5.Өзін- өзі бақылау сұрақтары:

• Ақша қаражаттары дегеніміз не?

• Ақша баламаларына нелер жатады?

• Ақша қаражаттарына нелер қосылмайды?

• Ішкі бақылаудың функциялары?

• Дебиторлық борыштарға анықтама, олардың жіктелуі;

• Дебиторлық борыштар қай кезде танылады;

• Дебиторлық борыштардың есебі;

• Күмәнді дебиторлық борыштар бойынша резервтер құру әдістері, мақсаты;

• Олардың бухгалтерлік есепте бейнеленуі.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Кеулимжаев К.К.т.б «Кәсіпорындағы қаржылық есеп», Алматы, Экономиа 2005;

2. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.

3. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

4. Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.

5. Вахрушина М.А., Мельникова Л.А., Международные стандарты финансовой отчетности. Омега-Л, 2009

6. Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері 2006ж.

2 – тақырып: Қорлар есебі

Мақсаты:ТМҚ дың мәнін, жіктелуін, есебін, бағалануын қарастыру

1. Қордың анықтамасы және жіктелуі.

2. Тауарлы материалдық қордың өзіндік құндары бойынша бағалау

3. Тауарлы материалдық қорлардың сатудың таза құны бойынша бағалау

4. Тауарлы материалдық қордың өзіндік құндарын анықтау әдістері

5. Тауарлы материалдық қордың есеп жүйесі

6. Тауарлы материалдық қордың талдау

7. Тауарлы материалдық қордың қаржылық есептілікте ашып көрсету.

8. Тауарлы материалдық қордың синтетикалық есебі

Дәріс мазмұны

1. Тауарлы материалдық қорларға келесідей активтер жатады:

1. шаруашылық қызметінде сатуға арналған дайын өнімдер, тауарлар. Оның ішінде жолдағы тауарлар.

2. Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар мен қызметтер

3. Өндіріс процесінде пайдалануға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған шала фабрикаттар, отын, ыдыс, ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және т.б. материалдар.

ТМҚ дың құрамына кірмейтін тауарлар:

1. Клиенттердің заказы бойынша дайындалып құны төленседе әлі жөнелтілмеген тауарлар.

2. Консигнация келісім гарты бойынша консигнатордың қоймасындағы тауарлар.

2. ТМҚ дың өзіндік құндары келесідей шығындардан тұрады:

1. ТМҚды сатып алу шығындары оның ішіне сатып алу құны, орны толтырылмайтын салықтар;

2. Қайта өңдеу бойынша шығындар, бұл шығындарға дайын өнімді өндірумен байланысты келесідей шығындар жатады.

А) өнімдерді дайындаумен байланысты қызметкердің еңбек ақылары

Б) өнімдерді өңдеумен байланысты бөліп таратылған үстеме шығындар.

1. ТМҚ ды тиісті жеріне апарғанға дейінгі тасымалдау шығындары.

3. ТМҚ ды сатып өткізудің таза құны дегеніміз – тауарларды сату мен оны сатуға дайындау бойынша шығындарды алып тастағандағы болжанып отырған сату бағасы.

Таза сату бағасы төмендегі себептермен өзіндік құнды анықтау мүмкін болмаған жағдайда қолданылады:

1. ТМҚ бүлінсе.

2. олар толық немесе жартылай ескірсе.

3. ТМҚдың нарықтық бағасы төмендесе.

Сатып өткізудің таза құнын анықтаудың келесідей әдістері бар:

А) баптық әдіс – ТМҚдың әрбір түрінің өзіндік құнымен (баласнтық құны) таза сату құнының арасындағы ең кішісі алынады.

Б) Негізгі тауарлық топтар әдісі – ТМҚ дың әрбір тобының өзіндік құнымен таза сату құны салыстырылып кішісі алынады.

В) Қорлардың жалпы деңгейі бойынша – Кәсіпорынның қолындағы барлық ТМҚ дың өзіндік құндары мен сатып өткізудің арасындағы кіші мағынасы алынады.

4. ТМҚдың өзіндік құндарын анықтау әдістері нарық заманында баға күн сайын өзгеріп тұрады. Бухгалтерлік есептің мақсаты өндіріске жұмсалған тмқ дың және айдың соңында қоймада қалған тмқ дың өзіндік құндарын дәл анықтап өту.

