біраздан кейін өліп қалады, ал керек қасиеттері бар мутант жасушалар бұл ортада өспейді, бірақ тірі қалады.

Жасушалардың кері селекциясы(ағ. negative selection) – белгілі бір жағдайлар жасап сұрыптау, мұндай жағдайда жасушалардың «жабайы» типтері ғана бөлінеді де, біраздан кейін өліп қалады, ал керек қасиеттері бар мутант жасушалар

микроманипуляциялар жасау арқылы, бұрын байқалмаған ерекше жəне адамға

жолдармен будандастырғанда, сомалық (денелік) жасушаларды бір-біріне қосқанда будан геномы түзіледі. Ал жасушаларды қайта құрастырғанда жасушаның құрамына

сұрыптаушы қоректік ортаны қолданып мутант жасушалар мен сомаклонд варианттарын бөліп алу əдісі.

Жатыр – жатыр мойны, денесі, оң жəне сол түтікшелерінен құрылған шарана дамитын мүше.

Жəй (қарапайым) ақуыздар – протеиндер, молекулалары тек амин қышқылдарының қалдықтарынан тұрады.

Жеке жасушаларды өсіру– жеке жасушаларды сирек отырғызып қоректік ортада өсіру; ол үшін өте құнарлы қоректік ортаны, «бағушы» немесе «қоректік қабатты» қолдану керек.

Жоғары дисперсиялық жасушалар суспензиясы – сұйық қоректік ортадағы жасушалардың жекелену дəрежесі жоғары суспензия ( бір топта 50 жасушаға дейін) жəне морфологиясы біркелкі жасушалар (мөлшері оташа, цитоплазмасы тығыз).

ритмикалық алмасуы салдарынан болатын, ағзадағы гормоналды тепе-теңдіктің өзгеруі.

256

З

Заттық жəне жабын əйнектері– жасушалық селекцияда жəне де басқа микроскопиялық зерттеулерде қолданылатын, түзу, ұзынша жəне жұқа төртбұрыш болып келетін əйнекшелер кесінділері.

Зертханалық дəріхана (аптека) – əртүрлі дəрі-дəрмектерді сақтауға арналған, көптеген суырмалары, сөрелері мен түсірілетін столдары бар шкаф.

Зигота – ұрықтанған аналық жұмыртқасы. Зиготаның екі кезеңдерін (стадиясын) ажыратады: екі пронуклеустар (кариогамияға дейін) жəне ересек зигота (кариогамиядан кейін) кезеңдері.

И

In vitro (лат. in vitro - шыныда) – шыныда, жасанды жағдайда.

In vivo (лат. in vivo – тірі орнанизмнің құрамында) – тіршілік иесінде, оның

қозғалмайтын, ағ. immobilbsed cells) – табиғи немесе синтетикалық заттардың беткі

immunoassay) – «антиген-антидене» комплексінің ферменттік активтігін анықтауға негізделген иммунодиагностикалық əдіс; сезімталдығы өте жоғары.

Индукциялау (лат. induction – қозу, ағ. induction) – сыртқы орта факторлары немесе өсімдіктің бір бөлігінің екінші бөлігіне əсер етіп, өсімдіктің даму жолын белгілеу. Олар индукторлар, мысалы: гормондар, сыртқы ортаның түрлі факторлары, кейбір метаболиттер. Индуктор организмнің, мүшенің даму жолын бір

қалып отырады да, қалған мағыналы тізбектерден пісіп жетілген информациялық РНҚ түзіледі.

Ипсиляторлық бет – аналық безінің овуляция жасалынған жағы.

257

I

In vitro жағдайында өсіру – фолликулалар немесе олардан бөлектенілген ооциттер, эмбриондардың арнайы дайындалған қоректік ортаға салынып, өсірілу əдісі.

In vivо жағдайында өсіру – аралық реципиенттерін пайдалану арқылы өсіру

əдісі.

Іздеуші аталық – күйіті келген аналықты анықтау үшін қолданылатын еркек малдар.

К

Каллус (лат. callus – қалын тері, ағ. callus) – ұлпа, өсімдік жасушаларының

ішектерінен жасалынуы себепті, ағзамен біте қайнасып кете алатын хирургиялық жіп.

Клон (гр. clon – ұрпақ, бұтақ, ағ. clone) – қоректік ортада жалғыз бір жасушадан көбейген жасушалар тобы.

Клондау (ағ. cloning) – құрамында трансформация жолымен енгізілген ДНҚ-ы молекуласы бар, бактериялық жасушаларды агарға сеуіп, ДНҚ молекулалары қоспасын бөлу. Бір бактериялық колонияны бір жасушаның ұрпағы деп түсіну керек, оның барлық жасушаларының құрамында бір типті рекомбинанттық ДНҚ

қабылдап алуға қабілеттілігі жəне əсер еткен факторға жауап ретінде өзінің даму бағытын өзгертуі.

258

Комплементарлы ДНҚ (лат. complementum – қосымша, үстеме) – ферменттер

Комплементация физиологиялық (ағ. physiological complementation) – будан жасушалардың белгілі бір жағдайларда көбеюге жəне морфогенезге қабілеттілігін қалпына келтіруі, ал сондай жағдайда ата-аналық жасушалардың ондай қабілетін көрсете алмауы; мұндай жағдайда ата-аналық жасушалардың ақаулығы қандай болсын бір мутацияларымен байланысты емес.

Корреляция (өсімдікке байланысты) (лат. correlation – ара қатыс, байланыс) - өсімдік мүшелерінің үйлесімді əрекеттесуі, ол метаболиттермен (трофикалық К.)

Криопротектор (гр. kryos – суық, аяз, мұз, лат. protector – қорғаушы, ағ. cryoprotectant) – жасушаның мұздап қату нүктесін төмендетіп, жасуша ішіндегі сумен байланысып, жасушаны механикалық жəне осмостық бүлінуінен қорғайтын зат.

Күйітті синхронизациялау – эструстарының бірдей мерзімде өтуі үшін, бір топ ұрғашы дараларға гормональды дəрмектер арқылы əсер ету əдісі.

Күрделі ақуыздар – протеидтер, олар екі бөліктен тұратын ақуыздар. Жəй ақуыздан жəне ақуыз емес бөліктен, оны протоэтикалық топ деп атайды.

Күшті промотор – РНК-полимеразасы үшін өте жоғары қабілетке ие, өзіндік ерекшелігі бар индивид.

мутациясы арқылы пайда болады; олардың негізгі белгісі – ол фитогормондар жоқ қоректік ортада өсуге қабілеттілігі.

Қоректік орта (культуралды орта) – құрамында жасушаның тіршілігі үшін қажетті барлық компоненттері болғандықтан, биологиялық жүйелердің өсіп дамуын қамтамасыз ете алатын орта.

Қосымша метаболиттер (ағ. secondary metabolites) - өсімдік жасушаларында түзілетін, бірақ олардың тіршілігі үшін аса қажет емес заттар.

Құрылымдық ген (ағ. structural gene) – құрамында басқа биополимерлер (ақуыз, РНҚ-ы) құрылымы туралы информация бар нуклеотидтер тізбегінің бөлігі;

259