ТМҚ дың өзіндік құндарын анықтау үшін номері № 2 халықаралық қаржылық есеп стандартында келесідей әдістер ұсынылады:

1. Орташа құн әдісі

2. ФИФО әдісі

3. Ерекше ұқсастыру әдісі

Орташа құн әдісінде айдың басындағы болған және ай бойы келіп түскен тауарлардың жалпы сомасын олардың санына бөлу арқылы бір өлшем бірлігінің орташа құны анықталады. Осы орташа құнды пайдаланып өндіріске жұмсалған немесе сатылған ТМҚ дың өзіндік қорлары және қоймада қалған тауарлардың өзіндік құндары анықталады.

ФИФО әдісінде «Бірінші келді бірінші кетті» принципі қолданылады, яғни бірінші кезекте сатылған немесе өндіріске жұмсалған ТМҚ дың өзіндік құны бірінші кезекте келіп түскен тауар партиясының құнымен есептеледі. Осылайша, қоймада қалған тауарлардың өзіндік құны соңғы партияның бағасымен бағаланады.

Ерекше ұқсастыру әдісінде бірін-бірі алмастыра алмайтын арнайы жобалармен тапсырыстарға арналған ТМҚ дың өзіндік құнын есептеуге арналған, яғни әр тауар бойынша жеке-жеке есептелнеді.

5 . ТМҚ-ды есепке алудың екі жүйесі кезедеседі:

1. мерзімдік жүйе

2. Үздіксіз жүйе

ТМҚ-дың мерзімдік жүйесінде – жыл бойы ТМҚ-дың талдамалық есебі жүргізілмейді.

ТМҚ-дың нақты саны мерзім сайын өткізіліп тұратын түгендеу нәтижесінде анықталады. Сондықтанда сатып өткізілген ТМҚ-дың өзіндік құндары түгендеу аяқталғанша анықталмайды. Сатып өткізілген ТМҚ-дың өзіндік құндары келесідей формуламен анықталады:

Мерзім басындағы ТМҚ қалдығы + Келіп түскен ТМҚ = Сатуға дайын ТМҚ-дың өзіндік құндары - Мерзім соңындағы ТМҚ-дың өзіндік құндары = Сатылған ТМҚ-дың өзіндік құндары

ТМҚ-дың есебінің үздіксіз жүйесі – бұл жүйені қолданған кезде ТМҚ-дың бастапқы қалдығы келіп түсуі олардың шығыс етілуі, рет ретімен синтетикалық шоттарда көрініс табады. Нәтижесінде, кез келген уақытта ТМҚ-р жөніндегі және олардың өзіндік құндары туралы кез келген ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Бұл жүйе бойынша сатып өткізілген ТМҚ-дың өзіндік құндары сол сәтте «Сатылған өнімдердің өзіндік құны» шотында көрсетіледі. 7010

6.ТМҚ-ға талдау жасаған кезде келесідей екі көрсеткіш анықталады:

1. ТМҚ-дың айналымдылығы

2. Бір айналымның ұзақтығы

Айналымдылық = ТМҚ өзіндік құндары / қорлар

Бір айналымның ұзақтығы = Қорларды / Сатылған тауарлардың өзіндік құндарына

7 .ТМҚ-дың есебі бойынша қаржылық есептерде келесідей мәліметтер ашып көрсетілуі керек.

1. ТМҚ-ды бағалауға арналған есеп саясаты;

2. ТМҚ-дың жіктелуі бойынша баланстық құндарына расшифровка жасау;

3. ТМҚ-дың құндарын олардың таза сату құнына дейін жеткізу себептері және оларды есептен шығару;

4. Егер де ТМҚ-дың өзіндік құндары ЛИФО әдісінен аяқталса, онда басқа әдістерді қолдану нәтижесінде алынған айырмашылықтар ашып көрсетіледі;

5. Сатып өткізілген ТМҚ-дың өзіндік құндары;

6. Міндеттемелерді орындауға кепілдік ретінде салынған ТМҚ-дың баланстық құндары;

Өзін- өзі бақылау сұрақтары:

1. ТМҚ анықтамасы, жіктелуі;

2. ТМҚ-дың қозғалысының есебі;

3. ТМҚ-ды құжаттау;

4. ТМҚ ды бағалау;

5. ТМҚ ды есепке алу жүйелері

6. Алдағы кезең шығындары

7. Берілген аванстардың есебі

8. Салықтық активтердің есебі

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Кеулимжаев К.К.т.б «Кәсіпорындағы қаржылық есеп», Алматы, Экономиа 2005;

2. Аппақова Г.Н. «Қаржылық есеп 2» Алматы «Әрекет-Принт», 2010 ж.

3. Баймуханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

4. Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.

5. Вахрушина М.А., Мельникова Л.А., Международные стандарты финансовой отчетности. Омега-Л, 2009

6. Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері 2006ж.

3 – тақырып: Негізгі құралдардың есебі

Мақсаты:Негізгі құралдарды анықтап, бағалауды, олардың қозғалысын есепке алуды, құжаттауды, амортизация есептеу мен кейінгі бағалауды меңгеру.

1. Негізгі құралдардың түсінігі

2. Негізгі құралдарды тану және бастапқы бағалау

3. Негізгі құралдардың кіріс етілуі.

4. Негізгі құралдарды кейінгі бағалау

5. Негізгі құралдардың шығыс етілуі

6. Негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістері

7. Негізгі құралдар жөніндегі ақпараттарды ашып көрсету.

1 .Негізгі құралдар бұл –

1. компаниялар тауар өндіру немесе жеткізу және қызмет көрсету үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін

2. бір жылдан астам уақыт ішінде пайдалану болжанатын материалдық активтер

Баланстық құн - Негізгі құралдардың өзіндік құндардан жинақталған тозуды немесе құндардың төмендеуінен алынған жинақталған зияндарды алып тастағаннан анықталатын және бухгалтерлік баланста көрініс табатын сомалар.

Өзіндік құн – активтерді сатып алған кезде немесе оларды салған кезде төленген ақша қаражаттары немесе олардың эквиваленттері.

Шығарылу құны – активтерді есептен шығару мен тікелей байланысты, қаржыландыруға кеткен шығындарды қоспағандағы қосымша шығыстар.

Тозу құны – жою құнын алып тастағанда қалатын активтердің өзіндік құны немесе өзіндік құнды ауыстыратын басқа сома.

Тозу – активтердің экономикалық қызмет ету мерзімінің ішіндегі тозу құнын жүйелі түрде бөліп тарату.

Айырбас – кәсіпорындар арсында жүргізлетін басқа активтерді немесе қызметтерді беру арқылы активтерге ие болу немесе міндеттемелерді.

Әділетті құн – осындай мәмілені жүзеге асыруға ықыласты және бірін бірі жақсы білетін тәуелсіз жақты арасындағы жүргізілген операцияларды кезде активті айырбастауға болатын сома.

Құнның төмендеуінен алынған зиян – активтің баланстық құнның оның орны толтырлатын сомасынан асып кетуі.

Орны толытрлатын сома – Активті таза сату құнымен оны қолданудың үлкені.

Таза сатып өткізу құны – тәуелсіз жақтар арасындағы мәміледен алынатын активті шығару бойынша шығындарды есептен алып тастағандағы актвиті сатып өткізуден алынатын сома.

Жою құны – активтің пайдалы қызмет мерзімі біткен кездегі шығару бойынша орын алатын шығындарды алып тастағандағы қалатын сома.

Пайдалы қызмет ету мерзімі – активті пайдалану күтіліп оытрған кезең.

2.Негізгі құралдар актив ретінде танылу үшін келесідей екі шарт оырндалуы керек:

1. кәсіпорын болашақта активпен байланысты экономикалық пайда алуны мүмкіндігі болуы керек.

2. активтердің өзіндік құндары сенімді бағалану керек.

3 .Негізгі құралдар келесідей әдістер бойынша сатып алынуы мүмкін:

1. ақша қаражаттарына сатып алу

2. несиеге сатып алу

3. ақшалай емес операциялар арқылы айырбастау

4. тегін келуі немесе басқа субъектілерден сый ретінде алынуы мүмкін

5. негізгі құралдарды салу арқылы

Шоттардың жұмыс жоспарында негізгі құралдардың есебін жүргізу үшін 2410 «негізгі құралдар активті шот арналған». Негізгі құралдардың түрлері бойынша 2410 шотқа қосымша шоттар ашылуы мүмкін.Мысалы:

2411 «Жер, ғимарат»

2412 «Машиналар»

Бұл шот құрылымы жағынан активті, негізгі құралдардың келіп түсуі. Дебетінде, ал шығыс етілуі кредитінде көрініс табады.

Негізгі құралдар бойынша келесідей проводкалар беріледі:

1. негізгі құралдарды ақшаға сатып алған кезде

Дт 2410

Кт 1010, 1040, 1050

2. негізгі құралдарды несиеге сатып алу

Дт 2410

Кт 3310

Ал егерде негізгі құралдарды сатып алуға банктен несие алынатын болса, онда төленген пайыздық сыйақылар негізгі құралдардың құнына қосылмайды бұл шығындар кезең шығындарына жатқызамыз.

Кіріске алынған әрбір негізгі құрал объектісі кәсіпорын басшысы тағайындаған комиссияның тексерілуі мен, қабылдау актісін толтыру арқылы кіріске алынады.

4.Негізгі құралдар бастапқы бағалаудан кейін әр түрлі өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Мысалы, Үкімет тағайындаған коэффциенттерді пайдалана отырып қайта бағалау немесе негізгі құралдардың молальдық тозуға ұшырауын болдырмау үшін оларды модернизациялау немесе реконструкциялау деп аталады.

Негізгі құралдарды модернизациялау келесідей мысалмен көрініс табады:

1. Қуаттылығын жоғарылатумен қоса оның пайдалы қызмет ету мерзімін ұзартатын негізгі құралдар түрін түрлендіру.

2. Шығарылатын өнімнің сапасын едәуір жақсартуға қол жеткізу үшін машинаның бөлшектері мен торабтарын жетілдіру.

3. Бұрын есептелген өндірістік шығындарды едәуір азайтуды қамтамасыз ететін жаңа өндірістік процестерді ендіру болып табылады.

5 . Негізгі құралдар келесідей әдістер бойынша еесптен шығарылады:

1. Жойылу нәтижесінде

2. сатып өткізілу нәтижесінде

3. айырбас нәтижесінде

Негізгі құралдарды есептен шығарылған кезде оның баланстық құны және осы кезге дейін жинақталған тозу құндары есептен шығарылады.

Негізгі құралдар есептен шығарылған кезде 7410 «Активтерді ессптен шығару бойынша шығыстар» шоты дебеттеледі және олардың жинақталған тозу құны 2420 шоты дебеттеледі.

Негізгі құралдарды сатып өткізген кезде үш түрлі жағдай кездесуі мүмкін:

1. негізгі құралдар баланстық құны бойынша сатылса

2. негізгі құралдар баланстық құннан төмен бағамен сатылған кезде

3. негізгі құралдар баланстық құннан артық бағаға сатылса. Онда пайданы танимыз.

6 .Тозу есептеу әдістері :

1. Тозу есептеудің тікелей әдісі

2. Тозу есептеудің кумулятивті немесе сандардың қосындысы әдісі

3. Азаюшы қалдықтар әдісі

4. Өндірістік әдіс

Жылдық тозу сомасы келесідей формула арқылы анықталады:

Жылдық тозу сомасы = (Өзіндік құн – жойылу құны) / пайдалы қызмет ету мерзіміне

Айлық тозу сомасы = Жылдық тозу сомасы / 12

Сандардың қосындысы әдісін (кумулятивті әдісі) қолданған кезде жылдардың сандарының қосындысы яғни кумулятивті сан анықталады.

5жыл = 1+2+3+4+5 = 15

S=N x (N+1) \ 2

N – жылдар саны

S – кумулятивті сан

Бұл әдіс бойынша әр жылға коэф.т анықталады, яғни коэф.т бөлшек түрінде анықталады. Осы коэф.ді пайдаланып әр жылдың тозу сомасын табу үшін коэф.ді тозатын құнға көбейіп отырамыз.

Станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл, өзіндік құны 10000, жою құны 1000. Осы станоктың 5жыл бойына тозу құнын анықтаймыз.

Жылдар	Өзіндік құны	Жылдың т озу сомасы	Айдың тозу сомасы	Жинақ тозу құны	Баланстық құн
1 – Жыл 2 – Жыл 3 – Жыл 4 – Жыл 5 – Жыл	10000 10000 10000 10000 10000	3000 2400 1800 1200 6000	250 200 150 100 50	3000 5400 7200 8400 8900	7000 4600 2800 1600 1000

Азаюшы қалдықтар әдісінде – тікелей әдісте қолданылатын тозу нормасының екі еселенген мөлшері қолданылады және бұл әдісте жою құны соңғы жылы ғана ескерледі. Жылдың тозу сомасын анықтау үшін белгіленген ставка бірінші жылы өзіндік құнғы соңғы жылдары баланстық құнға көбейіп анықталады. Мысалы, жүк автокөлігі пайдалану мерзімі 5жыл өзіндік құны 10000, жою құны 1000тг.

Жылдар	Өзіндік құны	Жылдың тозу сомамсы	Айдың тозу сом асы	Жинақ тозу құны	Баланстық құн
1 – Жыл 2 – Жыл 3 – Жыл 4 – Жыл 5 – Жыл	10000 10000 10000 10000 10000	4000 2400 1440 864 296	333 200 120 72 25	4000 6400 7840 8700 9000	6000 3600 2160 1296 1000

Өндірістік әдіс - бұл әдіс активті нақты қолдануға негізделген әдіс. Тозу өндірілген өнімдердің санына байланысты анықталады. Тозуды есептеу үшін өндірілген өнімдердің санын және бір өнім бірлігіне кететін тозу құнын анықтап алу керек. Бір өнім бірлігіне кететін тозу құнын анықтау үшін тозатын құнды бөлеміз. Техникалық құжаттарда анықталған қызмет ету мерзімінде күтіліп отырған өнімдердің жалпы санына. Мысалы, жоғары да аталған жүк машинасы 10000, жою құны 1000, 90000 км жол жүруге арналған.

Бұл машина 1-ші жылы 20000, 2-ші жылы 30000, 3-ші жылы 10000, 4-ші жылы 20000, 5 -ші жылы 10000 км жол жүрді. Осы автокөліктің тозу құнын 5 жылға таратып бөліңіз.

Жылдар	Өзіндік құны	Жылдың тозу сомасы	Айдың тозу сомасы	Жинақ тозу құны	Баланстық құн
1 – Жыл 2 – Жыл 3 – Жыл 4 – Жыл 5 – Жыл	10000 10000 10000 10000 10000	2000 3000 1000 2000 1000	167 250 8,3 167 8,3	2000 5000 6000 8000 9000	8000 5000 4000 2000 1000

1 км-ге келетін тозу құны = (10000 – 1000)| 90000 = 0,1 тг

Егер де актив айдың 15 жұлдызында дейін сатып алынатын болса, онда сол айдың 1- ші жұлдызынан болса, тозу есептеледі. Ал егер де актви ағымдағы айдың 15 жұлдызынан кейін сатып алынса, онда тозу ағымдағы айдан кейінгі айдың 1 –ші жұлдызынан есептеледі.

Амортизация есептеу үшін шоттардың жұмыс жоспарында 2420 шот арналған.

7 . Негізгі құралдарға қатысты келесідей мәліметтер ашылып көрсетілуі қажет:

1. Өзіндік құнды бағалау әдістері

2. Тозу есептеуде қолданылатын әдістер

3. Қолданып жүрген пайдалы қызмет ету мерзімдері және тозу ставкалар

4. Жалпы баланстық құн және кезеңнің басымен аяғындағы есептелген тозу

5. Төмендегілерді көрсете отырып, кезеңнің басы мен аяғындағы баланстық құндарын салыстыру.

1. Түсуі

2. Шығыс етілуі

3. Кәсіпорындарды біріктіру арқылы ие болғандары

4. Қайта бағалау нәтижесінде пайда болған құндардың артуы немесе азаюы

5. Тозу

6. Тағы басқалар

Өзін- өзі бақылау сұрақтары:

• Негізгі құралдардың құндарына анықтама беру;

• Негізгі құралдарды кіріске алу есебі;

• Негізгі құралдарды есептен шығару есебі;

• Негізгі құралдарға тозу есептеу;

• Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттау;

• Негізгі құралдарды қайта бағалау.